Asko gura deutsut
Asko gura deutsut
esaten dogu Bizkaian.
Ahoskatu modu desbardinetan egiten dogu:
/gutzut/, /guretzut/, /gure dotzut/ eta abar
Danak bat.
Asko gura deutsut da bizkaitar idazleek mende luzeetan erabili daben forma idatzizkoa. Hau da, idazkera literarioa. Geuk gaur egun erabili behar gendukeana edonon eta edonoiz.
Halan eta guztiz be, Maite zaitut esaten eta idazten be badakigu! Ederto ganera!
Asko gura deutsut
gura deutsut idazten eskolan irakatsi behar da. Horixe baita idazteko forma literarioa.
Lagun artean, sareetan edo pintada batean gutsut idatzi ahal da, batzuek egiten duten modura.
Niri ez zait gustatzen, gutsut modukoak idatzita ikustea. Begietan min egiten didate. Arrazoi diferenteengatik, baina batez ere idazle klasikoei zor diedan errespetuagatik.
Askok uste dute gura deutsut hori eskoletan maite zaitut idatzi behar dela!
Hori da “te quiero” esaten duenari “te amo” idatzaraztea bezalakoa.
Mesedez!
https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_ebe&view=bilaketa&Itemid=0&task=bilaketa&lang=eu&id=1330
Hemen irakurri ahal dugu ondokoa:
TZA
“Izenei lotuta, ‘multzoa edo ugaritasuna’ adierazten du: basatza, belartza, dirutza, harritza, hodeitza, jendetza, sasitza… Emankorra da toponimian ere: Elortza, Lizartza, Areatza…”
Adizkietan ere agertzen zaigu TZA hori. Adibidez, ekialdeko
DAKARTZA
Mendebaldean: DAKARZ
Z soil bat adizkiaren bukaeran jarririk adierazten digu objektua ez dela bat, baizik eta batzuk direla.
Mendebaldeko erara jokatua:
NOR-NORK
• dakart, dakark, dakarn(a), dakar, dakargu, dakarzu, dakarzu, dakarre.
• dakardaz, dakarzak, dakarzan(a), dakarz, dakarguz, dakarzuz, dakarzuez, dakarrez.
DAKAR
nakar
hakar
DAKARZ
gakarz
zakarz
zakarrez
(Z)EKARREN
nindakarren = nenkarren
hindakarren = henkarren
(Z)EKARZAN
gindakarzan = genkarzan
zindakarzan = zenkarzan
zindakarrezan = zenkarrezan
NORK-NOR
nekarren … nekarzan
hekarren … hekarzan
[(z)ekarren … (z)ekarzan]
genkarren … genkarzan
zenkarren … zenkarzan
zenkarrien … zenkarrezan
[(z)ekarrien … (z)ekarrezan]
Forma batzuk esannahi bikoitza daukate:
genkarzan
1. hark gu = genkartzan
2. guk haiek = genekartzan
zenkarzan
1.Hark zu = zenkartzan
2. Zuk haiek = zenekartzan
zenkarrezan
1. Hark zuek = zenkartzaten
2. Zuek haiek = zenekartzaten
Honek demonstratzen du nondik datozen goiko iraganaldiko NORK-NOR horiek, beste nonbait esana dudan modura. Hasieran, NOR-NORK tipokoak ziren, eta balio bikotza zeukaten.
Adeitsuki
Erabilera hori ez da arrotza ekialdean, asko nahi dizut Leitzaldeko zaharrek esaten zuten. Baina erdarakadak ez dut uste XX. mendeko kontua direnik. Esaterako, eraman ume hori medikuari ere euskara al da?
Gura deutsut ez da erdarakada bat.
Bizkaitar naturalek 2000 bider baino gehiagotan entzun baitute.
Ekialdean:
zaio pl. zaizkio
Mendebaldean:
jako pl. jakoz
Ekialdekoak zein mendebaldekoak berdin onak dira euskaldun guztiontzat.
Sistema klasikoaren arabera, guztiz erregularra:
Lehenengo eta bigarren pertsonetan J hori I modura idazten da, edo TX modura ere ahoskatua eta idatzia.
najako = natxako
hajako = hatxako
jako
gajakoz = gatxakoz
zajakoz = zatxakoz
zajakoze = zatxakoze
jakoz
ninjakon = nintxakon
hinjakon = hintxakon
jakon
ginjakozan = gintxakozan
zinjakozan = zintxakozan
zinjakozen = zintxakozen
jakozan
NORI markak
t, k/a, n/na, ko, ku, tzu, tzue, ke/kie
Adeitsuki
Euskara ofizialean DAUKA forma laburtua erabiltzen da DADUKA forma osoaren ordez.
Erabaki txarra edo desegokia nire ustez, eDUKi aditzaren erroa edulkoratzen delakotz. Hala ere, ontzat hartzen dut egungo euskararakotz.
Baten batek norbait GOGOAN DADUKA / DAUKA. Gaurko honetan norbait hori NI naiz:
NA + daduka = NADUKA / NAUKA
Bizkaian: nauko
Hau memorizatzen badugu hasierako NA hori NIN bilakatzen da.
NIN + daduka + eN = NINdadukaN / NINdaukaN
non DADUKA / DAUKA orainaldiko adizkia ikusten baitugu iraganaldiko adizki honetan ere.
NINDADUKAN honek forma laburra ere badu, zeina beti lortzen baita, printzipioz, NINDA kendu eta NEN jarririk:
nindadukan = nendukan
Bizkaian: neunkan
Euskara ofizialean nEndukan gabe, nIndukan erabiltzen da.
i letra hori agertuko zaigu, bai baldintzan: baninduka, baita ondorioan ere: nindukake
Honen arrazoia da EDUN (ninduen) eta EDUKI (nindukan) aditzen ahaidetasun estuagatik.
Hala ere, esan dezagun klarki ezen NINDUEN (nin + DU + eN) guztiz erregularra den bitartean, NINDUKAN ez dela batere, irregularra da, ez baita nin + DAUKA + eN. Beraz, gure ikuspuntutik guztiz desegokia adizkien eraketa automatiza dezaguntzat.
Arineketan finkatu ziren, eta emaitza, beraz, penagarria. Trinkoak gutxiegi erabiltzen dira, asko total ilogikoak direlakotz.
Adeitsuki
IRAGANALDIA
Subjektua edo objektua: NI
Orainaldiko NA iraganaldian NIN da.
Maiuskulaz orainaldiko adizkiak nondik hauek baitatoz.
NINDA = NEN
forma luzea = forma laburra (posible denean)
ninDAGOen = nengoen
ninDOAn
ninDATORren = nentorren
ninDABILen = nenbilen
ninDAKIOn = nenkion
ninDATZAn = nentzan
ninDAKARren = nenkarren
ninDARAMAn
ninDARABILen
ninDEZAGUen = nenzaguen
ninDAGIen = nengien
ninDAKUSAn = nenkusan
ninDANTZUen = nentzuen
ninDAROAn
ninDIROen
ninDADIn = nendin
Adeitsuki
IRAGANALDIA
Subjektua edo objektua: ZU
Orainaldiko ZA iraganaldian ZIN da.
Plurala bailitzen funtzionatzen du.
Maiuskulaz orainaldiko adizkiak nondik hauek baitatoz.
ZINDA = ZEN
forma luzea = forma laburra (posible denean)
zinDAGOZen = zengozen
zinDAUDEn = *zeunden
zinDAUTZAn = *zeuntzan
zinDOAZen
zinDATOZen = zentozen
zinDABILTZAn = zenbiltzan
zinDAKIZKIOn = zenkizkion
zinDAKARTZAn = zenkartzan
zinDARAMATZAn
zinDARABILTZANn
zinDEZAGUZKIen = zenzaguzkien
zinDAGITZAn = zengitzan
zinDAGIZan = zengizan
zinDAKUSKIen = zenkuskien
zinDANTZUZKIen = zentzuzkien
zinDAROATZAn
zinDITIROen
zinDAITEZen = zintezen
Adeitsuki
Hona hemen Leiçarragaren (1571) adizki batzuk eta haien baliokideak gaurko euskaran
daut = dagokit
daue = dagokie
dagote = dagokie
dauku = dagokigu
dagoka = dagokio
dagozka = dagozkio
dagozte = dagozkie
EGON aditzarenak dira adizkiok, baina EDUN eta EDUKI aditzarekin guztiz erlazionaturik.
DAUT hori bizkaierazko DOT formarekin bat egiten du.
Liburua daut (dagokit)
= Liburua dot/dut
Eta DAUE!
Liburua daue (dagokie)
Liburua daue / dabe / dute
daue = dagote, biak Leiçarragagan!
DAGOKA ( dagokio) eta DAGOZKA (dagozkio) berez NORIdunak dira.
Liburu bat dagoka = daduka / dauka / dauko
Liburu batzuk dagozka = daduzka / dauzka / daukoz.
Ondorioak:
DU eta DAU berdin onak dira euskaldun guztiontzako euskaran.
DUTE eta DAUE = DABE berdin onak dira euskaldun guztiontzako euskaran.
DABE normalean Brekin idazten da, ARAUERAren ordez ARABERA Ikusten dugun bezala.
Argiroago DAU eta DABE idazten dakitenek ez dute zertan DU eta DUTE idatzi beharrik sekulan ere ez.
Gipuzkeraz ere DEUE/DEBE erabiliagoa da DUTE baino.
Adeitsuki
DAUCU Leiçarraga baithan, 1571. urtean:
DAUKU = DAGOKIGU
Behin agertzen zaigu Leiçarragaren liburu guztietan:
Principalqui ikussiric sasoina, ecen ia ordu dela lotaric iratzar gaitecen: ecen orain hurbilago daucu saluamendua, ecen ez sinhetsi vkan dugunean.
ROMATARREI 13:11 BHNT
Oraingo euskarazko itzulpenean:
Horrek guztiak balio berezia du zein garaitan bizi garen jakinik. Izan ere, ordua da lotatik esnatzeko, sinesten hasi berri hartan baino hurbilago baitugu orain salbamena.
ERROMATARREI 13:11 EAB
Leiçarraga baino bi urte lehenagoko gaztelaniazko itzulpena:
Y esto, conociendo el tiempo, que es ya hora de levantarnos del sueño; porque ahora nos está más cerca nuestra salud que cuando creímos.
Romanos 13:11 RVES
Erka ditzagun:
Hurbilago daucu
= Hurbilago dugu
= Nos está más cerca
dauku, dagokigu, dogu, dugu berdintsuak
nos está, tenemos ere berdintsuak.
Adeitsuki
NOR-NORK
DARAMAT aditza adizki hauetan agertzen zaigu:
daramat (+ eN = daramadan)
daramaket (+eN = daramakedan)
Hona hemen HI + daramat/ daramaket
HA+
[orainaldia]
ha + daramat = haramat (te llevo)
ha + daramaket = haramaket (probablemente te llevo)
HIN+
[iraganaldia eta alegiazkoa)
hindaramadan (te llevaba)
hindaramakedan (probablemente te llevaba)
hindaramat (te llevase)
hindaramaket (te llevaría)
Adeitsuki
NOR-NORK
DARAMATZAT aditza adizki hauetan agertzen zaigu:
daramatzat (+ eN = daramatzadan)
daramazket (+eN = daramazkedan)
Hona hemen ZU + daramatzat/ daramazket
ZA+
[orainaldia]
za + daramatzat = zaramatzat (te llevo)
za + daramazket = zaramazket (probablemente te llevo)
ZIN+
[iraganaldia eta alegiazkoa)
zindaramatzadan (te llevaba)
zindaramazkedan (probablemente te llevaba)
zindaramatzat (te llevase)
zindaramazket (te llevaría)
Adeitsuki
Hona hemen HA erakuslea Labayru hiztegian.
ha (bizk) hura (bat)
1 det. erak., izord. erak.
aquel o aquél, aquella o aquélla, aquello; él, ella, ello.
Zer ereiten dozun, ha bera batuko dozu.
Etxe ha salgai dago.
Ha umea txarra da, gero!
Hak hik baino gehiago jakik.
Hari zoli esetsi egiozu.
HA bizkaieraz eta HURA “batua”z, dinosku. Zer da ” batua”, baina?!
Bizkaiera ez den guztia, ala?
HA erakuslea HURA bezain ona da euskaldun guztiontzat.
Huraren, hurari eta abar ez dugu euskaldunok erabiltzen! Haren, hari eta baizik!
HAREN = HA + EN
HARI = HA + I
…
“etxe ha” esaten edo idazten dakigun modura, ” ha etxea” esaten eta idazten ere badakigu.
Eta hurbil badago, “etxe hau” edo “hau etxeau” edo sinplekiago “hau etxea”.
Adeitsuki
Hau etxeau eta hau etxea = etxe hau
Ez dago inolako diferentziarik bien artean. Leku batzuetan bata, eta beste leku batzuetan bestea.
etxe hau = hau etxeau = hau etxea
etxe hori = hori etxeori = hori etxea
etxe ha = ha etxea
-A artikulua lehen HA izenordea izan omen zen.
etxe ha horretarik etxea omen dator.
Adeitsuki
HA eta HURA erakusleak guztiz sinonimoak dira euskaraz.
H Hegoaldean ahoskatzen zenean:
etxe ha
eta
etxea
diferenteki ahoskatzen ziren.
Hasperenketa galdurik biak berdin hasi ziren ahoskatzen. Hau dela eta, HA izenaren aurrera pasatu zen:
ha etxea
eta bukaeran errepikatzen zen:
HA etxeA
non konbinatzen baitira erakuslea eta artikulua. Erdaraz “la casa aquella” balitz bezala.
A artikulua aurreko hitzari eransten zaio. Berdin bere garaian erabaki ahal izan zatekeen separaturik idaztea:
etxe a
etxe ak
etxe an
eta abar.
Erabaki hauek arbitrarioak izaten dira. Konbentzio ortografikoa, ez besterik.
Adeitsuki
Akademiako euskaran ere HA ikusten dugu:
ha
adj./izord. Bizk. Hura. Inork ez zekien nongoa zen neskato ha. Ez da hau ha baino balio txikiagokoa.
Bizk. Horrek ez du erran nahi soilik bizkaieraz erabiltzekoa denik.
Euskaldun guztion altxorra da:
HAren, HAri, HArk, e.a.
HURA edo HA horren plural ezagunenak HAIEK, HAEK, HAIK, HAREK, HEIEK eta HEK dirade.
Hurbiltasuna markatzekotz HOK bilakatzen da, zeinak -OK artikulu hurbilaren jatorria baita, hau da, -AU eta -ORI artikulu hurbilen plurala.
Adeitsuki