Axularren Aditza III
Axularren Aditza III –
44
[Eta halacoa eta halacoac, haiña eta haiñac] maiz dira gaizqui eta on-behar. Baiña aldez eztira vrricalquiçun; ceren bere faltaz, trabaillatu nahi gabez, eta ethorquiçunera ez behatuz halacatu baitira. Paga beçate beraz iragan duten aisia, eta alferqueria, presenteco penaz eta trabailluaz, leheneco assea eta soberania, oraico gosseaz eta escasiaz. In omni opere bono erit abundantia, vbi autem verba sunt plurima, ibi frequenter egestas {Prouer. 14}. Trabaillu onean içanen da franco eta franquia, baiña hitz anhitz den leccuan, maiz da probetasuna eta escasia. Alferrac choil {joil } dira hitztun eder, solhasturi handi: hequen compaiñian çarenean, ezta çure aldiric, çu baiño hec hobequi ençunac dira, hequentçat da audientcia guztia, hey dagote mundua ahoa çabalduric, eta beharriac ernaturic beha. Ordea guero azquenean hec escale eta çu emaille. Haur da alferqueriatic edo naguitasunetic heldu den irabacia, probecia, errumesqueria, bataren eta bertcearen carga, eta forogu içaitea, ondore gaixtoa, calte handia.
Baiña calte guztien gaiñeco caltea, alferqueriatic heldu den handiena, ceiñi narraicola erran baitut nic, oraiñocoan erran dudan guztia, da luçamendua, guerotic guerora ibiltcea. Ceren nagui-alferrac eztu behin ere erraiten, egun. Bethi bihar, bethi guero, bethi luçamendu. Alfertasuna da guero guztien ithur-burua, cimendua eta amà eguiteco [guztiac egunetic biharrera, presentètic ethorquiçunera, eta guerotic guerora luçatcen dituena. Eta ama hunen alaba haur, naguitasunetic eta alferqueriatic sortcen den guero haur, da gure galgarria, gure içurria, eta egun daiñotic gure etsai deabruac gure enganatceco ediren ahal duen bideric eta arteric hoberena, finena eta segurena.]
hey dagote mundua ahoa çabalduric.
Deigarria dagote hau euskara batua baicic ez daquitenençat.
dagote = dagoquie
Pluralean ez da daudete, dagozte baicic:
dagozte = dagozquie
Adeitsuqui
dagokie Axularrengan dagote dela ikusia dugu.
Leiçarragagan, ordea, dagote edota daue da.
Liburua dagokie
: les corresponde el libro
dagote = dadute = dute
DUTE’ ergativoa aditzean integratu baino lehen dativo bat cen, dagokie adizkiaren errannahiaz. Mendebaldean DAUE / DABE / DAUDE (= daurie, dere…) da DUTEren baliokidea.
Adeitsuki
28 Baiña calte guztien gaiñeco caltea, alferqueriatic heldu den handiena, ceiñi narraicola erran baitut nic, oraiñocoan erran dudan guztia, da luçamendua, guerotic guerora ibiltcea.
narraico:
Axularrec berac narraica eta narraio aldaerac ere darabilça.
narraico = narraica = narraio
Eta baita narraiquio ere aguercen çaicu gure classicoen baithan.
Benetaco euskara batuan laurac aguertu behar lirateque, eta ez bakarric narraio forma. Euskara Batua ecin da selectivoa içan.
narraio beçain ona narraiko, narraika eta narraikio dirade.
Adeitsuqui
Euskara Batuan:
darrait = jarraikitzen zait
darraigu = jarraikitzen zaigu
baina eguiatan honela erabilcen dirade:
darrait = jarraitzen dut
darraigu = jarraitzen dugu
nor-nori içaitetic nor-norc içaiterat.
Hauxe da eguia.
Adeitsuqui
Arratsalde on Josu
Beraz hemen ” narraicola” da “jarraitzen niola (rik)”
Baina zer erran nahi du “ceiñi narraicola erran baitut nic…” horrek?
Ez ote da “zeinetik tiraka… edo zeinaren haritik…” bezalako zerbait alferkeriaren kalteaz mintzatuz?
Milesker
Baiqui, horixe da.
Adeitassunez
jarraitu, jarraiki
ERREGIMENA. Esanahi bera izanik ere (finean aditz bera baitira), badute desberdintasunik. Jarraiki ekialdeko tradiziokoa da batez ere, eta da/zaio erregimenetakoa da. Apaiz gaixoa jarraiki zaio gillotinaren gaineraino. Jarraitu, berriz, mendebaldekoa da (duela berrehun urtetik honakoa), eta du/dio erregimenetakoa: objekturik ez badago, du (Lanean jarraitzen du); objektua baldin badago, dio. *Bidea jarraitu du (> Bideari jarraitu dio).
Ez da egokia, beraz, *Ni bideari jarraitu natzaio (> Nik bideari jarraitu diot), du/dio aditza baita jarraitu. Ni bideari jarraiki natzaio, berriz, egokia da, jarraiki aditza da/zaio baita. Biek (bai jarraituk bai jarraikik) dute sinonimo segitu aditza (? segitu), baina horrek ez ditu haien erregimenak pareko. [EH]
ADITZ TRINKOA. Aditz trinko gisa ere jokatzen du jarraikik, baina beste aditz batzuen analogiaz-edo sortu diren *darraiote, *darraiozu eta gisakoak ez dira forma arautuak. Da/zaio sailetakoa denez, beste era honetara moldatzen da: Polizia lapurrei darraie. Ni narraio San Gregorioren kontseiluari. (Euskal aditz batua, 104] (? *darrai)
JARRAIKI, ADITZONDO? Ez da forma egokia aditzondo gisa erabiltzeko: *Zuri jarraiki iritsi dira gailurrera (> Zuri jarraikiz/jarraituz/jarraika iritsi dira gailurrera). [EH]
KALKOA. Erdarazko ‘con’/‘avec’ preposizioen eraginez eginiko esaldi kalkatu batzuek ez dute testigantzarik literaturan, molde berriak dira. Adibidez: ?Lanarekin jarraitu du serio-serio (> Lanean jarraitu du serio-serio (‘zertan’ jarraitu). Lanari jarraitu dio serio-serio (‘zeri’ jarraitu)). ?Yes (bai) botoia sakatu, eta instalazioarekin jarraituko dugu (> Yes (bai) botoia sakatu, eta instalatzen jarraituko dugu (‘zertan’ jarraitu)). Antzeko arazoa dute beste zenbait aditzek ere (hasi, amaitu…). (? -ekin soziatiboa eta zenbait muga-arazo)
Lavinek:
Goiko hau Euskaltzaindiaren eritzia, zeina hartu baitut hemendik:
https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_ebe&view=bilaketa&Itemid=1715&task=bilaketa&lang=eu&id=891
Eritzi okerra, baldin ikusten baditugu Ibon Sarasola jaunaren Egungo Euskararen Hiztegiko adibideak, zeinetan jarraiki eta jarraitu izaiten ahal baitira guztiz sinonimoak:
https://www.ehu.eus/eeh/cgi/bila?m=0&z=jarraiki
Adeitsuki
Darrai, darraite…
https://hiztegiak.elhuyar.eus/elhuyarren_gomendioakdarrai-darraite/
ADIZKI TRINKOAK
JARRAIKI + hari
Orainaldia:
narraio
harraio
darraio
garraizkio
zarraizkio
zarraizkiote
darraizkio
Iraganaldia:
ninderraion
hinderraion
zerraion
ginderraizkion
zinderraizkion
zinderraizkioten
zerraizkion
Alegiazkoa + KE:
ninderraioke
hinderraioke
lerraioke
ginderraizkioke
zinderraizkioke
zinderraizkiokete
lerraizkioke
Imperativoa
berraio
berraizkio
Oharrak:
Goikoak dira Euskaltzaindiak onartu dituen O-dun guztiak. Hari gabe, haiei izan balitz, O-ren ordez, E ipini genuke adizkiotan.
O datorke HAU ( > HO) erakusletik, eta
E datorke HE (= haiek) partikulatik.
Beti adierazten izan dudan bezala, Euskaltzaindiak arrapaladan finkatu eta erabaki zituen euskal aditzak. JARRAIKI da haietariko bat:
Non daude KE gabeko alegiazkoak? Non daude orainaldia + KE eta iraganaldia + KE?
Zer da, euskara batuan ezin dela esan “baninderraio”, “narraioke” edo “ninderraiokeen?
Nondik atera dituzte -derraio- eta -derraizkio-, -darraio- eta -darraizkio- forma zuzenen ordez?
Ithurryren gramatikan ongi idatzirik agertzen dira. Zaila zen handik kopiatzea eta fini?
Adeitsuki
Eta zer gertatuko litzateke ikusi berri ditugun adizkietatik nori-marka kenduko bagenu:
narraio: le sigo
narrai: sigo
Honela geratuko lirateke:
Orainaldia:
narrai: sigo
harrai: sigues
darrai: sigue
garraiz: seguimos
zarraiz: sigues
zarraizte: seguís
darraiz: siguen
Iraganaldia:
ninderraien: seguía
hinderraien: seguías
zerraien: seguía
ginderraizen: seguíamos
zinderraizen: seguías
zinderraizten: seguíais
zerraizen: seguían
Alegiazkoa + KE:
ninderraike: seguiría
hinderraike: seguirías
lerraike: seguiría
ginderraizke: seguiríamos
zinderraizke: seguirías
zinderraizkete: seguiríais
lerraizke: seguirían
Imperativoa
berrai: siga
berraiz: sigan
Oharrak:
Hauek dira oinarrizko formak, zeinei NORI markak eransten ahal baitzaizkie:
narrai: sigo
+ hiri (to) = narraik: te sigo
+ hiri (no) = narrain: te sigo
+ hari = narraio: le sigo
+ zuri = narraizu: te sigo
+ zuei = narraizue: os sigo
+ haiei = narraie: les sigo
Ikusiko dugunez, euskal jendeak eta ereduzko idazle batzuk ere orain arte hemen ikusi gabeko adizkiak sortu dituzte. NOR-NORI jatorrizko eredutik NOR-NORK eta NORI-NORK ereduetara iraganez. Hau historikoki berdin gertatu da NORK ergativodun aditz guztiekin. Bai.
Adeitsuki
Egungo Testuen Corpusa
https://www.ehu.eus/etc/?bila=jarraiki
Hemen ikusten ahal dugu, adibidez, jarraiki aditzaren darraigu adizkia.
Berez, Euskaltzaindiaren eritziaren arauera:
darraigu = hura guri: nos sigue
Ez, ez da hola erabiltzen. Berriak, Azurmendik, Jakinek, Amurizak eta beste hainbestek honetara egiten dute:
darraigu = jarraitzen dugu: seguimos
non magia-artez NORI zena NORK bilakatu den!
guri darraigu
>
guk darraigu
DARRAIGU adizkiaren forma Mitxelena, Txillardegi eta Euskaltzaindia hirukote potenteari zor diogu. Leizarragak, Axularrek eta euskal aditza on ondo ezagutzera heldu garenok badakigu hanka sartze argi eta galanta egon dela hor. “Guri” adierazteko’ aditz honetan -GU erabili ordez, Leizarragak, Axularrek eta -KU erabili zuten, zeina -KIGUren kontrakzioa besterik ez baita.
“darraigu” izan beharrean “darraikigu” edota “darraiku’ forma onartu eta erabaki balute, gaur ez genuke problema hori izango!
Azaltzen naiz?
josulavin@gmail.com
Adeitsuki
JARRAIKI
NOR-(NORI)-NORK tankeran
guk darraigu nori-gabetik guk darraiogu nori-duna lortzen dugun bezala, hona hemen denak:
nori-gabea nori-duna:
darrait darraiot
darraik darraiok
darrain darraion
darrai darraio
darraigu darraiogu
darraizu darraiozu
darraizue darraiozue
darraite darraiote
Iragana:
nerraien nerraion
herraie herraion
zerraien zerraion
generraien generraion
zenerraien zenerraion
zenerraiten zenerraioten
zerraiten zerraioten
Alegiazkoa + KE
nerraike nerraioke
herraike herraioke
lerraike lerraioke
generraike generraioke
zenerraike zenerraioke
zenerraikete zenerraiokete
lerraikete lerraiokete
Nondik atera dut nerraion modukoak?
1
ninderraion ordez nindarraion
2
ninda = nen
3
nindarraion = nenraion
4
Egokitzapen fonetikoa:
nenRaion = nerraion
Logika aplastantea!
Euskaltzainek jakin behar lukete, baina zoritzarrez ez dirudi dakitenik.
Adeitasunez
ERAUNSI: /erauntsi/
darauntsa
= joiten derauko
= joten deutso
= jotzen dio
46. orrialdean:
Naguia ere negu hotzean, atheac atheari darauntsanean, ohean higuitcen da, bertce aldera itçultcen da, burua goitituric iartcen da. Ordea hargatic itçul inguru hequen buruan, lotara bere ohe berora bihurtcen da.
Leiçarragac honela idazten du: draunsa
Batuan: derauntso edo derauntsa
Naffarreraz: deraunso eta deraunsa, baina draunso eta draunsa ere begui onez ikusten ditugu. Halaber, daraunso eta daraunsa ere Axularren estiloan.
Bilakaera:
daraunsa
> draunsa
> deraunsa
Post hauetan ere traktatu nuen:
https://zuzeu.eus/euskara/in-eman/
https://zuzeu.eus/euskara/nemo-patriam-quia-magna-est-amat/
Adeitsuki
Axularrek:
Naguia ere negu hotzean, atheac atheari darauntsanean, ohean higuitcen da, bertce aldera itçultcen da, burua goitituric iartcen da. Ordea hargatic itçul inguru hequen buruan, lotara bere ohe berora bihurtcen da.
Añibarrok, Axularrena itzultzen duelarik:
Naguia bere negu otzean, ateac ateari darautsanean, oean muguitzen da, beste aldera itzultzen da, burua goititurik jartzen da. Baña orregaitik itzul-inguru gira-bira oneez guero, lotara bere oe berora biurtzen da.
daraUntsa = daraUtsa
U hau ekialdeko “deraUtza” edo mendebaldeko “deUtsa” adizkietan dagoena bera dateke.
Txillardegik Euskal Aditz Batua liburuan, bai erauntsi, bai erautsi aipatzen ditu, adizqui batzuk ematen dituela. Bigarren kasukoak hauek: diraustazu, dirautsut (Mogel), dirauskue (Añibarro) eta zirautsela (Astarloa).
Han aipatzen ez bada ere, diraustazu ere Añibarrorena da.
erautsi (edo irautsi) honen esannahia “esan” da.
Etcheparec ere diraustazu zukako adizkia erabili zuen:
diraustazu = deraust + zuka
deraust = jotzen nau
dirau- / derau- = dio-
erau(n)si = jo, io
1. eman
2. colpatu, jo
3. erran, essan
derautaçu: me haces tener, me das
deraustaçu: me das, golpeas, dices, e.a.
Adeitsuki
Azkenean “atheac atheari darauntsanean” perpausak erran nahi du “bortak etxeari joka ari denean “?
Beñat preziatua,
darauntsa / derauntsa = jotzen dio
Adeitsuki
Oharra:
Mendebaldeco “deutsie” hirur gauça içan daiteque:
1. die
2. diote
3. diete
Hau da historicoqui diote-ren bidez eguin (eta eguiten) den beçala.
jakoe /jakue/ = zaiote
Egun idatziz orokorqui:
jake edota jakie
deutse, deutsoe eta deutsee idazten dute batzuec.
Neuc ere eguiten dut bizcai euskeraz idazten dudanean, erabiltzen ohi ditudan deraue, deraucote eta derauete adiaraztecotz.
Adeitsuqui
Egun on Josu
Egia duzu “atheak atheari jotzen dioenean” erran behar nuen.
Bestetik zer pentsatzen duzu honetaz:
“atheak atheari” hori bitxi da zeren kasu honetan Axularrek athe hitza erabiltzen du bi gauza desberdinak deitzeko: bata da “atea” bera (ideki eta hesten dena) eta bestea da etxearen zurezko pieza finkoa zeinaren kontra atea hesten baita.
Baina pixkabat xerkatu dut eta iduri luke bigarren pieza horrentzat eraikuntzaren langileek “etxe” erraiten dutela eta beraz, bitxia bazaigu ere, erraiten dutela “atearen etxea” edo berdin “leihoaren etxea”.
Konklusioa Axularrek erran behar zuen ” atheak etxeari darauntsanean” Beraz Axular bera ere kasu honetan kritikatzen duen nagia bezala pixkabat nagi izan da ez baitu balizko hiztegi batean hitz egokia xerkatu.
Hain segur ezagutuko duzu erran zahar bat Axularen portaera honi legokiona.
Adeitasunez
Caixo Beñat!
Lehengo atheac bikoitzac içaiten ciraden, bi orricoac aleguia.
Atheac atheari deronsa = Athe batec bercearen aurka joiten du.
Adeitsuqui
47. orrialdean Axularrek honela diosku:
Hala dio San Agustinec, guerthatcen ceicala aldi batez, berari ere: Cogitationes quibus meditabar in te, similes erant conatibus expergisci volentium, qui tamen superati soporis altitudine remerguntur {Augus. vbi S.}. Munduco atseguinec eta placerec, lo goço batec beçala, azpian nenducaten, eta noizic behin ethortcen ceizquidan placer hetaric ilquitceco eta Iaincoa baithan pensatceco desircunde batçuc.
ceican
= zeikan: hura hari
ceizquidan
= zeizkidan: haiek niri
zeikan eta zeizkidan iraganaldiko adizkiak Leizaren estiloan zaikan eta zaizkidan lirateke, eta orainaldian zaika eta zaizkit.
Etimologia:
zaika
< zauka < diauka < diaduka < (dadu + i) + ka // zaizkit < zauzkit < diauzkit < diaduzkit < (dadu + i) + z + ki + t Mendebaldean hasierako dia- hori ja- (edo xa- zenbat lekutan) bilakatzen da, eta gaineraco Euskal Herrian za-. zaika = zaiko zaiko = jako zaizkit = jataz Oharra: zait / zaut DU aditzetik datoz: etorri zait / zaut /// jat / zat, ordea, DA aditzetik: etorri jat / zat Adeitsuki
Ondarrutar Giltza:
https://zuzeu.eus/euskara/ondarrutar-giltza/
Egia, hori ere erabat posible da. Orduan badaezpada kentzen dut ene kitzika. Aitortzen dut gure Axular nazionalaren zirrikatzeko plazerak ereman ninduela.
47. orrialdean ere
NENDUCATEN /nendukaten/
Axularrek eta Leizarragak berdin:
nenducaten /nendukaten/
Batuan: NINdukaten
Gure klasikoetan nendukaten erabiliagoa nindukaten baino.
Etimoa:
NINDAdukaten
eta hemendik hiper regularki:
NENdukaten
Hemen ere aipatu nuen:
https://zuzeu.eus/euskara/esteban-de-garibay/
Esteka honetan agertzen dira iraganaldiko trinko batzuk zeinak ez baitira imperfektuak, perfektuak baizik.
Adeitasunez
49. orrialdean:
diteque & liteque
Orainaldia + ke
dadi + ke:
daditeke = daiteke = diteke
Iraganaldia + ke
zedin + ke:
zeditekeen = zeitekeen = zitekeen
Alegiazkoa + ke
ledi + ke:
lediteke = leiteke = liteke
Oharra:
KE = TEKE = TE
Adibidez:
*leike = leiteke = leite
*litzake = litzateke = litzate
e.a.
Adeitasunez
50. orrialdean:
ceraucaten /zeraukaten/
Batuan: zioten
ze + ra + du + ka + te + n
Hasierako ZE gehi (+) bukaerako N, DA adizkiaren iragana besterik ez da. Aurrizkien esannahiak:
DAraukate: es, está
ZEraukateN: era, estaba
LEraukate: fuese, estuviese
BEraukate: sea, esté
NORI (HARI) markak:
KA = KO = KIO = O
pluraleko Z markari atxekirik:
ZKA = TZA = ZKO = TZO = ZKIO
TE nork marka = haiek
Adeitsuki
ORAINALDIA
NOR + HARI + HAIEK
NA: naraukate
HA: haraukate
DA: daraukate
GA + Z: garauzkate
ZA + Z: zarauzkate
ZA + Z + TE: zarauzkaTEte
DA + Z: darauzkate
Oharra: zuek zu-ren plurala da, eta bere marka berezia TE da.
ni naraukate: naiote
hi haraukate: haiote
hura daraukate: diote
gu garauzkate gaizkiote
zu zarauzkate: zaizkiote
zuek zarauzkaTEte: zaizkioTEte
haiek darauzkate: dizkiote
Batuan onartuak izan direnak irregularrak dira:
gaizkiote = gaitiote
zaizkiote = zaitiote
zaizkioTEte = zaitioTEte
Aldaerak:
darau- = drau- = derau-
Adeitasunez
Aurreko iruzkinean honela idatzi ditugu adizkiok:
nor-nori-haiek
ni naraukate: naiote
hi haraukate: haiote
hura daraukate: diote
gu garauzkate gaizkiote
zu zarauzkate: zaizkiote
zuek zarauzkaTEte: zaizkioTEte
haiek darauzkate: dizkiote
Guztiak TE-dunak, zeren NORK kasua HAIEK baita.
Orain ikusiko ditugu HARK kasuan:
nor-nori-hark
ni narauka: naio
hi harauka: haio
hura darauka: dio
gu garauzka: gaizkio
zu zarauzka: zaizkio
zuek zarauzkaTE: zaizkioTE
haiek darauzka: dizkio
Bitxia da, baina nor-nori-nork honek itxuraz EDUKI aditzaren faktitivoa irudi du: ERADUKI bailitzen:
dauka + ra = darauka
Eta hona hemen KA eta ZKAren ordez, KO eta ZKIO baliokideekin hornituak.
ni narauko: naio
hi harauko: haio
hura darauko: dio
gu garauzkio: gaizkio
zu zarauzkio: zaizkio
zuek zarauzkioTE: zaizkioTE
haiek darauzkio: dizkio
Oharra:
darau- = drau- = derau-
• darauko = drauko = derauko
• darauzkio = drauzkio = derauzkio
Hurrengo iruzkinean iraganaldian ikusiko ditugu.
Adeitsuki
IRAGANALDIA
darau- = drau- = derau-
**** NI/NIK
NI HARI HARK
ni nindaraukon
NIK HURA HARI
nik nindaraukon = neraukon
NIK HAIEK HARI
nik nindarauzkion = nerauzkion
nindarau- = *nenrau- = nerau-
**** HI/HIK
HI HARI HARK
hi nindaraukon
HIK HURA HARI
hik nindaraukon = heraukon
HIK HAIEK HARI
hik hindarauzkion = herauzkion
hindarau- = *henrau- = = herau
**** HURA
HURA HARI HARK
hura zeraukon
**** GU / GUK
GU HARI HARK
gu gindarauzkion
GUK HURA HARI
guk gindaraukon = generaukon
GUK HAIEK HARI
guk gindarauzkion = generauzkion
gindarau- = *genrau- = generau
**** ZU / ZUK
ZU HARI HARK
zu zindarauzkion
ZUK HURA HARI
zuk zindaraukon = zeneraukon
GUK HAIEK HARI
zuk zindarauzkion = zenerauzkion
zindarau- = *zenrau- = zenerau
**** ZUEK / ZUEKK
ZU + TE
ZUEK HARI HARK
zuek (nor) zindarauzkioten
ZUEKK HURA HARI
zuekk zindaraukoten = zeneraukoten
ZUEKK HAIEK HARI
zuekk zindarauzkioten = zenerauzkioten
Oharra:
KK = K + ergativoa
zuek: nor tipoko zuek
zuekk: nork tipoko zuek
Ohiko idazkeran ez dirade bereizten.
****
HAIEK HARI HARK
haiek zerauzkion
****
Adeitsuki
N + R:
Hirur soluzione fonetiko:
R, NER eta NDR
nik & hik
N + R = R
nindarau- = *nenrau- = nerau-
hindarau- = *henrau- = = herau-
guk & zuk (+ zuek)
N + R = NER
gindarau- = *genrau- = generau-
zindarau- = *zenrau- = zenerau-
Kasu bi hauen ordez, NDR soluzionea Leizarragarena da:
nendrau:
nendraukon = neraukon
Bat: nion
hendrau:
hendraukon = heraukon
Bat: hion
gendrau:
gendraukon = generaukon
Bat: genion
zendrau
zendraukon = zeneraukon
Bat: zenion
zendrau + te
zendraukoten = zeneraukoten
Bat: zenioten
Adeitsuki
Euskaldunen artean guti dira dakitenak ezen nor-nori-nork delakoan NOR (objektua, alegia) ez dela derrigorrez HURA (dio) edo HAIEK (dizkio) izan behar. NI (naio) eta HI (haio) bezala, GU (gaitio), ZU (zaitio) eta ZUEK (zaitiote) ere izan daitezkeela.
Ez dira euskaldunak larritu behar! Ezen euskaltzainen artean ere, ez dakitenen proportzioa berdin berdina baita. Ez dakite, euskaldun gehienek, ezta euskaltzain gehienek ere, existitzen direnik ere.
Honelako adizkietaz ari naiz:
NINDUEN + hari = NINDION
Adibidez:
Traidore madarikatuak saldu nindion etsaiari
: El maldito traidor me vendió al enemigo.
Naffarrera standardean:
ninderaukon
eta bizkaieraz ere hala litzateke:
nindeutson
Eder eder ederrak! Hirurak!
Eta benetan errazak, ongi irakasten balitz (ez baita egiten) euskal aditza.
Adeitsuki
47. orrialdean hau ikusten genduen:
NENDUCATEN /nendukaten/
Leizarragak ere berdin:
nenducaten /nendukaten/
Batuan, ordea:
NINdukaten.
Azter dezagun xehekiago:
NINdadukaTEn
nin + da => nen
NENdukaTEn
EDUKI beharrean EDUN jarririk:
NINdaduTEn
nin + da => nen
NENduTEn
Axularrek eta Leizarragak ere NENDUTEN
Batuan, ordea:
NINDUTEN
Honelako kasuetan astiroago begiratu behar dira gauzak, zeren batuko forma ere egokia baita. Leizarragak nenduten bi aldiz erabiltzen du, baina ninduten ere behin.
Adeitasunez
IHARDUKI
hark
diharduka
zihardukan
liharduka
biharduka
haiek
dihardukate
zihardukaten
lihardukate
bihardukate
+
dihardukat, dihardukak, dihardukan,
dihardukagu, dihardukazu, dihardukazue
nihardukan, hihardukan,
genihardukan, zenihardukan, zenihardukaten
niharduka, hiharduka,
geniharduka, zeniharduka, zenihardukate
KEdunak:
KA + KE
da + ihar => dihar
ze + ihar => zihar
le + ihar => lihar
be + ihar => bihar
ne + ihar => nihar
he + ihar => hihar
gene + ihar => genihar
zene + ihar => zenihar
Adeitsuki
53. orrialdean:
“veldur cen, ençun ceçan … Iaincoac”
Batuan:
Iraganaldian:
beldur zen entzun zezan Jainkoak
“que lo oyera” (ordutik aurrera)
Orainaldian:
beldur da entzun dezan Jainkoak
“que lo oiga” (hemendik aurrera)
Alegiazkoan:
beldur litzateke entzun lezan Jainkoak
“que lo oyera” (edonoiz)
Alegiazkoa (lezan), orainaldiaren (dezan) eta iraganaldiaren (zezan) ordez erabiltzen ahal dugu, haren edonoiztasunari esker.
beldur zen entzun lezan
beldur da entzun lezan
Adeitsuki
53. orrialdean ere:
gabiltça
Naffarreraz: gabilça /gabiltza/
Batuan: gabiltza
IBILI aditza
ORAINALDIA
dabil & dabiltza
na + dabil = nabil
ha + dabil = habil
…
ga + dabiltza = gabiltza
za + dabiltza = zabiltza
za + dabiltza + te = zabiltzate
…
IRAGANALDIA
zebilen & zebiltzan
nin + dabil + eN
Iparraldean: nindabilen
Hegoaldean: nenbilen
hin + dabil + eN
Iparraldean: hindabilen
Hegoaldean: henbilen
…
gin + dabiltza + eN
Iparraldean: gindabiltzan
Hegoaldean: genbiltzan
zin + dabiltza + eN
Iparraldean: zindabiltzan
Hegoaldean: zenbiltzan
zin + dabiltza + te + eN
Iparraldean: zindabiltzaten
Hegoaldean: zenbiltzaten
…
ALEGIAZKOA
lebil & lebiltza
nin + dabil
Iparraldean: nindabil
Hegoaldean: nenbil
hin + dabil + eN
Iparraldean: hindabil
Hegoaldean: henbil
…
gin + dabiltza
Iparraldean: gindabiltza
Hegoaldean: genbiltza
zin + dabiltza
Iparraldean: zindabiltza
Hegoaldean: zenbiltza
zin + dabiltza + te
Iparraldean: zindabiltzate
Hegoaldean: zenbiltzate
…
AGINTERA
bebil & bebiltza
Oharra:
ninda => nen
hinda => hen
ginda => gen
zinda => zen
na, ha, ga, za, za+te
: soy / estoy, eres / estás, somos / estamos, eres / estás, sois / estáis
nin, hin, gin, zin, zin/te
: era / estaba, eras / estabas, éramos / estábamos, eras / estabas, érais / estábais
Adeitasunez
haiek-guri-hark
Lapurtera-nafarrera egungoan:
dauzkigu
edo
dauzku
Zuberoan:
deizkü
Bizkai aldean:
deusku(z)
Batuan:
dizkigu
zeina sortu baita hemendik:
dauzkigu
> deuzkigu
> deizkigu
> dizkigu
Goiko hauek guztiok daduzkigu-tik datoz.
Joakin Lizarragac, adibidez, dauzki darabil dauzka-ren ordez.
Honengan dauzkigu adizkia ez da haiek-guri-hark, baizik eta haiek-guk.
Adeitsuki
Plural berheciac aguercen çaizcu Axularrengan (eta berce idazle naffarrengan ere):
gaudezi
zaudezi
daudezi
datozi
goazi
zoazi
doazi
gaitezi
zaitezi
ditezi
e.a.
Baina zi-gabeac ere bai!
gaude
zaude
daude
etc.
Leiçac azquen hirur hauequin batera holacoac ere darabilça:
gaudez
zaudez
daudez
…
ZI-dun hauec ez dirade ezconcen zuek-equin:
*zaudezite edo *zaudetezi moducoric ez dago.
Spiritu batuista batec daude, daudezi, daudez, dagoz, dagotzi… ikussiric, bat hautatu eta guztioi imposatzea da haren helburua. Oker.
Axular batec daude eta daudezi erabilcen ditu bere liburu bakarrean. Eta ederqui eguiten du.
Guehi bi hauec:
dagoz- eta dagotza:
Adibidez:
dagozkigu
dagotza hau da = dagozkio, dagozka
Borcirietan: gagotzi, zagotzi eta dagotzi daude.
gautzi, zautzi eta dautzi edo ahoscaturic.
Nire ustez erabilçaileac eduqui behar luque azquen hitza. Sarthu baric gendearen buruetan gaizqui ari direla. Adibidez dagoz erabilcen daquien personac ez du certan daude erabili behar. Ez badu nahi, nehoiz ere ez.
Laffiteren liburutic:
Bethi beçala Lafittec bicain
dagozki > dagotzi > dagozi
dagozka > dagotza > dagoza
Batez ere pluralean.
dagozka eta dagotza ere dativoac dirade = dagozkio
-zko atzizqui dativoa -zkio-tic dathor eta +tzo valioquidea daduca:
daduzkio > dauzkio = dauzko = dautzo
dautzo plural honetaric dathor mendebaldeco deutso singularra, ceinac Z behar baitu berriz plurala içaitecotz: deutsoz
Bide batez, Lafitteren terminologia bicaina:
nor = voz nominativoa
nor-nori = voz dativoa
nor-nork = voz activoa
nor-nori-nork = voz activo dativoa
hitanoa = voz familiarra
nork-atzizkiak = suffixo agentac:
t k n gu zu zue te
Edukiren ahots nominativoa:
dauka
nauka
hauka
dauzka
gauzka
zauzka
zauzkate
Arguia osso niretacotzat
Nominativoa: dauka
Dativoa: daukakio / daukio
Activoa: daukat
Activo dativoa: daukakiot / daukiot
Pluralean:
Nominativoa: dauzka
Dativoa: dauzkakio / dauzkio
Activoa: dauzkat
Activo dativoa: dauzkakiot / dauzkiot
Forma çucenac euskara batuan
Oharra laphurtera-naffarrera egungoan
dauzki- = dizki-
dauzkigu = dizkigu
Daquigunez
daduzkigu > dauzkigu > deizkigu > dizkigu
Berçalde, Lafitteren Grammatican ere:
318. orrialdean
hark zu
zindauzka
hark gu
gindauzka
319. orrialdean
zuk haiek
zinauzka
guk haiek
ginauzka
Differencia D simple baten bidez aleguiazco hauetan
Argui ikusten da ecen biac dathocela lehenengoetaric:
zindauzka
=> zinauzka
gindauzka
=> ginauzka
nahiz eta orain gauça differentac içan daitecen arren.
Batuan zinduzka eta zeneuzka, ginduzka eta geneuzka. Penagarriro.
Adeitsuqui
Dakussagun:
daduzka
: les/las/los tiene
ga + daduzka = gaduzka
: nos tiene
gin + daduzka + eN = gindaduzkan
: nos tenía
gindaduzkan-etik genduzkan
eta N+D = NeD nondic lorcen baitugu:
geneduzkan
: los teníamos
eta azquenic singularrean jarriric:
genedukan
: lo teníamos
Batuan -du- erroaren ordez -u-.
Adeitassunez
59. orrialdean:
Sar balitça iusticiac hamar guiçon garcelean barrena vrccabera condenaturic, eta handic athera balitça galtcera egun bat, eta bihar edo bertce egun batez bertce bat, edo bia. Othe liçateque nehor ere, hequen artean, bicitce lucearen esperantça luenic? Edo ceren eztuten lehena atheratcen, azquena içanen dela segur licenic? Eztut vste. Bada mundu haur ezta bertce gauçaric, gure heriotcera condenaturic gaudenon garcele bat baicen. Eta garcele hunetaric atheratcen gaitu Iaincoaren iusticiac, egun bat, bihar bertce bat, bata lehen, bertcea guero, eztaqui nehorc noiz, ezta segurantçaric. Beraz gauden erne, gauden prestic, segurantçaric eztenaz gueroztic.
Oharrac:
urkabe + ra: a la horca
lu: tuviese
luenic: que tuviese
liz: fuese, estuviese
licenic: que fuese / estuviese
gauden: estemos
sar balitza: si metiera
athera balitza: si sacara
Mendebaldean
sarthu baleiz
athera baleiz
leiz < legiz Casu concretu honetan errannahiac ez daude urrun hauetaric: sarthuco balitu: si metiese atheraco balitu: si sacase Ezta? Adeitsuqui
Honat joanen garade:
https://zuzeu.eus/euskara/etorri-eratorri/
Adeitsuqui