Axularren aditza
Axularren aditza –
Axularren aditza azterceco asmoa daducagu oraingo honetan.
Lehenengo editionearen gueuc computerizaturico textua harturen dugu oinharritzat.
Iracur iruzquinac, othoi!
Axularren aditza
Axularren aditza –
Axularren aditza azterceco asmoa daducagu oraingo honetan.
Lehenengo editionearen gueuc computerizaturico textua harturen dugu oinharritzat.
Iracur iruzquinac, othoi!
Aurrenic atheratzen çaizquigun bi aditzac DA eta DU dira. Lehen orrialdean berean.
Laur typotaco aditzac ditugu:
1 DA
2 ZAIO = DA + hari
3 DU = DA + harc
4 DIO = DU + hari
DU nondic dathor, bada?
DA + DU = DADU = DAU = DU
Adeitsuqui
Aurrecoan errana dugu ecen DU adizquiac barruan daducala DA adizquia.
dadu > dau > du
Erca, bide batez, honequin ere:
daduca > dauca
ÇAICA da ondoren ikusten dugun adizquia. NOR-NORI typoco aditza da, eta ÇAIO adizquiaren valioquidea
çaica = çaio = DA + hari
Guero ÇATÇAIZQUIT aguercen çaicu, ceina ez baita berceric, ÇARA + niri baino.
Naffarrera standardizatuan çatzaizquit scribatzen da çatçaizquit hori.
Beherago nincen, derautaçu, dira, naiz, dabilla, çait, duçu, derautate, çara, çaitut, cinitut eta natçaitçu:
derautaçu = duçu + niri
: didazu, deustazu
derautate = dute + niri
: didate, deuste
duçu = da + çuc
dute = da + haiec
dabilla adizquia naffarrera standardean dabila edo dabil scribatzen da:
dabil = DA + bil
: está caminando, anda
natçaitçu adizquia naffarrera standardean natzaiçu scribatzen da.
natçaitçu = NAIZ + çuri
çaitut eta cinitut hurrengo irizquinean tractatuco ditugu.
Adeitsuqui
Laur typotaco aditzac:
NOR = DA aditza
NOR-NORI = ÇAIO aditza
NOR-NORC = DU aditza
NORI-NORI-NORC = DIO aditza
Hirur dembora:
orainaldia
iraganaldia
aleguiazcoa
Azquen honi atemporala ere deitzen ahal deraucogu, ez baita ez orainaldia, ez eta iraganaldia ere.
Axularren styloan:
ÇAITUT orainaldia
CINITUDAN iraganaldia
CINITUT atemporala
cinitu-ren ordez euskara batuan zintu- erabilcen da:
ZAITUT
ZINTUDAN
ZINTUT
Ethorqui edo jathorrizcoac:
ÇADITUT = çara + nic
CINDITUDAN = cinen + nic
CINDITUT = cina + nic
Axularren “euskara zaharrean” -D- çaharrago hori galdua cen jada.
Ikus hemen cer den “euskara zaharra”, euskaltzainen eta euskal filologoen eritziz:
https://eu.m.wikipedia.org/wiki/Euskara_zaharra
Eta hemen Leiçarraga eta berce archaico batzuen “euskara arkaikoa”:
https://eu.m.wikipedia.org/wiki/Euskara_arkaikoa
Ez daquit noiz sorthuco duten “euskara alkanforrezkoa” sarrera! Decada batzuc baditu, honez guero!
Adeitsuqui
Hona hemen paragraphoa non CINITUT aguercen baita, graphia originalean (laurgarren orrialdean):
Ceren iduritcen çait ecen oraiño bici çarela, beguien aitcinean çaitudala: eta halatan, hala baitcinitut beçala, mintçatu nahi natçaitçu.
bait- … beçala
= ba- … beçala
NIC
cinditut > cinitut > cintut
HARC
cinditu > cinitu > cintu
GUC
cinditugu > cinitugu > cintugu
HAIEC
cindituzte > cinituzte > cintuzte
Adeitassunez
Lehen editionearen facsimila hemen:
https://www.dropbox.com/scl/fi/b6jgs8qsifgopqe8ojq3r/axular-1643.pdf?rlkey=xkdud92v96ymzj9yvpsni6ncp&dl=0
Adeitsuqui
Convenigarria iracurcea duela ia laur urtheco nire haur:
https://zuzeu.eus/euskara/aditza/
Adeitassunez
Contactua:
josulavin@gmail.com
Borzgarren orrialdean DATEQUE aguercen çaicu:
“ecin dateque gaizqui”
: no puede estar mal
EGUIAZCOAC
1. Orainaldia: da
2. Iraganaldia: cen
ALEGUIAZCOA
3. Atemporala: liz /litz/
Eguiazcoac eguianceco bilhacatzen dira QUE particularequin:
EGUIANCECOAC
1. dateque = aguian da
2. çatequeen = aguian cen
Eta aleguiazcoa aleguianceco:
ALEGUIANCECOA
3. liçateque /litzateke/
DA iraganaldian CEN da
DATEQUE iraganaldian ÇATEQUEEN da
LIZ /litz/ eta LIÇATEQUE /litzateke/ atemporalac dira, berdin aguer daitezque orainaldico nahiz iraganaldico contextuetan. Adibidez:
Gaur erran deraut ecen bera gurequin baliz, content liçatequeela
Atzo erran cerautan ecen bera gurequin baliz, ceharo content liçatequeela
Adeitsuqui
Orrialde honetan berean aguercen çaicun hurrengo adizquia ÇAITÇA da.
Naffarrera standard edota standardizatuan (hemendic aurrera naffarrera) ÇAITZA idazten dugu.
NOR-NORI
DA + hari = ÇAIO
Aldaerac:
çaico
çaica
DIRA + hari = ÇAIZQUIO
Aldaerac:
çaizco = çaitzo
çaizca = çaitza
Axularrec ÇAITÇA eta ÇAIZCO darabilça. Indifferentqui.
Naffarreran, erran gabe doa, hauec guztioc çucenac dirade, berdin çucenac, hain çucen ere.
Adeitassunez
QUEgabeac
1. Orainaldia:
da
çaio
du
dio = derauco
2. Iraganaldia:
cen
citzaion
çuen
cion = ceraucon
3. Atemporala:
liz /litz/
litzaio
lu
lio = lerauco
QUEdunac
1. Orainaldia
dateque
çaiqueo = çaioque
duque
dioque = derauqueo
2. Iraganaldia
çatequeen
citzaiqueon = citzaioqueen
çuqueen
cioqueen = cerauqueon
3. Atemporala
liçateque
litzaiqueo = litzaioque
luque
lioque = lerauqueo
Adeitsuqui
DU = DA + harc
DITU = DIRA + harc
Erca itzaçue IÇAN eta EDUN aditzetaco adizqui hauen arteco parallelismoac:
DA + hari
çaio
çaico
çaica
DU + hari
derauo = dio
derauco
derauca
DIRA + hari
çaizquio
çaizco = çaitzo
çaizca = çaitza
DITU + hari
derauzquio = dizquio
derauzco = derautzo
derauzca = derautza
Adizqui hauec guztioc naffarreran çucenac dirade.
Singularrean
-o
-co
-ca
Pluralean
-zquio
-zco = -tzo
-zca = -tza
Adeitassunez
Borzgarren orrialdean ÇAITÇA (haiec + hari) adizquia baino beheraxeago ÇAITÇU (da + çuri) ikusten dugu.
Lehena naffarreran janci hauetan aguercen ahal çaicu:
ÇAITZA = ÇAIZCA
ÇAITZO = ÇAIZCO
ÇAIZQUIO
Bigarrenac naffarreran badu forma bat singularreracotz:
ÇAIÇU = DA + çuri
eta berce bat pluralean:
ÇAITZU = DIRA + çuri
ceina ÇAIZQUIÇU adizquiaren guztiz synonymoa baita.
Paralleloqui egoera berdinsua ikusten dugu EDUN + çuri aditzean:
DERATÇU
ceina naffarreraz honela baita:
sg. derauçu
pl. derautzu = derauzquiçu
Axularren euscaran, adizqui honen casuan eta DERACU casuan ere, azquen U vocalac desaguertarazten du aurreco U erroa:
deraUtzu > deratzu
deraUcu > deracu
Leiçac draUçu eta draUcu erabili luque.
Adeitsuqui
Laurgarren orrialdean çaitut eta cinitut ikussiac ditugu:
ÇAITUT orainaldia:
Bat: zaitut
CINITUDAN iraganaldia:
Bat: zintudan
CINITUT atemporala:
Bat: zintut
Borzgarrenean çaitu dakussagu:
ÇAITU orainaldia,
ceinari baitagozquio Axularren euscaraz
CINITUEN iraganaldia eta
CINITU atemporala.
Batuan zaitu, zintuen eta zintu HARC-ÇU denean, ceren ÇUC-HAIEC denean, ordea, cinituen eta cinitu ere erabilcen baitira. Batuan zenituen eta zenitu.
Ez daquit açaldu naicen.
Axularren euscaran cinituen eta cinitu adizquiec errannahi bikoitza daducate:
CINITUEN:
Batuan: 1 zintuen 2 zenituen
CINITU:
Batuan 1 zintu 2 zenitu
Ethorquia cindituen eta cinditu casu bietan.
Bigarren casuetan objectua singularra denean Axularrec cenduen eta cendu erabilcen cituen, cinduen eta cindu jathorrizcoen ordez.
Adeitsuqui
Edocein çalança arguitzecotz:
josulavin@gmail.com
Iracur itzaçu hauec, othoi!
https://zuzeu.eus/euskara/ninduen/
https://zuzeu.eus/euskara/ukan-iraganaldia/
https://zuzeu.eus/euskara/edun-eduki/
Adeitsuqui
iracur eçaçu, othoi!
https://zuzeu.eus/euskara/ekan-aditza/
Adeitsuqui
Axularren çazpigarren orrialdean adizqui hau aurkitzen dugu:
ÇAQUIZQUIDATE
ceina euscara batuan berdina baita:
ZAKIZKIDATE
EDIN / EQUIN aditza da,
NOR-NORI (çuec niri):
zaitezte + niri
Hirur bider aguercen çaicu Axularren baithan. Hona hemen, bada, nire berreditioneco textua:
«Ea guiristinoac, guiristino icenarequin, içana duçuenac, bertce eguiteco guztiac vtciric hurbil çaquizquidate, iarraiqui çaquizquidate eta eguiazco leguearen eta fedearen mantenatcen eta sostengatcen, lagun çaquizquidate».
hurbil çaquizquidate
iarraiqui çaquizquidate
lagun çaquizquidate
Forma subjunctivo honec imperativoarena eguiten du goico hirur adibideotan.
Aurrizqui eta atzizquiequin ere aguer lequiquegu:
baçaquizquidate
baitzaquizquidate
çaquizquidaten
çaquizquidatençat
çaquizquidatenean
çaquizquidatela
Leiçarragac behin erabilcen du:
?Marc 7:14 Leiçarraga
14 Guero deithuric populu gucia beregana, erran ciecén, Beha çaquizquidate guciac, eta adi eçaçue.
?Mark 7:14 KJV?
14 And when he had called all the people unto him, he said unto them, Hearken unto me every one of you, and understand:
?MARKOS 7:14 EAB?
14 Jesusek berriro jendeari dei egin eta esan zion: «Entzun niri denok eta ulertu ongi!
Casu! Hemen:
behatu = ençun, aditu
Adeitassunez
“zakizkidate”mendebaldean “zakidaze” da.
Laburra içan arren, ez dut uste ahoz erabilcen denic. Bon, ez bata, ez eta bercea ere, çoritzarrez.
“zakizkidate” institutuan eta ikassi beharrecoa da, neholaco criterio serioric gabetanic. Penagarriro.
Adeitsuqui
Çazpigarren orrialdean “cenenbiltçan” bitchi bat dakussagu:
4 “Bada eztuçu çuc ere ceure arraçaz vccatu, etçara ceure leiñutic eta ethorquitic hastandu, bereci eta ez aldaratu. Ceren çuc ere Baionaco Ipizpicu cinenean, eta visitan cenenbiltçanean, iccussiric ecen,”
Bitchia, ceren “zenenbiltzan” hau soil soilic Axularrec erabili baituque euscara’ euscara denetic.
Ez dateque errore bat cenbiltçan adizquiaren ordez edo?
Googlen ez dut topatzen “zenenbiltzan” hutsa, eceta Euskaltzaindiaren webgunean ere.
Ithurryren grammatican, bai, ordea. Hemen aiphatu eguiten da Axularren forma hau.
Bitchia çait osso hari buruz nehor minçatu ez içana. Ez euskaltzainic, ez eta euscal philologoric ere. Nic daquidala eta googlec daquiela!
Adeitsuqui
IBILI aditza
iraganaldia
Iparralde > Hegoalde
luzea > laburra
nindabilen > nenbilen
hindabilen > henbilen
zebilen
gindabiltzan > genbiltzan
zindabiltzan > zenbiltzan
zindabiltzaten > zenbiltzaten
zebiltzan
aurrizkiak: esannahia
ninda / nen: nintzen
hinda / hen: hintzen
ginda / gen: ginen
zinda / zen: zinen
&
ze: zen
Pluraletan ND > N idazle batzuengan:
gindabiltzan > ginabiltzan
zindabiltzan > zinabiltzan
zindabiltzaten > zinabiltzaten
Adeitsuki
IBILI aditza
orainaldia
na + dabil > nabil
ha + dabil > habil
dabil
ga + dabiltza > gabiltza
za + dabiltza > zabiltza
za + dabiltza + te > zabiltzate
dabiltza
aurrizkiak: esannahia
na: naiz, nago
ha: haiz, hago
da: da, dago
ga: gara, gaude
za: zara, zaude
+ te: zarete, zaudete
da + z: dira, daude
Adeitsuki
çaio iraganaldian citzaion da.
Leiçarraga batençat, ordea, asqui da çaion erraitea.
Axularrec ceion idatzi luque, -o- marca erabili balu.
Axularrec ceican erabili çuen.
Batuerazco zaigu adizquia zitzaigun da iraganaldian. Naffarreran çaicu iraganaldian citzaicun den beçala, baina ikus deçagun Leiçarraga eta Axularren practicac:
citzaicun
= çaicun Lç
= ceicun Ax
Hirurac çucenac dira naffarreran.
Adeitsuqui
Axularren 15. orrialdean nor-nori hauec dakusquigu:
ceican
ceizquidan
ceisquidan
Hirurgarrena nire berreditionean çucenduric aguerturen da.
ceican = ceicon = ceion
Lç systeman:
çaican = çaicon = çaion
Batua: zitzaion
ceizquidan
Lç: çaizquidan
Batua: zitzaizkidan
Adeitassunez
15. orrialdean
“Baiña alferric, ceren hain cinez eta batetan lothu ceizquidan, non ezetz erraiteco bide guztiac hertsi baitcerauzquidaten.”
Jathorrizcoan acats bi: ceisquidan eta cerausquidaten.
Derradan ecen aurthen Amazonen bidez eguinen dudan paperezco berreditionean ceizquidan eta cerauzquidaten modura aguerturen diradela.
NOR plurala:
Iraganaldian:
CERAUZQUIDATEN
Batuan: zizkidaten
Orainaldian:
derauzquidate
Batuan: dizkidate
Atemporalean:
lerauzquidate
Batuan: lizkidate
NOR singularra:
Iraganaldian:
CERAUTATEN
Batuan: zidaten
Orainaldian:
derautate
Batuan: didate
Atemporalean:
lerautate
Batuan: lidate
Leiçarragaren bi adizqui hauec ikussiric:
drauzquidac = drauztac
Honelaco berdinquetac eguin guenitzaque:
derauzquidate = derauztate
zerauzquidate = cerauztaten
lerauzquidate = lerauztate
QUI kenduric:
-zkida- = -zta-
eta berdin
-zkigu- = -zcu-
derauzquigute = derauzcute
cerauzquiguten = cerauzcuten
lerauzquigute = lerauzcute
Erka itzaçu deustae eta deuscue mendebaldecooquin:
deRAuztaTe
deustae
deRAuzcuTe
deuscue
Berdinac funsean!
Adeitsuqui
Corpusean:
https://www.ehu.eus/ehg/kc/
Euskararen hasieratik 1975. urtera arte, ez diezazki-, ez ziezazki-, ez liezazki- eta ez iezazki-. Benetako adibide bakar bat ez.
Txillardegi, Mitxelena eta Euskaltzaindiaren erruz eta kulpaz, gure gazteak eta ez hain gazteak buruko minarekin, diezazkion, diezazkioke, ziezazkiguketen eta abar ikasi nahian.
Kalte ordainak, noizko, baina?
Hamaica adisquideri orainche bidalitacoa:
Ez duqueçue captatzen ahal, baina haguitz contenitzen ari naiz formetan. Eguin deraucutena barkaecina da. Cembat complexu erein dituzten bazterretan. Ene Jaincoa!
Adeitasunez
16.orrialdean:
eman diaçadan
diaçadan = diaçat + eN
deça + niri = dieçat
Axular: diaçat
Naffarreran: dieçat
Batuan: diezat
Classicoen Corpusean:
dieza: 924 aldiz
diaza: 297 aldiz
NOR plurala denean:
dietza: 184 aldiz
diatza: 55 aldiz
diezazki: 2 aldiz (falsuac)
Batuan -iezazki- hori egunotan comprobatu dugunez, -ietza- formarat ethorri behar liçateque. Euskaltzaindiac asmatu edo inventatu ditu, Txillardegiren eta Mitxelenaren eraguimpean.
Adeitsuqui
16/17. orrialdeetan
nituzqueyen
liçatequeyela
eta
naitequeyela
adizqui’ itchuraz bitchiac dakusquigu.
“y” hori gabe ere çucenac liratequeyela jaquinarazten dugu.
Adeitsuqui
Caixo Josu,
Gaur Federico Krutwigequin elkarrhizqueta çahar bat berrarguitaratu du NAIZec. Originala EGINec arguitaratu çuen 1978 urtheco ekainaren 22an.
https://www.naiz.eus/eu/2024/20240622/entrevista-a-federico-krutwig-hasta-suarez-le-tiene-que-agradecer-a-eta-el-ser-el-presidente-del-gobierno
Bertan, Krutwigec aiphatzen du berac euscal aditzari buruz aurkezturico lana. Honaco haur erraiten du cehazqui, elkarrhizquetatzailearen galderari erançunez :
« EGIN.- ¿En el exilio ha hecho algún tipo de trabajo lingüístico?
F.K.- Escribí una cosa sobre el verbo, que no fue publicada y que se trataba justamente de un trabajo sobre la unificación literaria y que recibió un premio. No sé por qué razones no fue editado, supongo que una de ellas, era para que no apareciera antes mi trabajo que el de la Academia. Razones muy poco filológicas y sí un tanto fascistas. »
Oker ez banaiz, saritua baina ez publicatua içan cen lan honi buruz post bat arguitaratu cenuen hemen Zuzeun.
Adeitsuqui
Krutwigen hitz hauec EGINen :
« EGIN : Exilioan eguin al du (berhorrec) cein ere typotaco lan lingüisticoric ?
F.K. : Iratzi nuen gauça bat aditzaren inguruan, ceina publicatua içan ez baitzen eta ceina baitzen hain çucen ere lan bat unificatione litterarioaren inguruan eta sari bat recibitu çuena. Ez daquit cein raçoinengatic ez cen editatua içan, supposatzen dut haietan bat, cela nere lana Academiarena baino lehen aguer ez cedinçat. Raçoin osso guti philologicoac eta bai asqui fascistac. »
referitzen çaizquio, oker ez banaiz, çuc hemen arguitaratutaraco irazlan bati, euscal aditzaren inguruan :
https://zuzeu.eus/euskara/krutwigen-ineditoa-euskal-aditz-laguntzailea/
Adeitassunez
Bai, documentu hori da saritua içan cena. Handic hilabethe batera, Euskaltzaindia hassi cen arrapaladan aditz batua fincatzen.
Euskaltzaindian ez daducate gorderic documentu hau. Baten batec nahita galdu çuen, nire ustez. Fedec “fascista” hitza darabila, ceinac ederqui asco definitzen baitu egoera hura.
IEZAZKI eta IEZAKI-KEdunec imposatu çuten bere criterioa, deraut/deust bicotea galarazten çutelaric dit-en eta zeniezazkiguketen artificial guztien alde.
Anhitz esquer, Aletchu
Egun on!
https://www.ehu.eus/ehg/cgi/kc/bilatu.pl?s=&S=&o=1&h=&c=&z=&k1=1&m1=lema&h1=biezazkio&d2=1&m2=lema&h2=&d3=1&m3=lema&h3=&alda=1&idazlea=&garaia=0&euskalkia=0&generoa=0
Honen arauera Lizardic biezaizkio erabili çuen:
Jathorrizcoa hemen:
https://antzerti.armiarma.eus/antz0203.htm
Non “bezazkie” dakussagun.
Euskal Klasikoen Corpusean
-iezazki- 0 aldiz
Krutwigec: ietza
Txillardegi+Mitxelena+Euskaltzaindia: iezazki. Mahucatic atherata.
Lotsagarria osso.
Txillardegirena da lotsagarriena, ceren hilabethe lehenago Krutwig jaquinsuarena aztertu baitzuen Berriatua eta Lafitterequin batera, 75000 pztaco saria Federi emaitecotz.
Oharra: 75000 pzta: languile batec urthe osso batean irabazten çuena.
Adeitsuqui
Axularrengan diazaio (= diezaio) da = diezaioke.
Eman diazaio: se lo puede dar
ieza + o = iezo. Eta ez iezaio!
ieza + e = ieze. Eta ez iezaie!
https://zuzeu.eus/euskara/nimino-baten-kalte-kolateralak/
2017an idatzi nuen.
Argi dago IEZAIO, IEZAIE eta IEZAZKI forma monstruosoak mahukatik atera dituela Euskaltzaindiak eta ahalik eta lasterrenik zuzendu behar direla => IEZO, IEZE eta IETZA.
Ura beçain gardenqui
https://zuzeu.eus/euskara/ezan-aditz-laguntzailea/
Adeitsuqui
Ithurry, Arotçarena eta Lafitte, Krutwigen eritziz, euscal grammaticoric hoberenac dirade.
Philologicoa, methodologicoa eta linguisticoa, hurrenez hurren.
Aditzac honetara ordenatzen dituzte:
datza
natza
hatza
dautza
gautza
zautza
zautzate
natza eta hatza’ datzatic dathoz, eta
gautza eta zautza’ dautzatic.
zautzate’ zautzaren plurala baicic ez da:
na + datza > natza
ha + datza > hatza
ga + dautza > gautza
za + dautza > zautza
zautza + te > zautzate
“Euskaltzain”ec eta “euskal filologo”ec ez daquite, ez daçagute erran berri dudan hau, ceren nehoiz ez baitute traditionea observatzen jaquin. Argui.
Adeitsuqui
19. orrialdean:
“Aitcitic haur da nic nahi nuqueyen gaucetaric bat, ene enseiu appur hunec quilica cinitçan eta guticia, bertce enseiu hobeago baten eguitera eta ene hemengo falten ere erremediatcera.’
CINITÇAN = CINITÇA + eN
quilicatu = incitatu
quilica cinitçan
= incita cinitzan
: que te incitara
Bat.: kilika zintzan
CINITÇA. Bi errannahi Axular baithan:
1. harc-çu. Bat.: zintza
2. çuc-haiec. Bat.: zenitza
Nondic dathor cinitza?
CINDITZA adizquitic, nondic-eta baitathoz (cinitza: 1 cintza eta 2 cenitza), ceina singularrean baita:
CINDEÇA (nondic-eta cineça eta ceneça baitathoz.
Ax. Laburqui:
pl. cinitça.
Bat.: 1. zintza 2. zenitza
sg. ceneça.
Bat.: zeneza
Eta QUErequin ere darabilça gure Axularrec:
pl. cinitçaque
Bat.: 1. zintzake 2. zenitzake
sg. ceneçaque
Bat.: zenezake
Lassai, honelacoac ez derauzteçue iracurriren euskaltzainei. Ecina momentuz.
Adeitsuqui
20. orrialdean:
“Baiña euscara eta euscararen minçatceco eta esquiribatceco moldeac eta differentciac vtciric: ceren hec açala eta lorea beçala baitira: har eçaçu liburutto hunen fruitua, barreneco mamia: haur dasta eçaçu, haur escuzta eçaçu, iracurtcen duçula, ez lehiaz, ez gainguiroqui eta ez arbuiatceco contuan ere. Baiña intencione on batequin, ceurea, ceurc eguina baitcendu beçala, eta baldin halatan eta orduan, bat ere goçoric edo çapporeric edireiten badioçu, ceren hura guztia Iaincoa ganic heldu baitateque, eta ez eneganic faltaric baicen, hari esquerrac errenda iatçotçu, eta nitçaz ere othoitz eguiteaz, arren othoi, orhoit çaiteci.”
eçaçu. Bat.: ezazu
baitcendu = bait + cendu
badioçu = ba + dioçu
= deraucoçu, deraucaçu, deutsoçu, deutsaçu
baitateque = bait + dateque
dateque = da + que
iatçotzu. Ikus beherago.
çaiteci. Bat.: zaitez
CENDU
Aurrecoaren ancera guerthatzen da EDUN aditzean ere:
sg. cendu < cindu Bat.: zenu pl. cinitu < cinditu Bat.: 1. zintu 2. zenitu + QUE sg. cenduque < cinduque Bat.: zenuke pl. cinituzque < cindituzque Bat.: 1. zintuzke 2. zenituzke IATÇOTÇU Bat.: iezazkiozu Asmatua, çoritzarrez, -iezazki-dun guztien modura, ceinac ceharo artificialac baitira, jada demonstratu dudan beçala. Naff.: ietzoçu. Hauxe dugu litteratur forma egoquia EZAN aditzean. Mendebaldeco synonymoa: eguioçuz Adeitassunez
21. orrialdea
DABILLA aguercen çaicu hemen.
Lç.:
• dabila, nabila, abila
• dabiltza, gabiltza, *çabiltza, çabiltzate
Ax.:
• dabilla, nabilla, *abilla
• dabiltça, gabiltça, çabiltça, çabiltçate
Naff.:
• dabil = dabila
• nabil = nabila
• habil = habila
• dabilça
• gabilça
• çabilça
• çabilçate
Aditz batean aurrenic jaquin behar diren adizquiac hirurgarren personaco NOR sg (du, dabil…) eta NOR pl (ditu, dabilça…) dirade.
Orainaldia:
dabil & dabilça
Hauetaric sorcen dira NOR sg eta NOR pl adizquiac iraganaldian, atemporalean eta subjunctivoan:
Iraganaldia:
cebilen & cebilçan
Atemporala:
lebil & lebilça
Imperativoa:
bebil & bebilça
dabil = DA + bil
: es o está andando
cebilen = CEN + bil
: era o estaba andando
lebil = LE + bil
: fuese o estuviese andando
bebil = BE + bil
: sea o esté andando
BIL = IBILCEN /ibiltzen/
Lehenengo eta bigarren personetan atemporala eta iraganaldia -eN atzizquiagatic berheizten dirade.
Ipharraldeco adizqui luceac:
nindabila(n) = nindabil(en)
hindabila(n) = hindabil(en)
guindabilça(n)
cindabilça(n)
cindabilçate(n)
Hegoaldeco adizqui laburtuac:
nembila(n) = nembil(en)
hembila(n) = hembil(en)
guembilça(n)
cembilça(n)
cembilçate(n)
Berauetaric dathoz euskara batuan erabilcen diradenac:
nenbil(en)
henbil(en)
genbiltza(n)
zenbiltza(n)
zenbiltzate(n)
eta goicoetaric egungo nafar-lapurteran:
nenbila(n)
henbila(n)
ginabiltza(n)
zinabiltza(n)
zinabiltzate(n)
Casu: Hirur hauetan ND > N ohico aldaqueta.
Bilha Ipharraldeco adibideac hemengo leihatila bilhatzailean:
nabila, ginabiltza, ginuen, zinituen, e.a.
https://amarauna.org/biblia/bila
Adeitsuqui
23. orrialdea.
“Ordea halaric ere, etçuen nahi Iaincoac, han cegoena, cegoen gueldiric: ez trabaillatcetic alfertcera, eta naguitcera ethor etcedin, eta cein gauça gaixtoa cen, eta den alferqueria, aditcera emaitea gatic.”
Naff.:
“ez çuen nahi Jaincoac, han cegoena, cegoen gueldiric”
Dakussagun orain orainaldian:
“ez du nahi Jaincoac, han dagoena, dagoen gueldiric”
Eta atemporalean:
“ez luque nahi Jaincoac, han dagoena/cegoena, legoen gueldiric”
Adizqui berheciac:
cegoen: que estuviera (en el pasado) = egon cedin
dagoen: que esté = egon dadin
legoen: que estuviera (en cualquier momento) = egon ledin
Duela bi urthe demonstratu eta adiaraci nerauçuen beçala:
https://zuzeu.eus/euskara/edin/
*EDIN eta *EÇAN aditzac ere, aditz guztien modura, subjunctivocoac içan baino lehen indicativocoac içan ciraden:
EDIN = EGUIN intransitivoa
dadi = eguiten da
EÇAN = EGUIN transitivoa
deça = eguiten du = dagui
Adeitassunez
23. orrialdea
“Ceren bataz, nola herrietaric vrrun baitcegoen, guehiago baitcecarqueyen garraioaren gastuac, obraren valioac baiño: eta berriz bertcea, ceren trabaillu hura guztia oracinotan eta othoitcetan vnhatu ondoan, alferqueriatic ihes eguitea gatic, hartcen baitçuen, eta ez ondoco irabacia gatic.”
cecarqueyen
edota
ceccarqueyen
Axularrec biac darabilça.
CC = kh, k aspiratua
= cekarqueen: Naff.
Naffarreran:
dakarque = dakar + que
cekarqueen = cekarren + que
lekarque = lekar + que
bekarque = bekar + que
QUE particulac probabilitate edo subjectivitate cençua ohi daduca. Batzuetan, affirmationea suavizatzeco baino ez da erabilcen, eta Axularren casuan QUEgabecoen mailarat hurbilcen da edo berdincen:
Ax.: cekarqueen = cekarren
10. orrialdea:
“Eta guztiz ere çure cerbitçari ttipi hunen trabaillu appur haur, guerotic guerora eguitecoen luçatceac, cenbat calte daccarqueyen, çuc hain ongui daquiçun pontu haur, nori egonen çaica çuri ezpadagotçu? Norc quidatuco, norc ostatuco du, çuc ezpadeçaçu?”
Ax.: dakarque = dakar
caica = çaico, çaio
dagotçu = dagoçu, dagoquiçu
deçaçu. Hemen *EÇAN aditza berezco errannahia atchequiric: daguiçu, eguiten duçu.
Gogorat jathorrizco cençuoc:
*EDIN: hacerse
*EÇAN: hacer
Adeitsuqui
EKARRI
NOR sg.: dakar
NOR pl.: dakartza
dakartza naffarreran dakarça idazten da.
+ QUE
dakar + que = dakarque
dakarça + que = dakarzque
dabil + que = dabilque
dabilça + que = dabilzque
Azquen hauec euskara batuan beçala:
dakartza + ke = dakarzke
dabiltza + ke = dabilzke
NORIco KI aurrean aldaqueta berdina guerthatzen da:
dakartza + kio = dakarzkio
dabiltza + kio = dabilzkio
Batuan beçala, naffarreran ere.
Ikus paragrapho bi hauec:
“Ceren berehala iendea, alferqueriari, ian-edanari, erran-merraney, eta aisiac daccazqueyen gaixtaqueria suerte guztiey emanen ceyela.” 30. orrialdean.
daccazque
“Halatan Plautoc ere, hobequiago saltcea gatic eguiten çuen oihu, emazte ebatsiac cecazqueyela.” 379. orrialdean.
cecazqueyen = ceccazqueen
Ene! Biotan /RZK/ > /ZK/
Errea (r) galcen da Axularrengan eta Leiçarraga baithan ere bai?
?Gal 6:17 Leiçarraga
Hemendic harát nehorc enoyuric eztidala: ecen nic Iesus Iaunaren mercác dacazquet neure gorputzean.
?Gal 6:17 EAB?
Hemendik aurrera ez diezadala inork nekerik eman, neure gorputzean daramatzadan markek erakusten baitute Jesusen zerbitzari naizela.
dacazquet
= dakarzket = dakartzat + ke
Non dago problemá?
Nehon ere ez.
Berdin guerthatzen ohi da IBILI aditzean, non LZK > ZK biñhacatzen baita.
dabiltza = dabilz = dabiz
dakartza = dakarz = dakaz
datortza = datorz = datoz
e.a.
Denac çucenac naffar ikuspunctutic.
“dakazket”, adibidez, ederto dago Leiçaren liburuan, gogora dieçagun ecen adizqui hori çucena dela baten batec “dakarzket” idatzi arren, /dakazket/ ahosca badeça ere.
Adeitsuqui
24/25 orrialdeac
“Hala Iaincoac nahi içan balu, eman cerauzcaion guiçonari ere abantail suerte hauc guztioc, eta guehiago ere. Beztitu çuqueyen, etchedun eguin çuqueyen, eta deus gosta gabe, behar çuen guztiarequin, ibeni çuqueyen. Ordea etçuen hala ibeni nahi içatu. Eta cergatic ez? Alfer etcegoen amoreac gatic.”
Dakussagun -CAIO / -CAYO Axular baithan. Aldaera honi QUEO dagoquio naffarrera standardean. Cembaquia liburuco orrialdearena da:
cequidicaion
= cequidiqueon, cequiqueon
Bat.: zekiokeen
ceneraucayo 183
= cenerauqueo, *cenderauqueo
Bat.: zenioke
cerauzcaion 24
= cerauzqueon
Bat.: zizkiokeen
citçaicaion 131
= citzaiqueon, çaiqueon
Bat.: zitzaiokeen
daquidicaio 147, 189, 260, 551
daquidicayo 72, 176, 376, 465
= daquidiqueo, daquiqueo
Bat.: dakioke
daducayo 115, 119
= daduqueo
Bat.: daukioke (?)
lequidicaio 265
lequidicayo 37
= lequidiqueo, lequiqueo
Bat.: lekioke
leraucaio 172
= lerauqueo
Bat.: lioke
litçaycaio 331
= litzaiqueo
Bat.: litzaioque
neraucaio 194
= nerauqueo, *nenderauqueo
Bat.: nioke
Batuan -OKE- dena naffarreran eta mendebaldean /-KEO-/ da bethi.
Adizqui periphrastico hauec:
1 eman cerauzcaion
2 beztitu çuqueyen
3 eguin çuqueyen
4 ibeni çuqueyen
honetara explicatzen ditu Urgell andereac Axularren “edizio kritiko”an:
1 eman ziezazkion
2 jantzi zezakeen, jantziko zuen
Berce biac açaldun balitu honela eguin luque dudaric gabe:
3 egin zezakeen, egingo zuen
4 ipini zezakeen, ipiniko zuen
Argui dago philologo honec ere, euskaltzainen erara, ez duela ulercen euscal aditza.
Ceren, erraite bateraco:
beztitu/jantzi zukeen
: habría vestido
ez baita
bezti/jantzi zezakeen
: era posible que vistiera
nehola ere ez.
Azquenic,
“Alfer etcegoen amoreac gatic”:
Hemen CEGOEN (= estuviera) ez da indicativocoa, subjunctivocoa baicic.
Adeitassunez
Aurrecoan bi hauec ikussi ditugu:
ceneraucayo 183
= cenerauqueo, *cenderauqueo
Bat.: zenioke
neraucaio 194
= nerauqueo, *nenderauqueo
Bat.: nioke
Bi asteriscodun:
*cenderauqueo
= cenderauco + que
eta
*nenderauqueo
= nenderauco + que
Nondic athera ditut nic aldaera hauec?
Ikus itzaçue Leiçarragarenoc:
gendrauçuen Bat.: genizuen
= genderauçuen
= generauçuen
gendrauen Bat.: genien
= genderauen
= generauen
gendraue Bat.: genie
= genderaue
= generaue
drau- = derau-
Berdin erran *guendeçaque euskara batuco adizquiotaz?:
zenioke < zendioke nioke < neioke < nedioke < nendioke genizuen < gendizuen genien < gendien genie < gendie NORI gabe: zenuke < zenduke nuke < neuke < neduke < nenduke genuen < genduen genu < gendu ... Baiqui, hortic dathoz çalança izpiric gabe. Hau da„ nehorc ere orain arte erran ez duena erraitera ausartu naiz. Adeitsuqui
25. orrialdea:
“Ceren baldin orai, gauça guztiac hain nequez eta hanbat gostaric, erdiesten ditugularic, hain nagui eta alfer bagara; cer gueneidique, nahi dugun guztia, nahi beçala escuen artean baguendu? Deus falta ezpalitçaicu?”
gendu. Bat.: genu
litçaicu. Bat.: litzaigu
gueneidique. Bat: genegike
Casu!:
IDI = IDIKE = GIKE
Adibidez:
geneidi
= geneidike
= genegike
= geneike > geinke
daidigu
= daidikegu
= dagikegu > daikegu
Adeitassunez
28/29 orrialdean
“Arraçoin hunen gatic erran ahal diteque, etçuela egundaiño, gure Iaungoicoac nahi içatu accaba cequizten Israeleco seme hey bere etsai guztiac, baiña ordenatu çuen, edo permititu, gueldi cequien bethiere cenbait baccotch eta hondar iratçartceco, ernatceco eta alfertcetic beguiratceco.”
cequien & cequizten
*EQUIN = *EDIN + NORI
hura-haiei
haiec-haiei
Orainaldia:
daquie
daquizte Bat.: dakizkie
Iraganaldia:
cequien
cequizten. Bat.: zekizkien
Atemporala:
lequie
lequizte. Bat.: lekizkie
Imperativoa:
bequie
bequizte. Bat: bekizkie
-zte = -zkie
30/31. orrialdeac
18 Içan çutenean Erromatarrec, desiratcen çuten abantailla eta garaitia Cartagotarren gaiñean, sarthu ciren conseilluan Erromatarrac, ea cer eguinen çuten Cartagoco hiri hartçaz {Vide Augus. lib. de ciuitate Dei. cap. 30. tom. 5.}. Eta Catonec (principalenetaric bat baitcen) erran çuen guztiac deseguin, plaundu eta lurrarequin berdindu behar çuela, ceren bere guerla guztiac eta eguitecoac hiri hartaric sortcen ceiztela, eta hura deseguinez guero, baquean eta soseguan iarrico cirela. Baiña Scipion capitain famatu harc ethorquiçunari hobequi behaturic, erran çuen: etçutela neholatan ere hiria deseguin behar. Ceren baldin deseguiten baçuten, guerla bat iraungui vstean, bertce handiago bat pitztuco çutela. Ceren berehala iendea, alferqueriari, ian-edanari, erran-merraney, eta aisiac daccazqueyen gaixtaqueria suerte guztiey emanen ceyela. Eta handic nahastecac, differentciac, guduac, hauciac, etsaigoac, eta Cartagotarrequicoa baiño guerla perilosagoa, bere artean sorthuco ceyela. Eta hala guerthatu cen. Ceren Scipionen conseillua vtciric, hartu çuten Catonena, deseguin çuten Cartagoco hiria, iarri ciren bere vstez baquean. Baiña Scipionec erran cerauen beçala, fite berac, eta Erromaco hiria ere, beheititu eta erori ciren.
ceyen eta ceizten
ceien
Lç.: çaien
citzaien
Bat.: zitzaien
ceizten
Lç.: çaizten
citzaizten
Bat.: zitzaizkien
-zte = -zkie. Aurreco iruzquinean beçalaxe, aleguia.
Adeitsuqui
DERAUCA
DAGOCA
DADUCA
CA = CO = QUIO
derauca Orainaldia
ceraucan Iraganaldia
*eraucan Aoristoa
lerauca Atemporala
berauca Imperativoa
Ergativoa aditzean integra cedin baino lehen eraduqui aditz hau nor-nori cen eta errannahia, beraz, berauen synonymo:
dagoca: hura-hari
cegocan
*egocan
legoca
begoca
nor-nori hauec nori-tassuna galduric norc-tassuna harcen dute eta nor-norc bilhacatzen:
dagoca = daduca: hura-harc
cegocan = ceducan
*egocan = *educan
legoca = leduca
begoca = beduca
nondic, adibidez:
dagocagu = daducagu: hura-guc
cegocaten = ceducaten: hura-haiec
e.a.
Lehenengo çuthabecoac bigarrenecoen ceharo valioquide eta synonymo.
Erraiten ari gara ecen DADU eta DAGO synonymo içan cirela. Hau da *EDUN eta EGON aditzac synonymoac
Adeitsuqui
DAGOtic DAGOZCATEraino:
dago + hari = dagoca
Pluralean:
daude / dagoz + hari = dagozca
dagoca, berez, hura-hari da, eta
dagozca haiec-hari.
dagoca = dagoco = dagoquio
dagozca = dagozco = dagozquio
dagozca = > dagotza
dagozco = > dagotzo
nor-nori içaitetic nor-norc içaiterat passa daitezque
dagoca: hura-hari
>
dagoca: hura-harc
dagozca: haiec-hari
>
dagozca: haiec-harc
Behin nor-norc bilhacaturic’ NORC marcac har ditzaque:
dagocat, dagocac, dagocan, dagoca, dagocagu, dagocaçu, dagocaçue, dagocate
dagozcat, dagozcac, dagozcan, dagozca, dagozcagu, dagozcaçu, dagozcaçue, dagozcate
Adeitsuqui
DADUCA (= DADUCO)
+ HARI
= DIADUCO
336
Cofesa ahal çaitezque, gorputz saindua errecibi, barur, oracinotan egon, eta duçun guztia probey eman, baiña hec guztiac etçaizquitçu deus valiatuco, baldin barrenean nehori herratic, heguigoaric, gorroturic edo vorondate gaixtoric badiaducoçu.
354
Aita batec bere semeari diaducon amorioa, delaric handia eta naturala, guztiarequin ere, amorio desordenatuac hain flacatcen eta cordocatcen du amorio natural haur, non batçuetan erroetaric erauzten eta atheratcen baitu.
384
Nola guiçonac emazteari diaducon amorioa, bere eguitez baita, natural, amorio hura appur bat hotztua gatic ere, berehala naturaleçac berac berotcen du, iraunguia gatic, pitzten du.
336 diaducoçu = daducaçu + hari
354/384 diaduco = daduca + hari
Mendebaldean holacoac dirade:
deucotsoçu = diaducoçu
deucotso = diaduco
Adeitsuqui
JOK (dau + toka)
eta
DIK (du + toka)
Non dute etorkia?
dadu > dau > du
Hemen:
Toka: jok & dik:
diaduk > diauk > jauk > jok
daduk > dauk > daik > dik
Adeitsuki
Eta dok eta duk, nondik?
daduk > dauk > dok > duk
Adeitsuki
Pluralean
daduzak > dauzak > dozak
dadituk > daituk > dituk
Adeitasunez
dit eta zait nondik?
dadut > daut > dait > dit
diadut > diaut > zaut > zait
Baiki.
31. orrialdea:
Eguia haur eçaguturic Pericles famatu harc mantenatcen çuen bethiere bere herritic campoan cenbait guerla. {Plutar. in Pericle.}. Eta vrtheoro igortcen cituen vntciac, iendez betheric, guerla hartara. Eta hetan bulccatcen cituen ediren ahal citçan alfer guztiac. Eta guero bicitcen cen baque handi batetan. Ceren nola herri guztietan ohi baita comunzqui cenbait alfer eta iende galdu, eta hec anhitz calte eta nahasteca eguiten baitute, ontasun handia heldu çaica herriari halaco hequen khentceaz. Nola lurrari ere heldu baitçaica probetchu iorratceaz eta belhar gaixtoen atheratceaz.
Iraganaldian:
ediren ahal citzan
: que pudiera encontrar
Orainaldian
ediren ahal ditzan
: que pueda encontrar
Atemporalqui
ediren ahal litzan
: que pudiera encontrar (algún día)
Adeitsuqui