Nemo patriam quia magna est amat
Nemo patriam quia magna est amat –
Nemo patriam quia magna est amat, sed quia sua:
Nehorc ez du bere aberria maite’ handia delacotz, berea delacotz baicic.
Lucius Annaeus Seneca edota Seneca Gaztearen hitzac dakarçagu oraingo postean ere, ceren sed quia sua postari jarraipena eman gogo baiteraucogu.
Hispania Baetican, gure Iberiar Peninsulaco Romatar Provincia hartaco hiriburua cen Cordoban sorthu citzaicun philosopho, moralista eta politico hau, ceinen babespean eta magalpean idatzico duguna idatzico baitugu, gure hizcunçatic eta gure hizcunçan.
Gure hau oraino, bi milla urthe gueroago, gordin ancemaiten dugu, eta hortacotz onsa egossi gabeco gure hizcunçari buruzco micrologia eta ttipiquerietan barna gure burua eçagutzeco saio xumeetan emanen dugu jaincoec ophariturico dembora aphurra, ceini vicitza baiteritzogu.
Nemo patriam
Hasiera zinez polita eman diozu. Ea hurrego zure poste horiek nolakoak diren!
Aditz hauec ditugu batueraz:
jo, jo, jotzen
eho, eho, ehotzen
ero, ero, eraiten
Naffarreraz
jo, jo, joiten
eho, eho, ehoiten
erho, erho, erhaiten
erhaiten honen ordez erhoiten ikussia dugu.
ehoiten formarez ordez ehaiten aguercen çaicu ascotan.
Eta
joiten formarez ordez, joten edo jaiten ere existitzen dirade.
jaidura eta jaiera / joera hitzac jo aditzarequin relationatu ditugu, jai- hori dela eta.
Halaber:
jaitsi: beheranz joitea edo joaitea
jaiqui: goranz joitea edo joaitea
Factitivoetan:
eraitsi
eraiqui
jai-tic erai-rat
Ibili gara jo aditzaren factitivoaren bilha eta eraio / erajo, eta iraio / irajo aurkitu, baina ez gara asquietsi.
joan aditzaren factitivoa eroan da. Bide honetaric jota, ez liçateque harritzecoa:
jo = ero
ERO hau ERHO edo EHO modura ere ikussia dugu.
Imperativoetan:
jac = jo eçac
erac = ero eçac
erac = erhac = hil eçac
Ençunac ditugu erranmolde hauec o/a alternancia honeçaz:
jo ‘ta acabatu!
= ja ‘ta acabatu!
jo ‘ta bertan seco!
= ja’ ta bertan seco!
jo ‘ta… = jo-ta…
ja ‘ ta…. = ja-ta…
çoro hitzaren erdi synonymoa ere badugu:
erho cein baita hila baliz beçala dabilena gaixoric.
Bai, uste dut hersiqui relationaturic daudela hiruroc.
Adeitassunez
Caixo,
Oker ez banaiz, ancineco grecoec “patria” hitzarequin, euscaraz “aberri”, lurralde bateco communitate politicoaren edo “polis” delacoaren substraia adiarazten çuten, berthon ceuden arbassoena. Polisaren baithan “asteion” edo hirigunea eta “ethnos” edo landaldea bilcen ciraden. Herria, lurraldea, edo communitate ethnicoa adiaraztecoz “khore” hitza cerabilqueten, ceina nere ustetan “herri” hitza bera den.
“Khore” hitza latinoec “terra” iceneztatu çuqueten, eta germanoec “land”, eta euscaldunec “herri”. Lurralde batean vici den communitate ethnico-politicoa dateque horthaz, herria. Grecoec sortu cituzqueten haimbat conceptu erranahi cehatzequin ceinac ondoren hedatu baitziren, batzutan erranahiac aldatuaz, simplificatuaz, eta horregatic gauçac hoberen intellegatzecoz hoberena içaiten da grecquerazco emborrerat jotzea, içan ere, hortic baitathorque gure oraingo realitatea. Icenen salsa honetan lurra, arbassoac eta communitatea elkarlotzen dira.
“Populus” berce gauça da. Roman communitate politicoaren behe mailacoec ossatzen çuten mulçoa çatequeen populua. Populusa aurcatua daguercu “gens” hitzarequin, ceinac Romaco goi classeac iceneztatzeco erabilcen baitzen. “Populus” Imperioco mendebaldean “herria” hitza ordezcatu çuqueen, dialectica lingüistico moduco batean. Herria, populua, lurraldea, gendea, etc, moduco hitzequin gurean nahasmendu aphur bat dagoela uste dut. Ideia hauec ordennatzea ondo lethorquiquegu.
Obanosen conjuratu ciren Infançoneec “Pro Libertate Patria Gens Libera State” leloa sortu edo bere eguin çuten, XIII mendean. Historialarien arauerat, Aberri hau arbassoen lurraldea da, Naffarroaren baithan, eta gens libera çatequeen eguitasmo bat aurrera eramaiteco eta euren interessac defenditzecoz gai cirenac, cassu honetan behe mailaco Nobleça eta burgues mercatariac. Halaco alliança bat eratu çuten Regueac edo goi mailaco Nobleçac burutzen ahal cituzten jaçarpenen aurrean babestecoz. Autodeterminatione forma bat içan çatequeen haur.
Nere ustez herri bat aberri da nor içaitecoz eta hura defenditzecoz gai denean, haur da: asque denean. Ceren aberria eta ascatassuna baterat dathoz. Bainan edocein içaiqui vicidun beçala, ez da statico, evolutionatzen duen gauça da. Hala valore humanistico ederrenen ikur içan daiteque nola animmalismo ankerrenarena ere erranahia pervertitua denean. Herri ezberdinen artean ossa daiteque bai eta herri baten baithan aberri ezberdinac ere. Vicitza humano communitarioaren oinharrietaco bat da, nere ustez suaren gaineco controla bere eguin eta hedatu cenetic oraino. Aberria dateque arbassoen lurraldea orainean, ethorquiçunerat beguira, eta haren loreac dira umeac.
Horrela, guiçabanaco bacoitzac bere burua maitha deçaque soilqui bere aberria maithatzen duen heinean. Nihilista batec edo postmodernitatearequin intoxicatua den batec ecin deçaque bere aberria maithatu ceren ecin baitu bere burua maitha. Bere egoa elicatzecoz jarduera suicida bati consacratzen çaio, edo vicitza aberea beçala vicitzen du, adictione ezberdinei lothuric.
Norc bere aberria maithatzea nere ustez gainonceco aberriac onharcen eta maithatzen eguiten da modu berean ecen personna batec ecin baitu berce nehor maithatzen bere burua maithatu gaberic. Personna batec bere realitatean asque, haur da: burujabe den heinean maitha deçaque bere aberria, eta bere traditionearen hoberena hurrengo belhaunaldiei transmiti.
Nere ustez, oraingo momentu historico globalean hausnarqueta ona da haur. Vasconia gure aberriac eguiteco handi bat daduca mundu chaotico hontarat dathorren ethorquiçunean. Occurritzen çait joanquiçunetic har daitequeela erdarazco “Manifesto Pro le Compatriotismo Planetario” delacoa, eta ethorquiçunean aspersa, behar badadi grecquera classicorat, naffarrerarat, anguelerarat, hinduerarat, russierarat eta chinerarat translatatuz eta hedatuz.
Noizbait Zuzeuko editoreek zerbait egin behar dute euskara estandarraren erabilera errespetarazteko edo hemen edonork potroetatik ateratzen zaion bezala idatz dezake?
Oi, Engraxi, nola jarcen haicen!
Potro ta…
Oi, oi, oi!
Naffarrera dun hizquera eta idazquera hori, ba’quin, Leiçarragac eta fincatu çutena, gueu, hemen, planeta huntan içan guintecen baino laur ezpa borz mende lehenago.
Adeitsuqui
Alexandre,
Ez çara çu ereinotzetan bertan goxo guelditzen direnetaric!
Iracurria duçu duela 13 bat urtheco Manifesto pro le Compatriotismo Planetario hura!
Aguian ere ençun duqueçu youtuben nire ahotsean?
Çain eçaçu ceure burua ondo! Har eçaçu atseguin eta atseden!
Adeitsuqui
abere, Alexandre, habere (edun, ukan, eduqui) latinerazcotic dathorcu.
aberri, egun, abererri çaicu bilhacatu maiz ascotan. Abererri, abelherri eta cainherri. Abel, ABELçaina cen, arçaina. Cain, ordea, neKAçaria edo neKAçalea.
Ez da honez guero, arbassoen herria (patria edo matria), baicic eta aberequideen herria, bequerequeen herria.
Ardi modura nahi gaituzte aberedunec, aberatsec.
Ardi populu aphal, cinço, obedient, meneco, languile, çorguen ordainçaile eta isil.
Habere, haberats, gaurco ikasquiçun handia neretacoz.
Ardien aberri hontan, esquerrac otso aberçaleac ere egon direla.
Mila esquer Josu!
Aurrera bethi!
Laster arte!
Alexandre
jasso-tic erasso-rat iragan garen beçala, eta jassan-etic erassan-erat beçala:
jaço aditzetic eraço-rat edota araço-rat iragaiten gara:
jaçoaraci = > araço
jaço = guerthatu
araço = guertaraci
Benetaco araçoa!
Azquen substativo hau aditz honetaric dathorrela iruditzen çait.
Eon trankil, Graziana! Eztakit zertaz aserretzen zaen Zuzeukokin! Emen, feministakin sartzen ezpazara, dena libre da.
Arrazoi puska ematen dizut, Graziana.
Ama Lurra eta Abba-en (arbasoen) herria > ab´herria gora eta behera baina hemen bakoitza berean bere aldetik bere santuari errezuan…Ni-ni-lo hutsa eginak gaude.
Euskara batua dugu altxor eta aberastasun, aspaldiko mendetan herri honek eman duen pausurik sakonena, onartuena…baina orain bakoitzak “bere” euskalkira itzuli nahi dugula iduritzen zait.
—Ta zergatik ez? Hori ere aberastasuna da !!
–Bai, noski baietz. Ta zergatik ez nere herriko euskara hobetsi? Eta batua egiten berritikan hasiko bagina?.
Sisiforen metafora.
eraunsi
Ahosca bedi: /eraunsi edota /erauntsi
Batueraz: erauntsi
-au- hori maiz -o- modura ikussiac gara.
Iracur elkarren ondoan hitz bicote hauec:
eraunsi – *eronsi
deraunsa – *deronsa
Ia ia berdinac, ez dea?
“Euskaltzaindiaren Hiztegia”n hauxe iracurcen dugu:
erauntsi, eraunts, eraunsten
dio ad. (nor osagarririk gabe). Jo, eraso. Borrero krudelek erauntsi zioten indarrez, su-arotzek burdinari nola. Ateak ateari, haizeak eraginik, darauntsanean.
[Oharra: batez ere forma trinkoetan erabiltzen da].
“Labayru Hiztegia”n, ordea:
erauntsi
1 ad. deutso (col.)
golpear, atacar, acometer.
2 ad. dau
ocuparse, dedicarse.
3 ad. dau
sonar.
4 ad. deutso
llover mucho, nevar, granizar con fuerza.
5 ad. dau
hablar, hablar mucho, parlotear.
Eta Elhuyar Hizteguia ere bicaina punctu honetan:
1 dio ad. (batez ere forma trinkoetan) golpear; atacar, acometer
harrika derauntsote: la atacan a pedradas, le apedrean
bagek ontziari bazerauntsoten berriz ere: las olas golpeaban de nuevo el navío
2 dio ad. llover, nevar
euriari erauntsi dio: ha empezado a llover
elurrari darauntso: está nevando
3 dio ad. (B) hablar, murmurar
4 du ad. sonar
tronpetak erauntsiren du: sonará la trompeta
5 du ad. tender a
nola uhinak kostara, hara darauntsagu: tendemos allá, como las olas a la costa
6 da/du ad. ocuparse de; dedicarse a; jugar a
lasaitasunaren asaldatzera erauntsitzen direnak: los que se dedican a perturbar la tranquilidad
lanean erauntsi dut: he estado trabajando
7 da ad. fluir, manar
iturriari ur freskoa darauntsa: de la fuente mana agua fresca
Argui dago eta daducat Labayru eta Elhuyar çucenago direla Euscalçaindia bera baino, Orotarico Euscal Hizteguiari beguiratu bat eman badieçogu, bederen.
Oharra:
deraunso = > daraunso
daraunso = daraunsa
Euscalçaindiaren Hizteguico goico sarreran dArauntsa ikussi dugu, noiz eta haiec
derauntsa
derauntsate
derauntse
derauntsete
adizquiac baicic ez dituzte onharturic orainaldian.
Adeitassunez
Graziana, euskara batua aurrerapauso ikaragarria dela guztiz onarturik dago, Josu Lavin berak -nire ustez- onartzen duen bezala. Dudarik gabe, Euskal Herriari begira, batua erabili behar dugu, baina Josuk bere txoko honetan nafarrera zaharra erabiltzea, ez dut gaizki ikusten. Azken finean, txoko horretan sartzen denak badaki zertan den.
Batua itsasoa dugu eta euskalkiak ura ematen dioten ibaiak. Denak beharrezkoak ditugu, bai batua, eta bai euskalkiak. Xiberoko Botzan zuberera erabiltzen dute. Gaizki al dago? Ez, primeran! Zubererak ere (beste euskalki guztiek bezala) bizi behar dute, eta batuaren ur-emaria zabaltzen lagundu.
Besarkada bat.
Anhitz esquer, Joseba, çure verba bicainengaitic.
Euscalçaindiaren euscara batuan Labayruren eta Elhuyarren hizteguietan aguercen diraden adiera guztiac aguertu behar lirateque.
Ikus aurreco eraunsi aditzari buruzcoac.
450 urthe iragan dira Leiçarragac naffarrera unificatu çuenetic, gure euscara classicoa, aleguia.
Grecoec ere badaducate grecquera modernoa eta grecquera classicoa.
Latinera eta hizcunça/erdalqui romanicoac dauden beçala.
Hizcunça romanicoac unificatzeco saioric ere içan da. Hona hemen textu bat, neuc fincaturico Romanica hizcunçan:
Manifesto pro le Compatriotismo Planerario
Romanica:
https://interlingua.fandom.com/wiki/Manifesto_pro_le_Compatriotismo_Planetari_ra
Cein nire ahotsean ençuten ahal baita video honetan:
https://youtu.be/tZ-IlQnlNJM
ERAUNTSI aditza batueraz.
Orainaldia:
derauntsa = derauntso
derauntsate = derauntsote
derauntse
derauntsete
Ithurriren grammatican, ordea:
daraunsat, daraunsac, daraunsan, daraunsa, daraunsagu, daraunsaçu, daraunsaçue daraunsate
eta valioquideac ere:
daraunsot, daraunsoc, daraunson, daraunso, daraunsogu, daraunso, daraunsogu, daraunsoçu, daraunsoçue, daraunsote
ERAUNSI aditzaren adiera batzu ditu IRAUTSI aditzac, cein bitan aguercen baitzaicu Labayrurenean:
irautsi 1
1 ad. deutso
replicar.
Zatoz hona, dirautso semeari.
Zer diraustazu, gizona?
Guzurra zirautsala uste eban.
irautsi 2
ad. deutso
ocuparse, dedicarse.
Halaber aiphatu behar dugu ERAUTSI aditza ere, adiera batzuc compartitzen baititu:
derautso – derautsa
cein conjugatzen baita ossoqui bizcaierazco EUTSI aditzaren modura:
deutso – deutsa
IRAUTSI aditzac INOTSI / IOTSI (ino / io + tsi) aditzaren synonymoa içan daiteque:
dirautsut = dinotsut / diotsut
Euscalçaindiari dagoco questione hauec academicoqui aztercea eta ikercea. Ezta?
ERAUNTSI aditza batueraz.
Orainaldia:
derauntsa = derauntso
derauntsate = derauntsote
derauntse
derauntsete
Naffarreraz:
deraunsa = deraunso
deraunsate = deraunsote
deraunse = > deraunste
deraunsete = > deraunstete = > deraunste
Berdin guertatzen da TSE/SE (haiei) guztiequin. Adibidez IOTSI (erran):
diotse = dioste
diotsete = diostete = > dioste
TETE guztiac simplificatzen ahal dira = > TE
EUTSI
deutse = deuste
deutsete = deustete = > deuste
Ikus deçagun berce aditz bat:
irentsi, irents, irensten
Mendebaldean:
iruntsi, irunts, irunsten
Leiçarragac:
iretsi, irets, iresten
Naffarreraz:
irensi, irens, irensten
irunsi, iruns, irunsten
Nahi baguenu, joca gueneçaque:
dirensat, dirensac, dirensan, dirensagu, dirensaçu, dirensaçue, dirensate
nirensan, hirensan, cirensan, etc.
Paradigma ossoa finca liteque erraz errazqui.
Nor nori norc:
direnstaçu, dirensut, dirensoçue…
Ez dut uste beharrezcoa dugunic, hala ere.
IRAKUTZI topatu dut Labayru Hizteguian:
irakutzi
1 ad. deutso
lavar cacharros, enjuagar recipientes. Ref. al hecho de llenar de agua los recipientes o botellas y agitarlos para lavar bien su interior.
Irakutzi deutsat pitxarrari.
ikussi/ekussi aditzetic eracutsi sorcen den beçala eta ikassi-tic iracatsi, hala sorthu da iracutzi aditza ikuci aditzetic.
ikuci – iracutzi
Batueraz:
ikuzi – irakutzi
Oihernarti iracurcen deraucogu:
esku batak dikuzke bertzea, biek begitartea.
dikuzke = dikuza + ke
Adeitassunez
IKUSSI
Batueraz, forma hauexec:
dakust, dakusk, dakusna, dakus, dakusku, dakutsu, dakutsue, dakuste
baino guehiagotan ondocoxeoc erabilcenago dirade:
dakusat, dakusak, dakusa, dakusagu, dakusazu, dakusazue, dakusate
-A- hori galcen dute QUE edo QUI aurrean.
dakussat + QUI = dakusquit (plurala)
dakussat + QUE = dakusquet (probablea)
ERAKUTSI, batuerazco aditzac orainaldian norc-nori-norc formaric ez daduca indicativoan.
TSI bucaeradun berce aditzetan beçala berreraiqui liteque paradigma ossoa:
darakutsazu nork nor formatic, adibidez,
derakustazu athera daiteque. Erraça. Eta horrela denac.
TSI aditzac:
niri: ST / STa
hiri: A
hiri: NA
hari: TSO / TSA
guri: SCU
çuri: TSU
çuei: TSUE
haiei: TSE / *STE
TZI aditzac:
niri: ZT / ZTa
hiri: ZC / *ÇA
hiri: ZNA
hari: TZO / TZA
guri: ZCU
çuri: TZU
çuei: TZUE
haiei: TZE / ZTE
Iosu,
kontsulta bat egin nahi dizut
Nola interpretatzen duzu honako erranairua:
NORI BERE HISIAK DERAUNTSA
trahit sua quemque voluptas ? izan daiteke halako zerbait?
Araitzinetik esker mila.
Aguian bai, Margerit
Nor bere vorondateac darakar
içan liteque, Virgiliorena, ezta?
Bi typotaco dativo basico ditugu euscaraz: QUI eta TSI:
daramaQUIo = daramaco
daroaTSO
Mendebaldean TSI dativoa garaile da gaur egun QUI gainetic:
daroatsuegu
adibidez.
Eduqui aditzean ossoqui erabilcen da *EUCOTSI iceneztatu nahi ukan dugun aditzaren bidez:
dauco + nori => deuco + tsi
ERRAN aditzaren (IOTSI) nor nori norc-eco TSI forma guztiac:
diotsut, diotsegu, diostaçu, dioscuçue… formen ordez:
dio- ken, deuco- eçar.
deucotsut, deucotsegu, deukostaçu, deucoscue, etc. Berauec osso hedatuac dirade mendebaldean nor nori norc guztietan.
=
daducaquizut, daducaquiegu, etc. Berauec ez dirade ia ia seculan erabili içan.
Beraz, eutsi eta euCOtsi berdinac lirateque, lekat -co- hori:
deutsuegu – deuCOtsuegu
deustaçu – deuCOstaçu
Plurala eguitecotz -Z erantsi:
deutsueguz – deuCOtsueguz
deustaçu – deuCOstaçuz
…
Batueraz, diotsueguz, diostaçuz… erraiten ahal den beçala, aleguia.
On deiçuela!
On deitsuela!
TSI aditzetan cer guerthatzen da TE haiec marca plurala harcen duenean? Deçagun ikus:
HAIEC
niri:
STATE = > STAE
hiri:
ATE = > AE
hiri:
NATE = > NAE
hari:
TSOTE / TSATE = > TSOE / TSAE
guri:
SCUTE = > SCUE
çuri:
TSUTE = > TSUE
çuei:
TSUETE = > TSUEE
haiei:
TSETE / *STETE = > TSEE / *STEE
Motivoa da ecen mendebaldean TE erabili behar bidean E erabilcen dela.