Potosiko euskaldunak eta bikuinen matxinada –

XVI. mendean zehar Europatik joandako kolonizatzaileek amerikar kontinente osoa ustiatu eta jatorrizko biztanleak sarraskitu zituzten.  Gehienetan esklabo gisa erabili zituzten era guztietako lanak eta ustiapenak egiteko. Horixe da gaurko Boliviaren barruan dagoen Potosi aldean egin zutena.  Kitxuek Sumac Urqu deitzen zuten mendian zilar ugari topatu zuten eta espainiarrek hortik aitzina birbataiatu zuten Cerro Rico izeneko mendiaren magalean kokatzen zen Potosi izeneko hirian era guztietako negozioak altxatu zituzten inguruetako meategietatik ateratako zilarraren inguruan. Eskulan merke gisa bertako biztanleak erabili zituzten, gau eta egun, etengabe, eta oso baldintza krudel eta txarretan, hango zulo ilunetatik zilarra atera zezaten.

Garai hartan Potosi aldea Peruko erregeordearen menpe zegoen eta espainiarrak ziren bertako nagusiak. Beraiek ustiatzen zituzten Potosi aldeko meategiak. Ordurako Hego Euskal Herriko lau herrialdeak espainiar koroaren menpe zeuden, Nafarroa Garaia konkistatu berria baitzen. Hori dela eta, euskaldun ugari Ameriketara abiatuak ziren aukera berrien bila.

Potosi hirian jatorrizko biztanleez gain, bazen Europatik joandako klase menperatzaile bat, era guztietako espainiarrez osatua: gaztelarrak, estremadurarrak, andaluziarrak… eta horiekin batera, baziren laurogei bat familia euskaldun. Azken hauek hiriko populazioaren %10a ziren. Gehien-gehienak bizkaitarrak eta gipuzkoarrak baziren ere, bazeuden heien artean nafarrak, arabarrak eta baita Iparraldetik joandako hainbat familia ere.

XVI. mendeko laugarren hamarkadan hasi ziren Potosiko zilar meategiak ustiatzen eta badirudi hastapenetatik euskaldunek parte handia hartu zutela.  Zilarra ustiatzeko makina bereziak behar zituzten, garai hartan ingenioak deitzen zituztenak, eta horietako asko euskaldunen eskuetan zeuden. Hainbat ikertzailek esan dutenez, euskaldunek ba omen zeukaten ohitura makina horiek erabiltzen, batez ere, Bizkaiko burdingintzan arituak zirenek. Bartolome Arzans de Urtsua eta Bela orduko kronikagile euskaldunak (1674-1736) idatzi zuenez, Potosiko eskualdean 132 ingenio omen zeuden eta horietako 80 euskaldunen eskuetan zeuden. Nagusitasun honi esker euskaldunek Potosiko botere ekonomikoa eta baita politikoa ere kudeatzen zuten. Eta horrela, gutxiengoa izanik ere, bertako kabildoa ainitzetan euskaldunen esku egoten zen. Ikus ditzagun 1614 eta 1622 urteren artean Potosin izan ziren alkateen izen-deiturak. Euskaldunak direnak adierazirik daude.

Potosiko kabildoko alkateak 1614-1622

• 1614 // Martin de Ormaetxe (euskal.) // Francisco de Saz Carrasko
• 1615 // Domingo de Beltrán // Martin de Bertendona (euskal.)
• 1616 // Lazaro de Hernani (euskal.) // Juan de Paredes Herrera
• 1617 // Sancho de Madariaga (euskal.)  // Domingo de Berastegi (euskal.)
• 1618 // Antonio de Aldarete Maldonado // Pedro Andrade de Sotomayor
• 1619 // Martin de Bertendona (euskal.)  // Luis Hurtado de Mendoza
• 1620 // Juan Nuñez de Anaya // Juan Bautista de Ormaegi (euskal.)
• 1621 // Salvador de Campos // Lazaro de Hernani  (euskal.)
• 1622 // Diego de Villegas // Martin de Zamudio  (euskal.)

Koroaren altxorra kontrolatzen zutenetako asko ere euskaldunak ziren, bankari modukoak ziren, luzaz Errege Kutxa deituriko erakundean egoten zirenak eta Potosiko gorabehera ekonomikoak gobernatzen zituztenak. Ikusi hurrengo koadro adierazgarria. Euskaldunak direnak adierazirik daude.

Errege Kutxaren funtzionarioak 1612-1626

Kontadoreak

• Juan Martinez de Mekalaeta (euskal.)  1612-03-26 – 1615-06-03
• Juan de Sandoval Guzman  1615-06-20 – 1615-10-21
• Hernando Loma Portocarrero  1615-10-21 – 1615-04-11
• Juan Bautista de Ormaegi (euskal.) 1616-04-11 – 1619-03-08
• Jose Saez de Elordui (euskal.)  1619 – 03-08 – ?

Diruzainak

• Esteban de Lartaun (euskal.)  1612-03-26 – 1615-06-03
• Juan de Luno (euskal.)  1615-06-03 – 1615-09-26
• Luis Hurtado de Mendoza  1615-09-26 – 1616-04-11
• Juan de Luno  (euskal.) 1616-04-11 – 1618-02-09
• Julio Ferrofino  1618-05-11 – 1618-12-24
• Tomas de Horna Alvarado  1618-12-24 – 1626
• Juan de Ramirez Frias  1626 – ?

Espainiarrak ez zeuden bat ere ados euskaldunen nagusitasunarekin eta, behin eta berriz, ahalegindu ziren euskaldunek arlo guztietan zuten hegemonia ahultzen. Espainiar jatorrizkoek bikuinen larruz egindako kapeluak erabiltzen omen zituzten eta horregatik euskaldunek bikuinak deitzen zieten. 1622an hauteskunde berriak izan ziren kabildoa osatzeko eta berriz ere, euskaldunek irabazi zuten. Urte bereko ekainaren 8an Juan Urbieta hil zuten kalean. Biharamunean euskaldunak kalera atera ziren hilketa mendekatzeko asmoz. Hil dezagun euskaraz erantzuten ez duen oro! —egiten omen zuten garrasi—. Bikuinak ere altxatu omen ziren, eta lau urtez era guztietako liskarrak eta borrokaldiak izan ziren. Liskarrek eta kalapitek 1625eko martxora arte iraun zuten eta hirurogeita lau euskaldun inguru hil omen zituzten.

Hala eta guztiz ere, bikuinak ez ziren beraien artean beti ongi moldatzen, eta odolezko pasadizo ugariren ondoren de facto euskaldunak irten ziren garaile. Erregeordearen soldaduek bikuinen 40 buruzagi inguru atxilotu eta exekutatu zituzten. Hainbat akordio hitzartu eta Frantzisko Oianume euskaldunaren semeetako bat Francisco Castillo jeneral bikuinaren alaba batekin ezkondu zuten. Hitzarmen hauen bidez, euskaldunen eta bikuinen arteko elkarbizitza erraztu bazen ere, ez zuten bi komunitateen arteko areriotasuna inola ere konpondu.

Urtebete beranduago, hau da, 1626ko martxoaren 15ean, uholdeek ingenio guztiak suntsitu zituzten.

Potosiko euskaldunak eta bikuinen matxinada

Potosiko euskaldunak eta bikuinen matxinada