Ondarrutarrez?
Ondarrutarrez? –
Gauzak hasieratik argi uzteko, nik batueraz (ere?) idatziko nuen, hartutako erabakiarekin euskaldun asko erdarazko komunikatua irakurtzera derrigortu dituelako.
Baina asko harritu naute sortu den zalapartak (poztuko nintzateke euskal kirolariren batek espainol hutsez zerbait argitaratzen duenean, zalaparta laurdena sortuko balitz) eta irakurri ditudan gauza batzuk: ‘jatorrismo guay’, ‘euskalkiaren alardea’, ‘umeen eta txakurren hizkuntza’… parkatu… naturala za matti? Ala lantzoi handi bat? Ondarrutarrok ez dut uste holakorik merezi dugunik.
Ez dut uste inoiz hitz egin dudanik Iñigo Martinezekin baina ezagutuko banu bezala ulertzen dut, nahiz eta nik ez nuen berdin jokatuko, guztiz ulergarria iruditzen zait egin duena, guztiz naturala.
Idatziaren tonoa afektiboa da eta ondarrutar batek afektibotasuna batueraz ez du berdin sentitzen ezta adierazten. Aldea dago ‘maite zaitut’ esatetik ‘matxe zaittut’ esatera.
‘Eta erderaz zer?’, esango du norbaitek. Ba erdera komunikaziorako hizkuntza da, baina ez afektiboa, kasu honetan, batuera bezala. Beraz, zerbait kritikatzekotan, batueraz ez idaztea izango litzake, hau da, euskaraz ulertzen ez dutenentzat, espainolez ere argitaratu duen bezala, ondarrutarrez ulertzen ez dutenentzat ere, batueraz argitaratu behar zuen. Ondorioz, zuzenago ondarrutarrez, batueraz eta espainolez argitaratzea izango zen.
Edozein kasutan, sinesgaitza iruditzen zait, hainbeste euskara-salbatzaileen artetik, ondarrutarrez egiteak hainbeste begiko min eragin diotenen artetik, inork ez jartzea zalantzan espainolez (ere) argitaratzea. Hainbeste kritika EiTBri euskaldunok espainolez hitz egiten jartzearren eta hain normala iruditzen zaigu komunikatu elebiduna? Ondarrutarrez idaztea kaltegarria da euskara batuarentzat? Eta espainolez idaztea? Onuragarria?
“Ba erdera komunikaziorako hizkuntza da, baina ez afektiboa”. Beraz, gaztelania ama hizkuntza afektibotzat dutenek ohar PUBLIKO bat horrela idatzita, ederki, ezta?
“e una jartá difisi desiro adió, pero ehke m’an ofresío un peaso oportunidá nel Rial Madrí”
Izan ere, afektibotasuna… zer da afektibotasuna? Ezin al da afektua islatu eta transmititu hizkuntzaren maila estandarrean? Hain euskara motza du jendeak? Bai, jatorrismoa, eta harago, estandarraz ondo jantzi (nahi) ez d(u)enaren aitzakia merkea (euskaraz eskolatutako hogeitapiko urteko gazte bat, jainkoarren).
Beste modu batera esanda: askok eta askok hain afektibotasun murritza erakusten dio euskarari, bere herri/auzotik harago joan ezina/nahia nabarmenduta?
Sentimenduak ez daude hizkuntz politiken menpe. Hori ulertzen duzunean jarraituko dugu elkarrizketa hau :-*
Ez da hizkuntza politiken kontua. Hizkuntzak guztiek duten erregistro aniztasun kontua baizik.
Sentimenduak, diozu. Balirudike batzuek euskararekiko duten sentimendu bakarra txokokeria dela. Erregistro informal eta landugabea.
Sentimendua… eta gaitasuna, noski.
Espainol afektiboaren konparazio iraingarri hori ez dut onartzen eta afektibotasunari buruzko azalpenak, txokokeriak estaltzeko erabiltzen ditugula uste baduzu, ez dituzu ondarroarrak ezagutzen.
Euskara XX. mendera ekarri dutenak, euskalkiak izan dira. Ez dezagun ahaztu orain dela 50 urte, euskalkiak zirela euskara.
Eta orain 50 urte, euskalkietatik jaio zen euskara batua (espainiera latinetik jaio zen). Euskaldunon topagunea eta euskararen arnasgunea izateko. Erditze gogorra baina behar-beharrezkoa. Eta horruntz goaz… batzutan astiro, beste batzutan hanka sartuz… gogotsu eta borondate onarekin. Baina ez dezagun ahaztu batzuk urrunagotik irten garela bidaia honetan eta beranduago heldu arren, garrantzitsuena denok heltzea dela.
Zuk, “Zer da afektibotasuna” galdetzen duzu…
Nik, egun hauetan, ondarrutar gehiegi ikusten ditut minduta holako iruzkin oldarkorrengatik.
Beraiek badirudi badakitela zer den afektibotasuna.
Iritzi helduak, uste haundikoak,
Gure herriaz.
Goiz eta arrats berriketan
Gure herriaz.
Nik ere nahi nituzke
Halako segurtasunak eduki.
Ez ba, inolaz ere! Euskara batua ez da euskalkietatik sortu, euskalkiak sortu dira aspaldiko euskara batu batetik, Bidenabar, zer ote da batuera hori, batua izanen da, ezta? Euskara batua sortu da euskaratik, euskara nolabaiteko maila literariora eraman zuten idazle jantzi haiengandik, anitzez euskara berdinago egiten zuten haiengandik. Zer, XX. mendera ailegatu ziren euskalki horietatik zer hizkuntza jaso sortzen ahal zen, bada?
Kontua ez dira ondarroarrak edo azpeitiarrak. Ez hartu eraso partikular gisa. Erregistroez eta hizkuntzaren erabileraz ari gara.
Jakina euskara estandarra (hizkuntza guztietan bezala) dialektoak dauden egoera batetik egindako hautu (esplizitu edo inplizitu) baten ondorio direla. Ez duzu azaldu beharrik. Baina estandarra dagoen garai batean, hizkuntzaren erregistro bakoitzak une eta leku bat du.
Eta horregatik jartzen nuen gaztelaniazko adibidea. Zergatik da konparazioa iraingarria? Iraingarria iruditzen zaizu gaztelaniaren hizkera lokal era erregistro apaleko hori? Zergatik euskaraz ez?
Ziur, ez dagoela azaldu beharrik? Irakurri duzu Nagoreren erantzuna?
“Ez ba, inolaz ere! Euskara batua ez da euskalkietatik sortu,…”
Saila da eraso partikular gisa ez hartzea, idatzi diren astakeriak irakurrita.
Zuzen ez zuela jokatu azpimarratu ondoren, zergatiak azaltzen ahalegintzen zarenean eta batueraren aurka arituko bazina bezalako erantzunak jasotzen dituzunean.
Edo ondarrutarrez idazteagatik halako egurra ikusten duzunean, espainol hutsez idazten dutenak lasai-lasai dauden bitartean… benetan, saila da eraso partikular gisa ez hartzea.
Ba ez, ez hartu eraso partikular gisa. Zuzeun honetan izan dira lehenago ere eztabaidak “jatorrismo” izendatu izan den horren harira, herria Azpeitia, Ondarroa edo dena delakoa…
Zergatiak azaltzeko ahaleginak egin direla diozu, eta ez dela hartu behar euskara batuaren aurkakotzat. Ba, nire aldetik behintzat, ahalegina egiten ari naiz esplikatzeko baietz. Hizkuntza guztiek erregistro desberdinak dituztela, eta erregistro estandarrak bere funtzioa eta lekua duela. Eta euskararen inguruan, gazte batzuen artean bereziki, ari dela mugimendu bat zabaltzen erregistro lokal eta baxua edozein lekutara eramateko.
Eta afektibotasunarena aitzakia dela (nire uste pertsonalean) beste ezintasun eta, zuzenean, axolagabekeria batzuk estaltzeko. Erdaraz onartuko ez genituzkeen mezu batzuk onartzeraino (eta onartuko ez genituzkeela diot, zuk zeuk “iraingarritzat” hartu duzulako erdaraz jarri dizudan pareko adibide bat).
Que yo sepa un saia es un buitre, Cuando alguien no sabe en su idioma escribir, ni pronunciar, yo estoy hasta los koskabilos de los vizcainos, saia o zaila. Un vasco, lo que se dice vasco, sin ser navarro, eso e4s mucho pedir, demsiado, larregi, sabe pronunciar la “z”. La comunicación entre dos vascos es imposible si uno de los dos no pronuncia la “z”. Esto se aprende en la escuela.
Jaraituko dugu elkarizketa hau, Ederki. Zure sentimendua izanen da, baina hori ez da euskara, euskerie izanen da, beharbada, hagitz sentitua, baina euskara ez.
Bai Nagore, eta Aita Barandiaranek Santimamiñen aurkitu zituen proto-Euskaltzaindiari Marik eta Tartalok emandako tauletatik birsortu zen euskara berriro.
Eta orain eguzkitako betaurrekoak jantzi eta hondartzara noa.
PD: Nire ezjakintasunarekin bukatzeko, idazle jantzi haiek esaten duzunean, nori buruz ari zara hitz egiten?
Etxepare? Lehenengo liburua euskaraz (behenafarreraz) argitaratu zuenaz?
Leizarraga? Biblia euskarara (Iparraldeko hiru euskalkiak erabili zituen bereziki lapurtera erabiliaz) lehen aldiz itzuli zuenaz?
Txomin Agirre? Lehenengo eleberria euskaraz (bizkaieraz, ia-ia ondarrutarrez, hau drama) idatzi zuenaz?
Ez ba! Neronek,harro, inolako harrokeriarik gabe, gabetandik, erran dezaket euskaldunberrixa nazala, erran dezakedanez. Bo, horretan utzi. Oharra: Leizarraga, ez Lizarraga. Baina kontua ez dugu hori. Kontua hauxe dugu: Euskaldunzaharrak eta euskalduntxarrak. Kontzeptua anintzendako berria izanen da, baina geronen lantokian duela 20 urte baino gahigo arront erabilia , eta anitz dirade.
Eta berriz ere erranen datsut. Argipaluak eta holakoak oso politak daz, baina ez diote hizkuntzari deus ere ekartzen. Eta nongoa eta nondarra ez bereiztea, nire amatxik halaxe erraten zuen: ” sagar hauek zuendako bereizi ditugu”. Eta halaxe erraten da nafarren artean. Horixe kontua. Bereizi, noiz, non, norekin, zertarako, zergatik, nola….
Bizkaitarrak, eta hau bizkaitar batek esana, kaikuak ala txarrak dira. Baina ez dut uste nori buruz esaten dutenik, ez kaikuek ez txarek.
Bai , halaxe izanen da, zerorrek diozunez! Baina, nori buruz ez da oso natural onddarrutar baten haginetan. Hortzak ez diuzue ibilltzen, baina bostortzak bai. Biloa ere ez , baina bilutsik bai. Ea argitzen dozuen euren burube.
“Aldea dago ‘maite zaitut’ esatetik ‘matxe zaittut’ esatera”
Alde ikaragarria!
Baina zer munstrokeria da ‘maTXe zaITTut’ hori?
Ez al zaie logika fonetiko berdina aplikatzen hitz biei ondarrueraz?
Afektibotasun ukitua markatu eta erremaTXatu nahi izatekotan, biak bustidurarekin jarri beharko, ezta?
KOntuan hartu futbolariak oso faltsuak dira taldearekiko maitasunari dagokionean.
Agian, Athletic-era bueltatzean, Bizkaiko eta bereziki Ondarruko zaleak hurbildu nahi izan ditu Ondarruko ukitu horrekin, hainbeste urtez Errealean egon ondoren.
Litekeena da. Baina sortu duen eztabaidak badu bere garrantzia. Hiztunon artean euskalkien inguruko zenbait beldur eta kexa ateratzen ari direlako, alde askotatik.
Ez dut uste. Realean zegoenean ere Twitterren berdin berdin idatzi izan du beti: erderaz korrekto eta euskeraz bere hizkeran. Eta kejak izaten zituen orduan ere twitterren. Orain, ostera, nik uste dut zale guztiei zuzendutako nota ireki bat izateagatik izan dela orokorragoa keja eta oihartzun haundiagoa izan dutela keja hoiek.
Espainia hain harro ordezkatu izan duenak espainolez idaztea munduko gauzarik normalena da. Ez duzu, Mikel?
Euskara batua goratzeko, herainegun arte egiten zen euskara bakarra menostu nahi duenak, ez ote luke espainolez erantzutea merezi? Ez ote zuten, orduko euskaldunek ere, berbikuna basati hura baztertzeko gomendio errukitsu berbera jaso? Tolosakoa hori bai ederra!, ez tu bregar xuxentzailerik ere. Kasik.
Harainegun, zer polita! Irakurri al dituzu klasikoak? Zer uste al duzu, zeure aitita-amamak ez zirela eerdaldunduak, ala?
Adolfo Suarezek esan omen zuen euskerak ez zuela balio fisika kuantikoaz hitz egiteko.
40 urte beraduago jakin dugu euskera batuak ez duela balio afektuetaz hitz egiteko.
Tafallako gaztetxo euskaldun batek amodio gutun bat idatzi nahi badio bere kuttunari erderara jo beharko du beraz.
Eta Patxi Apalategik Madame Bovary euskeratu zuenean bere euskalkia erabiliko zuen segurasko.
Hain zaila da jakitea ze erregistro erabili behar den momentu bakoitzean? Mezuaren hartzailea zein izango den jakin eta kitto, ez dago besterik jakin behar.
Euskara gero eta ahulago eta bitartean euskaldunok aingeruen sexuaz eztabaidatzen…
Bat nator zurekin. Erregistro ezberdinak manejatzeko kontua da. Hiztun bat zenbat eta erregistro gehiago ezagutu, orduan eta kultoagoa izango da, baldin eta non eta noiz erabili badaki.
Eta eztabaida honetan islatzen dena gure kultura petrala da, gure ezjakintasuna, euskal kultura-eskasia sindromeak jota gaude. Hori da gure eritasuna, gure kolonizazio eta asimilazioaren emaitza.
Barka, baina hori ez da egia. Erregistro jasoa jakin gabe, nahi adina erregistro jakinda ere, hiztun hori ez da kultoa, are gehiago idazten ez badaki.
Hego,
hala da. Horretaz gainera, gauza bat da euskalkiko erregistro lokala, eta beste bat maiuskulak ez jartzea puntuaren ondoren ez eta klubaren izen propioa izendatzean, klub hori hiru modu desberdinetara agertzea lerro eskasetan (bat bera modu kanonikoa izan gabe), yeismoko formak erabiltzea, eta abar..
Esandakoa: lokalismo afektiboz estalitako zabarkeria.
Yacabalul, “Eta horregatik jartzen nuen gaztelaniazko adibidea. Zergatik da konparazioa iraingarria?“ galdetzen duzu.
Ez naiz ni izango bata okertzat eta bestea zuzentzat emango dituena. Horretarako daude Hizkuntz Akademiak, ezta?
Nik dakidanez, RAE-rentzat, esaldi horretan zuzendu beharreko akatsak besterik ez daude, ez dio inolako tokirik aitortzen “erdalki” horri.
Eta berriz, Euskaltzaindiak hau dino:
«…euskalkiak eta tokian tokiko hizkerak aztertu eta landu behar direla uste du Euskaltzaindiak, ortografia eta hizkuntzaren azpiegitura zainduz»
“1.1. BEGIRUNEA IZATEA.
EUSKARAZ MINTZO DIREN HIZTUNEN EGOERA DESBERDINEI BEGIRUNEA ZOR ZAIE, hiztun horiek euskalkiak erabili nahiz euskara batua erabili. Hortaz, hiztunen artean ez da bereizkeriarik egin behar euren jatorrizko hizkuntzaren ondorioz, euskalkiaren ondorioz edota zuzenean euskara batua ikasi izanaren ondorioz.”
“2.3. Bidezkoa da tokian tokiko administrazioek bertako euskalkia erabiltzea herritarrekiko harremanetan, batik bat ahozkoetan.”
“2.4. Herritarrekin ahozko harreman zuzena duten administrazioetako langileek tokian tokiko euskalkiaren oinarrizko ezagutza behar dute.”
“3.2. Eskualde edota herri mailako komunikabideek euskara batua eta euskalkia erabil ditzakete:”
“3.4. Hizkuntza-erregistroa hautatzerakoan, kazetariek-eta erabakiko dute zein ataletan, non eta noiz erabili euskara landua (batua nahiz euskalkia) eta zeinetan, non eta noiz lagunartekoa.”
http://www.euskaltzaindia.eus/dok/arauak/Araua_0137.pdf
2004ko martxoaren 26an, berretsia.
Badirudi, Euskaltzaindiarentzat euskalkiak eta tokiko euskarak ez direla “…hizkera lokal eta erregistro apalekoak”, ezta?
Eta afektibotasunarena ulertzen/onartzen ez dutenentzat hona hemen, adibidez, Iparraldeko hiru euskal IRRATIEK zer dioten:
“…3 arrazoin nagusirengatik dugu gure euskalkia erabiltzen:
– Hurbiltasunarengatik.
– Erabilgarritasunarengatik.
– Goxotasunarengatik.”
“…besteak beste tokiko hizkuntzak emaiten duen goxotasuna eta berotasuna baliatuz.”
http://www.euskaltzaindia.eus/dok/euskera/49694.pdf
Hauek ere “…afektibotasun murritza erakusten dio(te) euskarari”?
Interesgarria RAEren norma esgrimitzea, tokiko hizkerei lekua egiteko eztabaida batean. Nebrija aipatzea bakarrik falta zaigu.
Horra FUNDEUn “loh paharo” modukoei buruz esana:
https://www.fundeu.es/noticia/el-andaluz-lengua-criolla-o-dialecto-castellan3
Gogoan izango duzu El Principitoren andaluzierako bertsio bat ere atera zutela.
Hori esanik. Nik ez dut Euskantzaindiak dioen ezeren kontrakorik esan. Alderantziz.
Batetik esan dut tokiko hizkerak bere lekua dutela, noski eta jakina. Euskaltzaindiak etengabe aipatzen du tokikotasuna eta herri maila. Baina leku hori EZ da inola ere euskaldun orori plazaratutako ohar publiko bat. Erregistro bakoitzak bere lekua duelako. Hizkuntza guztietan bezala.
Bigarren, tokiko hizkera leku eta une guztietan erabiltzeak, ezkutatzen dituela hainbat aizakia, gabezia eta ezintasun, euskara batuarekiko hainbat aurreiritzirekin batera.
Eta azkenik, tokiko hizkeraren eta afektibotasunaren lotura eginez gero, afektibotasun hori duindu egin behar dela, ganoraz idatziz norberaren hizketa eta ez ia ia transkripzio hutsa den zerbait trakets eta zaindugabe bezala jarri (maiuskulak, puntuazioa, yeismoa). Horrela ari denak gutxiesten du bere hizkera, ez nik
Daducagun iracascunça systemaren erruz, bizcaitar natural guehienec ez dute eduqui bizcaieraz alphabetizatzeco auqueraric. Nire ustez bizcaitar hauec ikasi behar ukan dute genizkieke adizkia idazten eta iracurcen jaquin gabe cein den bizcaierazco valioquidea. Hau da, ez daquite cein forma dagoquion bizcaieraz, nahiz eta bizcaieraz osso ongui jaquin verbetan.
Hau da hau gauçac gaizqui eguitea!