Txillardegi gogoan, hizkuntza edonon –

Hizkuntzak ia guztia markatzen eta zeharkatzen du.

Euskararekin obsesionaturik bizi zen Txillardegi; alta, hizkuntza da euskara. Horrenbestez, ez da harritzekoa hizkuntzatasunak berak ere obsesionatu izana, hizkuntzak oro har. Horregatik apailatu ahal izan du Alaitz Aizpuruk, Jakin argitaletxeak eman dizkigun Txillardegiren testuen antologia bikainen artean, “Hizkuntzaren filosofia” izeneko ale bat.

Hizkuntzak baditu berezko hainbat ezaugarri, abstrakzioz isolatu daitezkeenak. Goitik behera markatzen dute gizakia. Dena den, benetako bizitzan ez daude isolaturik. Gizakiak dagien edozer zeharkatzen dute. Txillardegik, Hizkuntza eta pentsakeran, kanpora begirako jarduerak eta barrura begirakoak bereizten ditu.

Gizarteari begira, hizkuntza, batetik, identitate sozialaren adierazpenik garrantzitsuena da; bestetik, hizkuntzaren antzera daude egituratuta ohiturak, erakundeak eta mitoak. Estruktura fonologikoa ahaidego-sistemara proiektatuta, askoz ere hobeki ulertu ahalko dugu  ezkontzaren funtzionamendua. Bizitza sozial osoa bailitzateke, azken batean, zeinu-sistema bat. Hizkuntzaren kanporako proiekzioetan, Levi-Straussen eskutik joango da Txillardegi. Esanguratsua da: Levi-Straussek ez zuen Hizkuntzalaritza Antropologiaren atal gisa ikusten, ohi bezala, baizik eta alderantziz; eta bruselarraren ildoan idatzi zuen Txillardegik Hizkuntza eta pentsakera.

Barrura begira, Lacanekin batera, Txillardegik aldarrikatuko du inkontzientea hizkuntza gisa dagoela egituraturik. Hitzak alde bi ditu: soinua eta zentzua, adierazlea eta adierazia. Ametsetako irudiek zein eritasun psikologikoen sintomek adierazle gisa funtzionatzen dute. Zer adierazten dute ordea, zein da irudi eta sintoma horien zentzua? Ametsaren esanahia, batetik, eta, bestetik, eritasunaren beraren korapiloa. Lacanentzat, ametsak edota histeria ulertzeko, ezinbestekoa da metaforaren eta metonimiaren funtzionamenduaz jabetzea. Gure barne-muinak hizketan bizi direlako senda dezake psikoanalistak pazientea pilula barik eta elkarrizketa hutsa erabilirik. Psikoanalisiari dagokionez, Txillardegik aitortu zuen boladaka “Freuden zorabioa” sentitu zuela (eta Budarena). (Joxean Agirre, Hitza hitz, 116)

.

Geneek mintzo

Euskara izan zuen ardatz, noski, baina hizkuntzaren fenomeno orokorrak ere Txillardegiren pentsamenduan izan zuen garrantzi erabakigarria behar bezala neurtzeko, ezin aipatzeke utzi gure azken elkarrizketa. 2008 edo 2009an izango zen, ziurrenik. Hidrozefaliak eraginiko bertigoak pairatzen zituen ordurako.

Esan zidan ikaragarria zitzaiola kode genetikoa -DNAren bidez gurasoengandik umeengana transmititzen dena-, hizkiz eta hitzez osatutako hizkuntza izatea, deszifratu eta interpretatu beharrekoa, beste edozein hizkuntza bezalaxe.

Txillardegiren harridura horri loturik dago bere aurreneko saiakeretan jadanik nabari zen eta amaiera arte iraungo zion sentimendua, alegia, natura osoarekin bat egite budista, haurride sentitzea edozein bizidun. Ez ote da txundigarria biologiaren hizkuntzak ere haurridetasun hori barnebildu eta adieraztea? Zeren kode genetikoa ez baitugu gizakiok bakarrik. Eta hainbat elementu genetiko partekatzen dugu bizidun orok.

Txillardegik zioen, ongi oroitzen baldin banaiz, identitate horrek ederki indartzen duela Darwinen ideia: bizidun guztiok gatoz aurrekari komun bakar batetik. Naturaren polifonia miresgarria arbaso bakar batetik dator, eta arbaso horrek—orain dela lau mila milioi urte inguru— idatzirik zekarren geneen hizkuntza, geuk ere inskribaturik daramaguna, partekatzen duguna, transmititu dezakeguna.

Ez soilik bakarrizketa, elkarrizketa, liburua, musika, matematika, edota gizarteko erakundeak eta inkontziente gutxi-asko indibiduala; gainera, bizia bera ere hizkuntza da funtsean! Txillardegik Joxean Agirreri aitortu zionean barruak eskatzen zionagatik eta bokazioagatik ez literato, edo politikari, baizik eta hizkuntzalari zatekeela, hizkuntzaren alde eta perspektiba pilo harrigarri hori ere izango zuen ziur aski gogoan. (Hitza hitz, 128)

Txillardegi gogoan, hizkuntza edonon