Olentzero, eguzki berriaren iragarlea –

Neguburua edo neguko solstizioa hurbil dugu, eguzki zaharra, indargabea, eki hotza… hiltzen ari zaigu eta berria piztuko zaigu neguburuan, hau da, Eguberri (Eguzki berri) zaharrean. Hortik aitzina eguzkiak goranzko bidea eginen du zeruan, harro eta indartsu, argitasuna ekarriz, uztak ahalbideratuz, bizitza berotuz… Urtero errepikatzen zaigun zikloa, urteroko gurpila, euskal mundu-ikuskeran ezinbesteko gakoa.

Aro zaharretan gure arbasoek urtea bi zatitan banatu zuten: uda eta negua. Hainbat ikerlariren ustez, lehenak badu zerikusirik urarekin eta bigarrenak Paleolito Aroan gurtzen zuten Egu izeneko jainkoarekin. Mari lurraren pertsonifikazioa den bezala, Egu loturik zegoen zeruarekin. Gaur egun, oraindik, hitz ainitz erabiltzen dugu egu hitzaz osaturik direnak: eguraldi, eguena, eguaztena, egubakoitz, eguerdi, eguberri, eguzki, egun…

Bittor Kapanagaren irudikoz, negu behe egutik letorke, hau da, zeru iluna nagusi den garaia. Geroago uda hiru zatitan banatu zen: udaberria (uda etorri berria), uda goiena (eguzkiak zeru goia jotzen duen aldia) eta uda azkena (udaren azken aldia). Urtea horrela banatzeko, Europa osoan zabaldurik zeuden euskaldun zaharrek, gaur protoeuskaldun deitzen duten horiek, solstizioak eta ekinozioak baliatu zituzten.

Neguburua dugu neguko aldirik gorena, hau da, neguko solstizioa ere deitzen duguna; eta udaburua udako aldirik gorena, udako solstizioa deitzen duguna. Tartean ditugu udaberriko ekinozioa eta udazkenekoa.

Europa zaharreko mundu-ikuskeran, zeruan bazen jainkosa bat, Eguzki edo Eki deitua zena, berotasuna, bizitza, uztak…, gizakiari ekartzen zizkiona eta urtero, neguburuan sortzen edo jaiotzen zena. Hau oso zabalduta egon zen Europako herri zahar guztien artean, ez bakarrik euskaldunen artean, erromatarrek ere gauza bera erraiten zuten. Europako egutegi zaharretan, neguburua abenduaren 25ean zen eta udaburua ekaineko 24an. Neguburuan, eguzki berria sortzen zela pentsatzen zuten, eta euskaldunok Eguberri deitzen genion egun horri, hau da, eguzki berriaren eguna.

Abenduaren 25etik aitzina eguzkia indartzen eta handitzen hasten zen. Udaberria etortzean, lurra esnatzen zuen, eta harekin hartz mitikoa eta gizaki bera ere. Uda etorri berriaren garaia da, bedatsea ere deitua, hau da, belarraren lehen hatsa. Abenduko 25etik udaberriko solstiziora (martxoaren 21a) doan denbora negua zen, eta hartzaroa edo inautea hartza eta lurra iratzartzeko denboraldi luze, hits, ilun eta sakratua, erritoz betea zena; gaur zuberotarrek maskaradez betetzen duten denboraldi erritual berbera.

Udaburuan, gaurko ekainaren 21ean (garai zaharretan ekainaren 25ean), eguzkiak zeruko gaina edo goia jotzen zuen. Batzuen ustez ekaina hori izan daiteke, eki + gaina. Eguzkiak indar oroz argitzen zuen zeruan. Hortik aitzina eguzkia behera zihoan, Udazkeneko ekinoziora iristean, hau da, irailaren 22ra, aski indarge zegoen jadanik. Abenduaren 24an, eguzki zaharra hiltzen zen, eta 25ean beste eguzki berri bat pizten zen zeruan. Hori zen beste ziklo baten hastapena, euskaldun zaharren gogoan.

Europa osoan barna zabaldu zen giristino erlijio berriak ezin izan zituen eguzkiaren zeru ibilaldiarekin loturiko errito jentil zaharrak ezabatu, eta horiek beren kultura bereganatu nahian, Julio II.a aita sainduak 354an ospatu zuen lehen aldiz Jesukristoren jaiotza, eguzkiaren sortze egun berean, hau da, garai hartan abenduaren 25ean erortzen zen neguburuan. Hortxe ezarri zuten Jesusen jaio eguna edo Natibitatea, historian inolako arrastorik ez duena. Horrela, Euskal Herrian, Eguberri eguzkiaren jaiotze eguna izatetik Jesusen jaiotze eguna izatera pasatu zen.

Udaburuarekin gauza bera gertatu zen. Udaburua abenduaren 24an erortzen zen aro zaharretan, eta hortxe asmatu eta ezarri zuten Jondoni Joane edo San Joan eguna. Horrela trikimailu horren bidez, Europako errito zahar guztiak giristino erlijiorako bereganatu zituzten.

1528an Gregorio XIII.a aita sainduak egutegi berria egin zuen, gaur gregoriarra deitzen eta erabiltzen duguna. Egutegi berriaren egokitzapen eta ezarpenak hainbat eguneko aldea ekarri zuen. Horrela egutegi berrian neguburua abenduaren 21-22an gelditu zen eta udaburua, berriz, ekainaren 21-22an. Baina jadanik, besta giristino bilakatuak ziren Eguberri eta San Joan data zaharretan gelditu ziren, hau da, abenduaren 25ean eta ekainaren 24an. Hauxe da, solstizio egunen eta Eguberri eta San Joanen artean, gaur ditugun hiru egun edo hiru egun eta erdiko aldearen arrazoia.

Neguburuan, Gipuzkoan eta Bizkaian san Tomasak ospatzen dituzte gaur, eta udaburuan, ez da deus berezirik ospatzen. Besta handiak orain, hiru egun berantago ospatzen ditugu, hau da Eguberri eta San Joan giristinoetan.

Euskal sinesmen zaharretan, errito solstizialak loturik zeuden lurraren pertsonifikazioa den Mari jainkosarekin, eta alaba duen Eguzki edo Eki-rekin. Ekinozio jaietan, berriz, Mariren senarra zen Sugaar, Maddu edo Herensugerekin. Ekaitzetako garaia zen, eta tximistak eta ortotsak zeruetan ziren nagusi. Udaberriko ekinozioa inaute zaharra zen, eta hortxe giristinoek garizumaren aurreko karnabala arautu eta finkatu zuten, inaute jentil zaharra ezabatuz edo bereganatuz. Udazkeneko ekinozioaren inguruan, irailaren 29an, San Migelen kultua ezarri zuten, sugetzarra edo herensugea hil zuen saindua. Horrela ezabatu zuten euskal gogo zaharretik Sugaar edo Herensugeren oroitzapena.

Euskaldunok badugu beste pertsonaia bat, abenduaren 24an kokatzen duguna. Olentzero, Olentzaro, Orentzaro, Subilaro… deitzen duguna, eta gaur, tamalez, eraldaturik eta kontsumismoaren garretan amildurik, ospatzen duguna. Badirudi pertsonaia hau Eguberriaren, hau da, eguzki berriaren iragarlea dela, hau da, Ekiren jaiotzaren iragarlea garai zaharretan, eta Jesusen jaiotze egunaren iragarlea aro berriagotan. Kantu zaharretan Jesus agertzen dela beti erran behar badugu ere, oroitu beharra daukagu Joxemiel Barandiaran apez etnografo handia izan zela euskaldun zaharrek Jesus baino lehenago Eki gurtzen zutela eta Olentzero ziur aski, hastapenetan Ekiren iragarlea izan zela garbiki aldarrikatu zuena. Gerora Jesusen jaiotze eguna iragartzera pasatu bazen ere.

Hauxe da, nire ustez, aipatu egunen erranahia. Neguburua neguko solstizioa da, garai zaharretan Eguberri ere deitu izan zena (abenduko 21a). Gaur Eguberri giristinoa abenduaren 25ean ospatzen dugu, egutegi gregoriarrak ekarri zuen hiru eguneko atzerapenarekin. Eta Olentzero jentila zena, iragarle giristinoa izatera pasatu zen. Ederra da euskaldunok gure usaia eta sinesmen zaharretan oraindik atxikitzen dugun altxorra. Herri zahar eta berria gara, iragan ilunetik datorren herria eta askatasuneranzko gerora doana.

Olentzero, eguzki berriaren iragarlea  Olentzero, eguzki berriaren iragarlea  Olentzero, eguzki berriaren iragarlea  Olentzero, eguzki berriaren iragarlea