Bi ipuin ditut, aspalditik, idatzi beharrak.
Lehendabizikoan, protagonista nahigabeko plagioaren biktima da: zernahi idazten duela ere, bere liburua akitzeko zorian dagoelarik, bertze batek aurrea hartzen dio eta haren nobela, ipuin-bilduma edo dena delakoa argitaratzen du. Hitzez hitz. Kasualitatez-edo, bertze norbaitek beti idazten du protagonista idazten ari den literatura lana, baina beti bertze horrek protagonistak baino lehentxeago lana borobildu eta hark baino lehentxeago publikatzen du. Idazle bihurtzen hainbat aldiz alferrik saiatu ondoren, hondarrean isiltzea erabakiko du. [Oharra: inor horrelako zerbait idazten ari bada, geldi dadila oraintxe berean; ipuineko protagonistak ez bezala, nik agiri hau izanen dut eskuar, ideia nirea zela frogatzeko].
Bigarrenean, protagonista, Petilla Aragoin sortua, Iruñera etorriko da eta, idazlea izateko inolako asmorik ez badu ere, denbora-pasa gisa –atezaina da, gauez, inor gutik bisitatzen duen eraikin batean, eta anitz aspertzen da– poema luze bat idatziko du. Maisulana. Poema ez da inoiz argitaratua izanen, baina fotokopietan eskuz esku ibiliko da, eta 60ko hamarkadaz geroztik haren lerroak inspirazio-iturri izanen dira euskal idazle gehienendako. Are gehiago, erran daiteke euskal literatura moderna poema horretan dagoela laburbildua, poema horretarik sortu zela. Nolanahi ere, gure protagonista gazte hil zen, eta, harrezkeroztik, isiltasun konspirazio baten biktima izanen da, idazle guziak ados jarriko baitira haren izena literaturaren historiatik desagerrarazteko.
Iban Zalduaren ipuin batera oporretan joan izan bagina bezala, lehendabiziko ipuinean kontatzen dena –idazlea izan nahi duen batek plagioak bertzerik ez du idazten– errealitate bihurtu zen bigarren ipuinari dagokionez: ildo nagusia pentsatu, idazten hasi eta hilabete batzuetara jakin nuen istorio hori idatzia zegoela: Georges Perec-ek idatzia eta argitaratua baitzuen –1979an, hain zuzen ere–, Le voyage d’hiver (Neguko bidaia) izenburupean. Perecen narrazioan, literatura ikertzaile batek 19. mendeko poeta ezezagun baten liburua aurkituko du, eta fite ohartuko da mende horretako poeta frantses guziek haren estiloa eta haren metafora eta esamoldeak erabili zituztela beren poemetan; hau da, 19. mendeko Frantziako poesiak atzenduriko egile haren obran zuela jatorria, baina idazle guziek bat egin zutela haren izena publikoaren memoriatik ezabatzeko.
Lehen ipuineko pertsonaiari gertatzen zitzaion bezala, niri ere nahigabeko plagioak ateratzen zitzaizkidala ikusita, denbora luzean Perecen liburutto hori euskaratu nahian ibili naiz. Editore bati proposatu nion itzulpena duela urte franko (hainbertze, ezen editorea bera ez baita oroituko), baina ezetz erantzun zidan (eta arrapostua maitekiro eman bazidan ere, barnean daramadan gizontxo paranoikoak editore hark nire itzultzeko gaitasunean edo trebetasunean konfiantza handirik ez zuela ikusi nahi izan zuen erantzun hartan); eta, berriki, bertze batengana joan naiz, alferrik honetakoan ere, liburua motzegia delako –eta hala da: letra potoloa erabiliz, doi-doi ailegatzen da hogei orrialde betetzera–.
Egin ez dudan –eta naski orain inoiz eginen ez dudan– itzulpen horrek ilusio berezia egiten zidan: batetik, plagioa-edo zen nire ipuina idazten ez banuen ere, jatorrizkoa bederen itzuliko nuen –eta hori ia-ia idaztea izanen zatekeen–; eta, bertzetik, artean Perec euskaratu gabe baitzegoen –edo, nire ilusioari dagokionez berdin dena, nik uste nuen euskaratu gabe zegoela–, eta lehendabizikoa izan nahi nuen haren lana euskarara ekartzen.
Orain ez da posible, berriki Igela argitaletxeak Perecen itzulpen bat kaleratu baitu: Gizon bat lotan (Un homme qui dort). Ez da deus gertatzen, dagoeneko jarria nago bigarrena izatera: adibidez, lehendabizikoa izan nahi nuen Bruce LaBruce zinema zuzendaria euskaraz aipatzen, baina horretan Angel Erro aurreratu zitzaidan, zer eginen diogu; eta zutabegintzan ere antzeko zerbait gertatzen zait maiz: nik erran nahi dudana edo landu nahiko nukeen gaia bertze norbaitek hartzen duela mintzagai; hori ikusita, akaso ariketa polita litzateke, originala izaten saiatu beharrean, nire gustuko zutabegileen estiloa imitatzea. Hori nolanahi den ere, Perecen liburu itzuli berriaren tituluak Iban Zalduaren ipuin bat ekarri dit gogora. “Droga” du izena; bertan, narratzaileak zortzi urte emanen ditu begirik bildu gabe, insomnioak joa, lagunek emandako ustezko drogaren eraginez – egiatan azukrea eman zioten, baina, plazeboekin gertatzen den bezala, sugestioa arrunt indartsua da. Nik, egia erran, ordaindu eginen nuke zortzi urtez lorik ez egiteagatik. Gauez lorik egin gabe idazten, film bat ikusten edo irakurtzen aritzea zoragarria baita, gainerako guziak lanean ari diren egunean besta izatea bezala da. Loa gainbaloratua dago; ongi pentsatuz gero, gure askatasunaren muga bat da lo egin beharra: noizbait ere lo egin behar baitugu, nahitaez, ezin gara –Iban Zalduaren ipuinetarik kanpo– etengabe itzarriak egon. Ohatzeak, maindireak eta mantak gure mendekotasun penagarria eta gure izaera akastun eta ahula estaltzeko asmaturiko tramankuluak dira.
Gainera, bat-batean ohartu naiz nire bigarren ipuineko pertsonaiak gauez idatzi zuela bere kasualitatezko maisulana. Batek daki, akaso neronek ere lortuko dut –ez dugu atzendu behar autosugestioa arras indartsua dela–. Halere, ez da gaur izanen. Gaur hiru eta erdietan jaiki naiz saio hau prestatzeko, eta, beraz, oharkabean izkiriatuko dudan ipuin zoragarri hori bertze egun batean paratu beharko dut paperean. Orain, arrunt nekatua nago. Lotara noa.

[Euskadi Irratiko gaurko solasaldia testu honetan zegoen oinarritua]