isil
isil –
Nire hiru euskal igasgai horietan eta Ondarrutarren Giltza izenekoan:
euskal aditzaren sistema klasikoa erakutsi dut, zeinaren bidez edozein euskal aditz’ trinkoki jokatu ahal baita.
Oraingoan isildu aditza izango da jokatuko duguna trinkoki.
Orainaldia emango dugu hemen:
ni nasil
hi hasil
hura dasil
gu gasiltza
zu zasiltza
zuek zasiltzate
haiek dasiltza
Zertarako, bada? Aditz sistema klasikoa ikas dezagun behingoz!
Leizarragak lau aldiz erabili zuen silentio hitza, zein /silentzio/ ahoskatzen baita.
IXIL (ichil idatziric) 35 aldiz erabili çuen: ixil, ixildu, e.a.
“ichiltassun” erabili ahal ukan luke silentio esatekotz, baina ez zuen egin.
Isildu edo ixildu aditzaren erroa SIL da.
Hortik eraiki dugu postean ikusi berri dugun orainaldiko DASIL adizkia eta haren plurala den DASILTZA, nondik beste adizkiak ilkitzen baitira (ilkiarazten baititugu):
DASIL
nasil
hasil
DASILTZA
gasiltza
zasiltza
zasiltzate
ibili/ebili aditzetik “dabil” lortzen den bezala,
isildu / ixildu / exildu aditzetik “dasil” ondorioztatu dugu automatikoki.
SIL erro hori latinerazko hitzetariko eratorrietan ere agertzen zaigu (silentio, silentiatu…) lexico internationalean.
Norc nori hartu ziokeen, guretzat batere garrantzi gabeko zaigu egun. Erabili egiten dira ezagutzen ditugun hizkuntzetan, eta hori aski eta sobera da guretakotz.
Adeitsuki
NOR edo NOR-NORK
Orainaldia
nasil
= isiltzen naiz; isiltzen nau
hasil
dasil
gasiltza
zasiltza
zasiltzate
dasiltza
Adibideak (nor-nork):
nasilzu = isiltzen nauzu
zasiltzagu = isiltzen zaitugu
…
Iraganaldia: luzea / laburra
nindasilen / nensilen
= isiltzen nintzen; isiltzen ninduen
hindasilen / hensilen
zesilen
gindasiltzan / gensiltzan
zindasiltzan / zensiltzan
zindasiltzaten / zensiltzaten
zesiltzan
Adibideak (nor-nork):
nindasilzun / nensilzun = isiltzen ninduzun
zindasiltzagun / zensiltzagun= isiltzen zintugun
…
NORK-NOR (hura) Subjektua aurrera pasaturik:
nesilen = isiltzen nuen
hesilen
zesilen (hura-hark)
genesilen
zenesilen
zenesilten
zesilten (hura-haiek)
NORK-NOR (haiek)
nesiltzan = isiltzen nituen
hesiltzan
zesiltzan (haiek-hark)
genesiltzan
zenesiltzan
zenesiltzaten
zesiltzaten (haiek-haiek)
Ulertzen delakoan, adeitasunez
JAIKI & JAITSI
JAIKI
naika = jaikitzen naiz
haika
daika
gaikatza / gaikaz
zaikatza / zaikaz
zaikatzate / zaikaze
daikatza / daikaz
IRAGANALDIA
nindaikan = jaikitzen nintzen
hindaikan
zeikan
gindaikatzan / gindaikazan
zindaikatzan / zindaikazan
zindakaitzaten / zindakaiezan
zeikatzan / zeikazan
Oharra: haik = haika
JAITSI
naitsa = jaisten naiz
haitsa
daitsa
gaitsatza / gaitsaz
zaitsatza / zaitsaz
zaitsatzate / zaitsaze
daitsatza / daitsaz
IRAGANALDIA
nindaitsan = jaisten nintzen
hindaitsan
zeitsan
gindaitsatzan / gindaitsazan
zindaitsatzan / zindaitsazan
zindaitsatzaten / zindaitsaezan
zeitsatzan / zeitsazan
Oharra: daitso ere badaukagu, NOR-NORI itxura duena.
Inperatiboan ere erabiltzen dira.
Adeitsuki
IGORRI
nigorra (hark ni) eta digorte (hura haiek) ikusten ditugu Orotariko Euskal Hiztegian:
nigor / nigorra = igortzen naiz / nau
higor
digor
gigortza
zigortza
digortza
Adibideak:
digorte = igortzen dute
digorzkiguzue = igortzen dizkiguzue
digorzkizuegu = igortzen dizkizuegu
…
nindigorren = igortzen nintzen / ninduen
hindigorren
zigorren
gindigortzan
zindigortzan
zindigortzan
zigortzan
NORK NOR
nigorren = igortzen nuen
higorren
zigorren
genigorren
zenigorren
zenigorten
zigorten
nigortzan = igortzen nituen
higortzan
zigortzan
genigortzan
zenigortzan
zenigortzaten
zigortzaten
Adibideak:
zigorten = igortzen zuten
zenigorzkiguten = igortzen zenizkiguten
nigorkiete = igortzen naiete
genigorkizuen = igortzen genizuen
…
Adeitasunez
Adiskide batek galdetu dit
naffarrera.info@gmail.com
ea nola esan litekeen “igortzen diguzu / igortzen dizkiguzu” modu trinkoan.
Erantzuna hemen:
igortzen duzu = digorzu
igortzen dituzu = digortzazu
…
igortzen diguzu = digorkiguzu
igortzen dizkiguzu = digorzkiguzu
Sistema klasikoaren arabera, digorkiguzu eta digorzkiguzu.
Baina, euskara’ zabalagoa da eredu klasikoa baino. Euskara’ orotarikoa da, haren hiztegia bezala.
1.
igortzen diguzu eta igortzen dizkiguzu
esaten dutenek
digorguzu eta digorzkiguzu
esan ahal dute.
2.
igortzen deraukuzu eta igortzen derauzkiguzu
esaten dutenek
digorkuzu eta digorzkiguzu
Eta 3.
igorten deuskuzu eta igorten deuskuzuz
esaten dutenek
digorskuzu eta digorskuzuz.
Holakoxe erraza da orotariko euskara!
Adeitsuki
Kaixo Josu, eta jaikitzen nau? Naiki?
Kaixo, Julen
ni eta hark ni berdinak dira beti.
ni naika = jaikitzen naiz
hark ni naika = jaikitzen nau
zuk ni naikazu = jaikitzen nauzu
e.a.
Adeitsuki
“Josu Lavinek kaoserat eraman nahi gaitu gu euskaldunok!”.
Baten batek bere buruari esaten dioke honela.
Ez, ez dago holakorik.
Egungo euskararen kaosean ordena ipini nahi dut; batez ere, zaila omen dena erraztuz. Hori da nire egitekoa, hortaraco naiz hemen.
Adeitsuki
Asmaketa perbertso bat:
Zer erran nahi du “nemozke”aditzformak?
Beñat,
nemozke = emaiten nizkioke
besterik ez da. Zuzen eraikia.
Perbertsotik ez dauka deus ere.
Adeitsuki
Arrapostu hori bera nuen igurikatzen.
Baina uste nuen “emanen nizkioke” zela. Diferentzia tipia dateke.
emaiten ala emanen nizkioke, bai, Beñat!
EMAN aditza
demagun adizkitik aditz trinko osoa.
dema pl. dematza
nama, hama, gamatza, zamatza modukorik ez dut ikusi gure literatur idazlanetan.
demat = ematen dut
demak
deman
dema
demagu
demazue
demate
Objektu plurala:
dematzat = ematen ditut
dematzak
dematzan
dematza
dematzagu
dematzazu
dematzazue
dematzate
Iraganaldia
neman = ematen nuen
heman
zeman
geneman
zeneman
zenematen
zematen
Objektu plurala:
nematzan = ematen nituen
hematzan
zematzan
genematzan
zenematzan
zenematzaten
zematzaten
Adeitsuki
EMAN/EMON + NORI
dema + kio
= demakio
= demo
= demaio
= demotso / demotsa
dematza + kio
= demazkio
= demaizkio
= demotsoz / demotsaz
dema + kie
= demakie
= deme
= demaie
= demotse
dema + kit / kida-
= demakit / demakida-
= demat / demada-
= demait / demaida-
= demost / demosta-
+ t, k, n, gu, zu, zue, te
Adibideak:
demakiogu:
= demogu
= demaiogu
= demotsogu / demotsagu
demazkiogu:
= demaizkiogu
= demotsoguz / demotsaguz
eta abar.
Josu ez dut gogoratzen nun jokatu duzun “iritzi” aditza
Beñat,
Uste dut ez dudala oraino jokatu ERITZI/IRITZI aditza.
Ea bihar egiten ahal dudan.
Anitz esker!
Beñat,
Hona hemen eritzi/iritzi aditza:
ERITZI/IRITZI aditza
(NOR) NORI (NORK)
Orainaldia
Oinarrizko formak
derizt
derizk
derizna
deritzo / deritza
derizku
deritzu
deritzue
deritze / derizte
NORK atzizkiak erabil daitezke:
T
derizat, deriznat, deritzot / deritzat, deritzut, deritzuet, deritzet / deriztet
K
deriztak, deritzok / deritzat, derizkuk, deritzek / deriztek
N
deriztak, deritzon / deritzan, derizkun, deritzen / derizten
(HARK) Subjektua hirugarren pertsona denean atzizkirik ez da behar. Beraz goiko oinarrizko formak erabiltzen dira.
GU
derizagu, deriznagu, deritzogu / deritzagu, deritzugu, deritzuegu, deritzegu / deriztegu
ZU
deriztazu, deritzozu / deritzazu, derizkuzu, deritzezu / deriztezu
ZUEK
deriztazue, deritzozue / deritzazue, derizkuzue, deritzezue / deriztezue
TE
deriztate, derizate, deriznate, deritzote / deritzate, derizkute, deritzute, deritzuete, deritzete / deriztete
Iraganaldia
Oinarrizko formak
zeriztan
zerizan
zeriznan
zeritzon / zeritzan
zerizkun
zeritzun
zeritzuen
zeritzen / zerizten
NORK aurrizkiak erabil daitezke:
NE
nerizan, neriznan, neritzon / neritzan, neritzun, neritzuen, neritzen / nerizten
HE
heriztan, heritzon / heritzan, herizkun, heritzen / herizten
(HARK) Subjektua hirugarren pertsona denean aurrizkirik ez da behar. Beraz goiko oinarrizko formak erabiltzen dira.
GENE
generizan, generiznan, generitzon / generitzan, generitzun, generitzuen, generitzen / generizten
ZENE
zeneriztan, zeneritzon / zeneritzan, zenerizkun, zeneritzen / zenerizten
ZENE+TE
zeneriztaten, zeneritzoten / zeneritzaten, zenerizkuten zeneritzeten / zenerizteten
TE
zeriztaten, zerizaten, zeriznaten, zeritzoten / zeritzaten, zerizkuten, zeritzuten, zeritzueten, zeritzeten / zerizteten
Adibideak
(Niri) Josu derizt: impertsonala, subjektua “jendeak” edo da.
Hark niri Josu derizt: Hemen “hark” da subjektua
Hark niri on derizt: Hark onerizten dit
e.a.
Adeitsuki
IHARDETSI
zihardetsan: Oihenartek
ihardestazue: Leizarragak
Orainaldia … Iraganaldia
dihardetsat … nihardetsan
dihardetsak … hihardetsan
dihardetsan … hihardetsan
dihardetsa … zihardetsan
dihardetsagu … genihardetsan
dihardetsazu … zenihardetsan
dihardetsazue … zenihardetsaten
dihardetsate … zihardetsaten
Niri: st
Hiri: k/a // n/na
Hari: tso
Guri: sku
Zuri: tsu
Zuei: tsue
Haiei: tse
Adibidez:
dihardestazue
nihardetsen
dihardeskute
genihardetsun
etc.
Adeitasunez
Milesker nahikoa ez dut maluruski hamarrena ere erabiliko
Baina iduriz “iritzi”k bi zentzu dauka:
1) Mikel deritzan edo derizon (deitzen den) gizon hura nolakoa da? (nor nori)
2) Biziki kiskila dela deritzat edo deritzot (nork nor)
Beraz nor nori kasuan “deitu” erran nahi du eta nork nor “jujatu” erran nahi du
Zuzen ala oker naiz?
Baiki.
Baina deritzo/deritza modukoak ere NOR-NORI-HARK ere izan daitezke. Hirugarren pertsonan atzizkirik ez delako jartzen.
Ulertzen?
Adeitsuki
Beraz “kiskil deritza” esaldiak bi gauza esberdin erran lezake:
(norbait) kiskil deitzen da
edo ( norbaitek) kiskil jujatzen du (beste norbait)
Eta beharrik nahasmendu hori bakarrik hirugarren pertsonean gerta liteke?
Baiki, hala da, Beñat.
Trantsitiboek ez daukate markarik hirugarren petsona singularrekoan.
nauka
hauka
dauka
gauzka
zauzka
zauzkate
dauzka
+ t, k, n, -, gu, zu, zue, te
Ikusten duzunez erdialdeko euskalkian idazten badakit!
Batua, batuera eta Euskaltzaindia terminoak eliminatu ditut nire hizkeratik.
Adeitsuki
ERASI/EDASI/EDASSI
Akademiaren Hiztegian:
erasi, eras, erasten
du ad. Pei. Hitz egin, jardun; murmurikatu. Ik. maiseatu. Isilik egonak inor ez du galdu; baina erasteak bai usu. Norbaiten kontra erasi. Edozein gauza zuen kontra darasatenean. Zer darasazu?
[Oharra: batez ere forma trinkoetan erabiltzen da].
Oihenartek: ledaske
Leiçarragak: dadassa, dadassate, çadassaten
Axularrek: darasa
…
ERASI aditza:
Orainaldia … Iraganaldia
darasat … nerasan
darasak … herasan
darasan … herasan
darasa … zerasan
darasagu … generasan
darasazu … zenerasan
darasazue … zenerasaten
darasate … zerasaten
Baldintza … Ondorioa
banerasa … nerasake / neraske
baherasa … herasake / heraske
balerasa … lerasake / leraske
bagenerasa … generasake / generaske
bazenerasa … zenerasake / zeneraske
bazenerasate … zenerasakete / zeneraske
balerasate … lerasakete / leraskete
Naffarreraz -rasa- gabe, -dassa-.
Adeitsuki
IZEKI
izeki, izeki, izekitzen
1 da/du ad. Piztu. Ik. irazeki; isiotu. Inork ez du argi bat izeki eta ohe azpian estaltzen. Bidean zehar ezkutuko suteak izeki dituzte.
2 da/du ad. Irud. Halako laidoak Usoaren bihotzean gorrotoa izeki zuen.
3 (Partizipio burutua izenondo gisa). Argi zuzi izekia. Maitasun izekia.
zizekan: Lardizabalek
NOR
Orainaldia
nizeka = pizten naiz
hizeka
dizeka
gizekatza
zizekatza
zizekatzate
dizekatza
Iraganaldian
nindizekan = pizten nintzen
hindizekan
zizekan
gindizekatzan
zindizekatzan
zindizekatzaten
zizekatzan
NOR-NORK
dizekat = pizten dut
dizekak
dizekan
dizeka
dizekagu
dizekazu
dizekazue
dizekate
Iraganaldian
nizekan
hizekan
zizekan
genizekan
zenizekan
zenizekaten
zizekaten
Halaber:
dizekatzat = pizten ditut
…
nizekatzan = pizten nituden
…
Eta zergatik ez NORI
dizekakiot = pizten diot
dizekazkiot = pizten dizkiot
…
nizekakion = pizten nion
nizekazkion = pizten nizkion
eta abar
Adeitsuki
https://t.me/euscaralibrea
Telegrameko talde berria.
Etor zaitez!
Euscara librean ari izateko taldea.
Adeitsuki
eragon, eragoten
du/dio ad. (nor osagarririk gabe). Bizk. Jardun, ari izan. Lanari daragoio: lanean ari da. Euliak eskuaz harrapatzen eragon.
daragoiot
daragoiok
daragoion
daragoio
daragoiogu
daragoiozu
daragoiozue
daragoioe
neragoion
heragoion
(z)eragoion
generagoion
zeneragoion
zeneragoioen
(z)eragoioen
Adeitsuki
EDUN eta EDUKI
EDUN aditza erregularra balitz, honelakoa litzateke orainaldia.Ondoan EDUKI aditza jarriko dugu
nadu : naduka
hadu : haduka
dadu : daduka
gaditu / gaduz : gaduzka
zaditu / zaduz : zaduzka
zadituzte / zaduzte : zaduzkate
daditu / daduz : daduzka
Ken dezagun orain EDUN eta EDUKI erroen D letra:
nau : nauka
hau : hauka
dau : dauka
gaitu / gauz : gauzka
zaitu / zauz : zauzka
zaituzte / zauzte : zauzkate
*daitu / dauz : dauzka
Asterizkoz markaturik sekulan entzun ez dudana (daitu).
DAU adizkia DU bilakatzen da leku askotan.
*DAITU adizkiaren ordez DITU erabiltzen da zuzenki.
GAUZ leku batzuetan GOZ bilakatzen da (gaituk = gozak, gaitun = gozan / gozana, gaituzu = gozuz, gaituzue = gozuez)
GAUZ, ZAUZ, ZAUZTE eta DAUZ edukiren adizkiak egiteko erabiltzen dira gauzKA, zauzKA, zauzKAte eta dauzKA.
DAUZ leku askotan DITU adizkiaren ordez zuzen erabiltzen da.
EDUN eta EDUKI berez aditz berbera da, ikusi dugunez.
To be continued
Ikasle bat NOR-NORK ikasten hasten denean, badakizki dut, duk, dun, DU, dugu, duzu, duzue eta dute. Eta era berean ditut, dituk, ditun, DITU, ditugu, dituzu, dituzue eta dituzte ikasiak ditu.
Hau da objektua hura eta haiek direnean, badakizki goiko adizki hauek.
Benetako NOR-NORK dira, berarentzat, nau, hau, gaitu, zaitu eta zaituzte motako adizkiak. Hau da, objektua ni, hi, gu, zu eta zuek direnean. Ezta? Hala uste dut nik. Gero NORK egiten duen bukaeran markatu behar da ohiko NORK atzizkiekin: t, k, n, -, gu, zu, zue eta te:
• nauk, naun, NAU, nauzu, nauzue, naute
• haut, HAU, haugu, haute
• gaituk, gaitun, GAITU, gaituzu, gaituzue, gaituzte
• zaitut, ZAITU, zaitugu, zaituzte
• zaituztet, ZAITUZTE, zaituztegu, zaiguztete
Sistema klasikoaren eskema
DU
nau
hau
…
DITU
gaitu
zaitu
zaituzte
Bi bloketan:
1. Objektu singularrak
2. Objektu pluralak
“zaituzte” existitzen ez zenean “zaitu” zen plurala. Horregatik GU ostean beti ZU agertzen zaigu eskemetan.
Ikusi dugu GAITU, ZAITU eta ZAITUZTE lehen izan zirela GAdITU, ZAdITU eta ZAdITUZTE.
To be continued
Orainaldia beti doakio loturik bizitzari, eguneroko bizitzari, momentu bakoitzari. Hor gagoz gu beti, etengabeko orainaldian.
Iraganaldia memoriari lotua, ordea. Iragana da, pasatua.
Orainaldiko atzizkiak errazagoak dira gizakiontzat. Arrazoia sinplea: Orainaldiko adizkiak 2000 bider baino gehiagotan entzunak ditugu, beraz, errazak zaizkigu. ZAITUZTETE edo haren forma laburra den ZAITUEE adizkiak 2000 bider entzun ahal ditugu. Haien iraganak, ordea, hau da, ZINTUZTETEN edota ZINTUEEN (edo beste barianteren bat) askozaz ere gutxiagotan. Duda gabe.
Ume euskaldunek, forma “zuzenak” ikasi baino lehen, iraganaldi adizki pertsonalizatuak erabiltzen dituzte. Adibidez, ZAITUT adizkiaren iraganaldia egiteko -eN jarri eta kitto:
Gaur ikusi zaitut
Atzo ikusi *zaitudan
Gero ikasiko du hor ZINTUDAN behar litzatekeela esan.
Bon, ikasi egingo du ZINTUDAN hori, baldin eta 2000 bider entzuten badu. Bestela ez. Bestela nagusi egingo da eta ZAITUDAN erabiltzen segituko du lasai asko, azterketaren bat egin behar ez badu, idatziz bederen jakin dezala exigituko baitiote.
To be continued
nau, hau, gaitu, zaitu eta zaituzte adizkiak emango ditugu iraganaldian:
ninDUen
hinDUen
*ginDITUen = ginTUen
*zinDITUen = zinTUen
*zinDITUzten = zinTUzten
-eN baino lehen NORK atzizkiak sartu ahal dira. Berauek + -eN:
dan, an, nan, -, gun, zun, zuen, ten
Asterizkoz markaturik oinarrizko adizki erregularrak. Zertarako? Bigarrenak edota zuzenak nondik datozen ikus eta ikas dezaguntzat.
To be continued
DIO & DIZKIO / DITIO
DIO
naio
haio
…
DIZKIO / DITIO
gaitio / *gaizkio
zaitio / *zaizkio
zaitiote / *zaizkiote
Iraganaldia
NOR-NORK
ZION
nindion
hindion
…
ZIZKION / ZITION
gin(di)tion / *gindizkion
zin(di)tion / *zindizkion
zin(di)tioten / *zindizkioten
+ Beste NORI artizkiak
da, a, na, (o), gu, zu, zue, e
+ Beste NORK atzizkiak
t, k, n, -, gu, zu, zue, te
Oharra: Asteriskodunak ez ditut inon ikusi.
NORK-NOR
nion … nizkion / nition
zenion … zenizkion / zenition
(zion … zizkion / zition)
genion … genizkion / genition
zenion … zenizkion / zenition
zenioten … zenizkioten / zenitioten
(zioten … zizkioten / zitioten)
+ Beste NORI artizkiak
da, a, na, (o), gu, zu, zue, e
Oharra:
eman dut + hari = diot
eman ditut + hari = dizkiot edo ditiot
Euskaldun batzuek, oraino ere, ditiot erregularra erabiltzen dute.
Adeitsuki
“nition, zition, ginition…” forma bitxi horiek duela 50 urte aditzen ziren Uztaritzeko inguruan,, konfirmatzen dut, ez dira Josuk asmatuak!
Beñat,
Hahahaha! Anhitz esquer!
Benetan, nic ez dut adizqui bat ere asmatzen!
Iruñerrian ere erabilcen ciraden.
Eta aguian oraino ere Naffarroa Garaian berce nombait.
Adeitsuqui
https://blogak.argia.eus/beranduegi/2022/03/09/zindekusket/
zindekusket hau gaizki eraikia da.
Sistema klasikoaren arabera:
zinDAKUSKIket = ikusten zintuzket
erregularra da.
Akademiaren arabera: zindekusazket litzateke. Gaizki berau ere.
Adeitsuki
EZAGUTU
Erroa: -zagu-
Akademiak -zagu- edo -zau-, adizki guztietan.
nazagu
hazagu
dazagu
gazaguzki
zazaguzki
zazaguzkite (zazaguzte)
dazaguzki
Akademiak zazaguzte.
NORK atzizkiak:
t, k, n, -, gu zu, zue, te
Iraganaldia
NOR-NORK
nindazagun
hindazagun
…
gindazaguzkien
zindazaguzkien
zindazaguzkiten (zindezaguzten)
…
Akademiak “dezagu” DAZAGU erregularraren ordez.
Akademiak zindezaguzten.
NORK atzizkiak:
da, a, na -, gu zu, zue, te
NORK-NOR
nezaguen … nezaguzkien
hezaguen … hezaguzkien
zezaguen … zezaguzkien
genezaguen … genezaguzkien
zenezaguen … zenezaguzkien
zenezaguten … zenezaguzkiten
zezaguten … zezaguzkiten
Guztietan NORI marka ere ager liteke. Adibidez:
dazagut + hari: dazagukiot
dazaguzkigu + zuei: dazaguzkikizuegu = dazaguzkizuegu
Adizki guztietan ZKI barik, Z aski litzateke:
dazaguzkit = dazagudaz
nezaguzkien = nezaguzen edo nezaguzan
…
Adeitasunez