systema
systema –
ESKU-LIBURUAren grafi aldaketak
(1802-1821) *
BLANKA URGELL
Euskal Herriko Unibertsitatea
1987. urtean
Iracur HEMEN articulua.
Han dioscu arguiro:
Demagun euskal grafiaren historian hiru garai bereiz ditzakegula argi pixkat egiteko asmoz:
1) Tradiziozkoa: erdaratiko grafiaren erabilera akritikoa nagusi denean;
2) Kritikoa: lehengo sistima gaitzetsiaz eta berri bat aurkitu nahian bide ezberdinak aukeratzen direnean;
3) Finkatzea: beste garai bietako erabilerak neurtuz eta mugatuz grafi sistima bat orokor bilakatzen denean.
Iracur iruzquinac, othoi!
systema
“grafi sistima” iracurcen dugu hirurgarren punctuan.
Adarra joiten, ala?
1) Tradiziozkoa: erdaratiko grafiaren erabilera akritikoa nagusi denean;
Bai, cera!
Leiçarragaren eta graphia erabilera acriticoa al da?
Bai, cera!
systêma hitz grecotic ondocoac ditugu naffarreraz ( = euscaraz):
systema
systematico
systematica
systematicoqui
systematicotassun
systemico
systemicoqui
systemicotassun
systematizatu
systematizatione
+
biosystema
ecosystema
subsystema
….
Adeitsuqui
systema hitzetic omen dathozcu euscarazco ondocooc:
sistima, xistima, xixtima, xistema, xixtema, sistema*, …
Orotaricotico cembait adibide:
Lanik ein barik bizitzeko sistimia billau nai juat
Hau da üskaldünaren sistima tristia / hürrünian beitie bere sinhestia.
Zure lagünetako, güntinak haitatü, / zü zinen sistimako, balira gerthatü, / espeitzatin Franzian, hainbeste thürmentü.
Biyok batian ezkondutzeko / atera gendun sistima.
Iduriagatikan zaharren sistima / beharrezkoa zela zure katixima.
Ori da ikatza egiteko sistema.
Eritzia:
Hauec ez dirade systema!
Errannahia baita, nire aburuz, holaco cerbait.
modu, forma, manera…
Adeitsuqui
Systema eta sistima modura, badaude anceco berce bicote batzuc.
Euskaltzaindiaren Hiztegian:
erretolika
iz. Hizketa luze eta aspergarria. Ez niri elizako erretolikekin etorri. Deabrua ere nahasiko lukete erretolika horrekin. Esan bekatu guztiak osorik, laster eta erretolika gabe.
erretorika
iz. Ongi hitz egiteko edo idazteko artea edo horretarako erregela multzoa. Erretorikaren erregelak. Egia esan, poesiarako baino erretorikarako isuri gehiago zuen. Erretorika liburua.
Erretolikaren casuan, emaiten du gurutzaqueta bat ere egon dela berce hitz batequin (erretore = aphaiz, aphez, abade).
erretore hau eta errektore hitza latinerazco rector hitzetic dathoz.
erretorika, ordea, greco ethorquicoa da: Rhétor (rhetorica erabilcen duena) hitzetic baitathor
rector eta rhetor hitzec ez daducate elkarrequico relationeric.
Adeitsuqui
Grecozco rhétor hitzetic dathocenac hauec dirade naffarreraz:
rhetorica
rhetorico
rhetoricoqui
rhetor(e)
rhetorician(o)
en: rhetor, rhetorician
fr. rhéteur, rhétoricien
es: rétor es
Adeitsuqui
gr. rhetorike
lat. rhetorica
en. rhetoric
fr. rhétorique
es. retórica
pt. retórica
it. retorica
Hitz hau guehienetan liburuetan aguercen çaicu. Idatzizco hizcunçari dagoquio, principalqui.
62 urthetan erdarazco retórica ahoz bi ezpa hirur aldiz erabili duquet.
Euskara batuco “erretorika” euscaraz behin ere ez, ez bada içan hitz horri buruz minçatzecotz.
Nire vicitzan % 20 edo gutixeago erdaraz eguin dut eta euscaraz % 80 edo guehixeago.
Adeitsuqui
Euskara batuan erabilcen den idazquera:
filosofia, kaos, mito, erritmo, eutanasia, gimnastika, errugbi, bideo, kontzertu, ebanjelio, eskritura, zientzia, psikologiko, estraofizial, erretorika, gramatika, geografia, intrintseko, unibertsitate, intsektiboro, erreaktantzia, obulazio, erresonantzia…
Batzuc passableac dirade: filosofia, kaos, eutanasia, gimnastika, kontzertu, eskritura, zientzia, psikologiko, gramatika, geografia…
Eta passagarriac dirade, ceren ohico ahosquerarequin coinciditzen baitirade.
Adibidez: erresonantzia
Cembat euscaldun naturalec ahoscatzen dute /erresonantzia/?
Minçaturen garade.
Adeitsuqui
resonantia latinerazco hitzetic:
en: resonance
fr. résonance
es: resonancia
pt: ressonância
it: risonanza
Latin ahosquera:
(Classicoa) /re.so?nan.ti.a/
(Ecclesiasticoa) /re.so?nan.t?si.a/
Orotarikoan:
resonatu.
Resonar.
Minzatzen zaretela zuen artean psalmuz, laudorioz eta kantu spiritualez: kantatzen eta resonatzen draukazuela Iaunari zuen bihotzean. Lç Eph 5:19
19 (TB psalmodiatu, Ol goretsi, Ker goratu, BiblE gorasarre egin).
Instante berian resonatu zion itz batek zoinek erraiten bai zion: […]. Hual Mt 17, 5 (Samper resonatu).
To be continued
resonantia latinerazco hitzetic honelacoac ditugu hizcunça angloromanico nagussienen artean:
en: resonance
fr. résonance
es: resonancia
pt: ressonância
it: risonanza
Latin ahosquera:
(Classicoa) /re.so.nán.ti.a/
(Ecclesiasticoa) /re.so.nán.tzi.a/
Orotaricoan aditza dakussagu:
resonatu.
Resonar.
Minzatzen zaretela zuen artean psalmuz, laudorioz eta kantu spiritualez: kantatzen eta resonatzen draukazuela Iaunari zuen bihotzean. Lç Eph 5:19
19 (TB psalmodiatu, Ol goretsi, Ker goratu, BiblE gorasarre egin).
Instante berian resonatu zion itz batek zoinek erraiten bai zion: […]. Hual Mt 17, 5 (Samper resonatu).
To be continued
Euscaraz latin ecclesiasticoco ahosquera berdin berdina daducagu: /resonantzia/.
Leiçarragac hitz hau erabili ukan balu, resonantia scribatu ukan luque eta /resonantzia/ ahoscatu. Dudaric gabe, horixe baita bere practica.
2023co naffarreran /resonantzia/ ahoscatzen dugu, haur da, euscaldun normalec bethi eguin duten arauera.
Eta idatzi bi modutara eguin deçaquegu:
1 Leiçarragaren modura: resonantia
2 Angles, frances eta espainolen bide ceharo internationaletic: resonancia
Eta resonantzia ecin da erabili?
Bai, ahoskatu beçala idatzi nahi dutenec.
Eta erresonantzia?
Berdin. Hola ahoscatzen dutenec libre daducate eguitea.
Adeitassunez
Jathorriz grecozcoa den grammatica hitza latinetic ethorri çaicu benetaco eta cinezco euscaldunoi eta gure moduco gainerateco herri majorizatuei:
en. grammar
fr. grammaire
es. gramática
Latineraz honela ahoscatzen cen:
/gram-má-ti-ka/
Grecoec, eta romano cultivatu edota cultu guztiec, bucaeran -a gabe, -e irequi bat (a eta e arteco vocal bat) erabilten çuten grecoz minçatzen cirenean.
Batua deitzen duten horretan, ceina ez baita, nehola ere, eguiazco euscara batua, “gramatika” idazten dute, haur da, espainol era camouflatuaz.
Adeitsuqui
Grammatica hitzac bi eman ditu euskara batuan deithu nahi duten horretan:
1 gramatika
2 kalamatrika
Hona, bada, bigarrenaren definitionea:
iz. Hizkera nahasia eta iluna. Jendea gero eta gogaituagoa dago errealismoaren aitzakiaz irentsi behar izan duen kalamatrika horrekin.
Adeitsuqui
Ene Iaincoac-ere supplituren du behar vkanen duçuen gucia, bere abrastassunaren araura gloriarequin Iesus Christean.
Philippianoetarat 4:19 Leiçarraga
But my God shall supply all your need according to his riches in glory by Christ Jesus.
Philippians 4:19 KJV
Mi Dios, pues, suplirá todo lo que os falta conforme a sus riquezas en gloria en Cristo Jesús.
Filipenses 4:19 RVR1960
Nire Jainkoak, bere aldetik, bere aberastasun harrigarriaren arabera erantzungo dizue zeuen premia guztietan, Kristo Jesusen bitartez.
FILIPOARREI 4:19 EAB
Iruzquinac:
supplitu – supply – suplir.
Batuan: erantzun
gloriarequin – by glory – en gloria
Batuan: zuen premia guztietan
Euskara Batua deitzen duten horretan ohico gutigorabeherismo typicoa dakussagu.
Adeitassunez
SUPPLITU
Ab le latino supplere: /sup-ple-re/
Joannes Leiçarragac 7 aldiz erabili çuen aditz hau:
suppli = 3
supplitu = 2
supplituren = 1
supplitzen = 1
supplitu
Termino ceharo internationala da. Hona hemen euscaldunoc ikasten ditugun hizcuncetan:
en: supply
fr. suppléer
es. suplir
Orotariko Euskal Hiztegia
suplitu.
1. (sü- Gèze).
Cubrir (una necesidad, una falta), suplir. “Suppléer” Gèze. Ezen ni falta ninzena suplitu ukhan dute Mazedoniarik ethorri izan ziraden anaiék. Lç 2 Cor 11, 9 (He probeditu, TB husbethe, Dv estali, Ol, Ker bete). Zuen abundanziák supli beza haién peitutasuna. Ib. 8,13.[Obra] aietan supli ditezen [sic] guri falta zaiguna. Ber Trat 19r. [Konfesore] onek bere galdetzeko moduaz supliduko dio asko konzientziako examina. OA 134. Nik ments dütüdanen ororen süplitzeko ükhezü huntarzüna. Mst III 10, 4. Supli beza zure odol preziosoak nere disposizioneari falta zaiona. BaztSerm1 256. Mortifikátu gústoa ta suplitu nezesidádea. LE Prog 124. Supli itzazü ene doloriaren eskaztarzüna[k]. UskLiB 101.
2. Sustituir (con).
Enthelegiaren adiniala heltü direnek batheyia süplitzen ahal dieia zerbaitez? CatS 69.
Adeitsuqui
Euskal Klasikoen Corpusa (EKC)
supli 36
suplitu 36
suplitzen 16
suplituren 1
suplituko 6
Batez ere, Leiçarraga, Lizarraga eta Beriainec erabiliac. 95 aldiz corpus horretan.
Euskara Batuan ez da aguercen ceharo internationala den hitz eder hau. Supposatzen dut erdaracada consideratzen dutela. Eta ez da!
Elhuyarrec honetara itzulcen du gaztelaniazco “suplir” aditza:
1 v.tr. osatu, bete, hornitu
• suple la falta de dinero con imaginación: dirurik eza irudimenaz osatzen du
•tienes que suplir la dieta con hierro: dieta burdinaz hornitu behar duzu
2 v.tr. ordeztu, ordezkatu, -en ordez jarri/ipini
Gutigorabeherismo garbiçalea.
Guero eta arguiago daducat gauça bat: Euskara Batua, aldez aurretic erabaquitaco hizcunça da. “Orotariko Euskal Hiztegia” eguin da “scientificoqui” demonstratzecotz euskara batua cein “ona” den. Mitxelenac eta, batez ere, Sarasolac bideratua.
supplitu hitzaren casuan ia 100 adibideetaric bakar batzuc hautatu dituzte Orotaricoan aguer daitecen. Nahita. Ez da egon interessic “suplitu” aditz hyper internationala euskara batuan integratzecotz. Eta hala eguin dute millaca hitzequin.
Adeitsuqui
supplitu
Ahosquera çucenac:
/sup/pli/tu
/su/pli/tu
sü/pli/tü/
Orotarikoan aiphatu ere ez, ecen Leiçarragac latin, frances eta anglesaren modura bi P-requin idazten duela.
Adeitsuqui