Irulegiko eskuaz
Irulegiko eskuaz –
Irulegiko eskuaz
Zuzeuko webgune honetan:
2022ko azaroaren 16an, argazkian ere ikusten ahal denez, jakinarazi nuen zein zen Irulegiko eskuaz egiten nuen versionea eta haren gaztelaniazko itzulpena.
Apaltasunez, eta harrotasun punttu batekin, diotsuet ezen nirea izan dela eginik izan den lehenengoa, duda bat ere gabe.
XVI. mendeko euskara da Irulegiko eskuko hizkuntzatik, hau da, euskara hartatik, hurbilen dagoen euskara mota.
Nire galdera da:
Zenbat ordu dedikatu diote Irulegiko eskua interpretatzen saiatzen eta saiatuko direnek XVI. mendeko euskara hura irakurtzen, ikertzen eta aztertzen?
200 ordu 2000 ordu? 6000 ordu edo gehiago?
Zenbatek zin eginen lukete, gutxi gora beherako ordu kopuru aitortuaz, zenbat bizitza-ordu dedikatu diote XVI. mendeko euskarari?
Zenbatek zin eginen lukete beren ohoreagatik, beren familia osoarengatik eta euskararen beraren ohoreagatik?
Galderatto bat, ez besterik.
Adeitsuki
Irulegikoeskuaz
Egia borobila:
Erdaldunen artean bezala, euskaldun epelen artean ere, sekula ez naiz minorizatuta sentitu.
Beti maiorizatuta sentitu naiz.
Zinez eta benetan!
Adiskideok,
Euskal aditza nik baino hobeki eta sakonkiago ikertu duenik ez da batto ere egon, ez eta, zoritzarrez, luzaz egongo.
Uste dut oraindik ez dutela ulertu alde eta aldi orotako euskal aditza.
Irakur hau eta ikas:
https://zuzeu.eus/euskara/ekan-aditza/
Apaltasunez
https://zuzeu.eus/euskara/ekan-aditza/
Post honen iruzkinen jarraipena hona ekarri dugu.
Adeitsuki
Toka, noka eta zuka
NAUK, NAUN eta NAUZU
U < = DU U < = GO naduk = nauk nagok = nauk nadun = naun nagon = naun naduzu = nauzu nagozu = nauzu Hirurak NAIZ aditzaren alokutivoak (nau- = naiz). Hauek datoz denbora batetik noiz-eta izan, edun (ukan) eta egon guztiz sinonimoak baitziren eta NOR- NORK orain ez baitzen existitzen. Existitzen zena zen NOR lehenago eta guero NOR-NORI. naiz = nago = nadu haiz = hago = hadu da = dago = dadu gara = gagoz = gaditu / daduz zara = zagoz = zaditu / zaduz dira = dagoz = daditu / daduz + NORI atzizkiak: t k n ka/ko gu zu te Izan aditzarenak (natzaik, natzain, natzaio, natzaizu, natzaizue, natzaie) geroagokoak dira, dudarik gabe, zaut / zait sortu eta geroagokoak. Adeitasunez
Ez dizut konprenitu hongi hortxet estekatua duzun post-an erraten duzuna. Hemen argixeago da eta nahi nizuke galdegin DU eta GO aditzak nondik jiten diren biak bat bera balin badira.
Kaixo, Gilen!
Postaz igorri dizut azken iruzkina, zeina ezin ukan baitut ongi argitaratu hemen.
Duela bost mende, Joannes Leiçarraga, hau da, ez Irulegiko, baina Naffarroako eskuak EGON aditzeko adizki hauek erabili zituen:
dauke, daut, dauku, daue (edo dagote), nauzue eta (h)aut.
Badute antzik EDUN aditzekoekin, ezta?
Adeitsuki
Eskerrik hanitz Josu jauna, zinez interesgarri duzu.
Ganboarrok su emaitean / asi dira, ta onegaz urten daude beralan / Oñeztar barruangoak / Zein erre ez zitezan. Mondr. Arrasateko erreketaren kantua (~1448).
Hemen: daude = daue = dute
EDUN aditzarena, zeinak, ederto dakizun bezala, oraino ere, bizirik baitirau Bizcai alde honetan.
Bai, IZAN, EGON eta EDUN = UKAN zeharo sinonimoak izan ziren. Ergativorik ez zegoenean, batez ere. Adituak zuzen badaude, eta ez baleude ere.
Adeitsuki
DAUDE edota DAGOZ
Hirugarren pertsonak eragina dauka lehenengo eta bigarrenean:
ga + daude / dagoz = gaude / gagoz
za + daude / dagoz = zaude / zagoz
Singularrean ere berdin:
na + dago = nago
ha + dago = hago
Iraganaldia
Lehenengo eta bigarren pertsonetan:
nin + dago + eN
= nindagoen
hin + dago + eN
= hindagoen
gin + daude / dagoz + eN
= gindauden / gingagozen
zin + daude / dagoz + eN
= zindauden / zingagozen
Forma laburtuak:
nindagoen = nengoen
hindagoen = hengoen
gindauden = *genuden = geunden
gingagozen = gengozen
zindauden = *zenuden = zeunden
Hirugarren pertsonetan
zen + dago
= zegoen
zen + daude / dagoz
= zeuden, zegozen
Adeitsuki
Honelakoak topatu ditugu gure literatur tradizioan:
etorri nauk
etorri naun
etorri nauzu
etorri nauxu
etorri nauzue
Zaharrenak lehenengo hirurak dira.
NAUZU: Pluraleko bigarren pertsona zen ( = nauzue), gero singular bilakatu zen.
etorri nauk / naun / nauzu formatu edo eratu zirenean,
NAU = NADU = NAGO = NAIZ
baliokidetasuna ematen zela uste dugu.
EDUN nor-nork izan baino lehen nor-nori izan zen, nor-nork motako aditz guztien modura.
Alokutivoak (toka, noka eta zuka) ere nor-nori delakotik datoz guztiak.
nauk = natzaik = nago(ki)k
naun = natzain = nago(ki)n
nauzu = natzaizu = nago(ki)zu
Nik dakidala, natzaik, natzain eta natzaizu ez dirateke sekulan erabili NAIZ adizkiaren alokutivo modura, nahiz eta erabilera batzuk hurbil hurbil dagozkion alokutivotasunari:
https://www.ehu.eus/ehg/cgi/kc/bilatu.pl?s=&S=&o=1&h=&c=&z=&k1=1&m1=lema&h1=etorri&d2=1&k2=1&m2=lema&h2=natzaizu&d3=1&m3=lema&h3=&alda=1&idazlea=&garaia=0&euskalkia=0&generoa=0
Bon, hemen bai, ordea:
“pozten natzaizu” = zukako “pozten nauzu”
“Jose Ignazio Ansorena txistulariak:
Jaun agurgarri hori:
Pozaren pozez jakin dut Lezoko herriak antolatu dizun omenaldia. Bazen garaia! Baina, nonbait, esaera zaharrak dioenez: ”Inor ez da bere herrian profeta”. Dena den, azkenean aitortuko dizute merezia duzun ospea. Benetan pozten natzaizu oso musikari gutxik egin bait dute zuk adina euskal kultura ta musikaren alde. Gainera, txistuaren arloan, ez dut uste zu bezain trebe, jator ta euskal kutsuz hornitua besterik aritu denik. Nire izenean, beraz, eta Donostiako ta Euskal Herriko txistulari guztien ordez har ezazu ene agurrik beroena.”
Hemen irakurria:
https://artxiboa.lezo.eus/sites/default/files/dokument-eranskin/2019/02/Tomas%20Garbizu.pdf
Aitor dezadan ezen “pozten natzaizu” hori, “pozten natzaikezu” eta “pozten natzaizuke” nire etxean azken urteetan, entzun eta esaten izan dela, behin baino gehiagotan, “pozten naiz” soila adieraztekotz nolabaiteko konplizitatezko keinuz edo.
Ez dakit zuek entzuna duzuen. Ez nintzateke harritu egingo!
Adeitsuki