Euscara classicoaren clave batzuc – 

Vasconia. Estudio dialéctico de una nacionalidad (Krutwig, 1962) liburutic aiphu batzuc, euscararat translatatuac, adaptatuac eta ekarpen batzuez ossatuac.

Euscal Ikasleon Bilçar Aurreracoia

 2021.eco abenduaren 1ean

…

“euscal hizcunçaren personalitatea ez da radicatzen lexicoan. Ez da radicatzen puristen criterio negativoan”. “Destacableena lingua vascoan da bere morphologia (specialqui, aditza) eta syntaxia”.

Syntaxi uralo-altaicoa eta caucasicoa biac baterat euscaran

“Euscal phrase batec, hitzez hitz gaztelaniarat translatatua, ez du guehienetan ecein sentido. Ia bethi oharcen gara ecen phrasearen membroac orden invertituan aurquitzen direla”. “Orden honen berdina da aurquitzen dena turcoan edo japonieran… etc”.

“Euscarac escaincen du halaber posibilitatea employatzecotz interrogativoac (cein, nor, nola, noiztic, ceinequin, norat, etc…), ceinec “bait” syllaba preverbalaren moyenaz (edo “-n” bucaera verbalaz cembait berce casu eta dialectoetan) bihurcen bait dute pronombre interrogativoa anaforico. Systema honec emaiten derauco flexibilitate guehiago euscarari japoniar systema rigidoac baino”.

“Pronombre eta adverbio anaforicoraco tendencia nabaritzen da justuqui idazle ancineco haiengan cein hobequien maneiatzen bait çuten aditza. Aguian hura hala da euscal hizcunçan ikusten diren bi tendencia antagonicoengatic, ceinac (Karl) Bouda philologo allemanoac icendatu bait cituen tendencia caucasicoa eta tendencia uralo-altaicoa”.

“Tendencia uralo-altaicoan dominatzen du syntaxia casuetan non systema verbalac orhoitatzen duen japoniera. Phrasea eraiquitzeco forma haur da guehiago erabilia modernoqui eta, berheciqui, dialecto bizcaitar eta guipuzcoarrean (adibidez: Faustinoc etcheco nescato harec ekarri duen ithurrico ura edan du)”.

“Influencia caucasiarreco constructione syntacticoetan jarcen da verboa phrasearen buruaren ahalic eta hurbilen, jarriz syntagma ez inquirituac forma verbal nagusiaren atzetic (adibidez: Faustinoc edan du nescato harec ekarri duen ithurrico ura, Faustinoc edan du ithurrico ura cein nescato harec ekarri bait du)”.

Aditza

“Verboari dagoquionez, berce eçaugarri bat da aspectuac daducan importancia (asmatuco eguiteque denean, asmatzen eguin bitartean denean, asmatu eguin orduco denean, asma aoristo aspectugabea actionea ondino objectivatu gabea denean), ceinac coinciditzen bait du russoarequin, araboarequin eta, maila bateraino, grecquera ancinecoarequin”.

“Euscarac berheizten ditu conditioneetan, grecquera çaharrean beçala, laur “modalitate”: conditione reala (da-cen, du-çuen), potenciala (dadi-cedi, deça-ceça, ledi-leça), hypotheticoa (dateque-çatequeen, duque-çuqueen, daditeque-ceditequeen-lediteque, deçaque-ceçaqueen-leçaque, liçateque-luque) eta irreala (litz, lu) non eta gaztelaniac apenas berheizten dituen conditione reala (“és”) eta irreala (“sería”-”fuese”), desaguertu delaric hizcunça modernoan berheizqueta conditione reala eta hypotheticoaren artean (“sea”, “fuera” eta “fuere” potencialac ambito cultivatu restringituetan erabilcen dira, eta hypotheticoa desaguerturic, futuroarequin adiarazten da, “será”). Guipuzcoan nabaria da gaztelar influencia jakin haur (“Ama etchean dagoque” erran ordez, “Ama etchean egongo da” erranez)”.

“Eraicunça morphologicoan, verboac escaincen du complexitate bat cein hizcunça caucasicoac gogoratzen dituen”. “Forma verbalac oinharrian ba daduca erro bat (iBIL, eGOn, iKUS, JOAn, eKAR…) ceinari anteposatzen bait çaio lettra bat cein indicatzen duen persona edo gauça cein erroac indicatzen duen actionea jasotzen bait du (da, na, ha, ga, ça)”. “Erro honec bere atzean harcen du particula bat cein actionearen authorea indicatzen duen, haur existitzen denean (o-a, t, c-n, gu, çu-e, e)”.

Hala eçarcen da lingua indoeuropearretan beçalaco ezberdinça (transitivo edo intransitivo), bainan euscarac actionea berce forma batean consideratzen du, ulertuz ecen existitzen dela bethi ekinçaren receptore bat, bainan differencia datzala non actionearen authore bat dagoen ala bere baithatic atheratzen den”. “Subjectu logicoa euscaran ergativoac ipincen du”.

Relatione prepositionalac

“Euscaran ez dago prepositioneric, indicatuz relatione prepositionalac particulen bitartez cein substantivoei fixaturic dijoazten, haur da, post-positioneac dehituac (-i, -equin, -rat, -lacotz…)”.

Hizcunçaren valio sociologicoaz

“Hizcunça da moyena communicatzeco eta batassuneco ceinetaz guiçaquiec servitu behar bait dute euren elkarrequico ulhermeneracotz Humanitatearen helburu gorenerat iristecotz”.

“Lenguageac, bere eraicunçaz, presuposatzen du pensamentuaren conductione typo bat, ba da tresna ceinataz servitu behar bait dira guiçonac beren pensamenduaren garapeneracotz, bere concatenationeracotz”.

“Berce alde batetic, forma ceinean transmititzen diren, hitzen bitartez, conceptu fondamentalac, eguiten du ecen gaztarotic hizcunça baten edo bercearen erabilerac içaitea forma non predisposatzen den umearen mentea, sençu batean ala bercean”.

“Idiomac transmititzen du, belhaunaldiz belhaunaldi, cultura basico gucia. Goi mailaco Cultura soilqui superposatzen çaio oinharri ethnico honi, cein hizcunçaz transmititzen den”. “Hizcunçac gordetzen du bere structuretan berhaur minçatzen duen herriaren mundua concebitzeco forma”.

“Hizcunça aldatuz operatzen den aphurqueta bruscoac aphurcen du herriaren traditionearequin. Eta aldacunça içaiten da hain sacona non erran bait daiteque ecen bere hizcunça minçatzeari uzten deraucon herriac galdu duela bere nationalitatea”.

“Hitz basicoac dira fondoa non descansatzen duen hizcunçaren idiosyncrasiac eta eracusten dute idiosyncrasia herriaren cein erabilcen bait ditu”.

“Hitz cultivatuac deituac, haur da Cultura internationalecoac, convenitzen du berheiz daitecen lexico basicotic. Hitz hauec ez dira, ecein ere casutan, gorphutz lingüisticoaren haraguia, baicic eta representatzen dute, hala, janzquiac cein, anhitz casutan, hizcunçaren gorphutz viciduna estalcen bait dute, bainan ez duten substituitzen”.

 

AUTHORE CLASSICO BATZUEN AIPHU CEMBAIT

1. Heuscaldunac mundu orotan preciatu ciraden/ Bana hayen lengoagiaz berce oro burlatzen/ Ceren eceyn scripturan erideiten ezpaitzen/ Oray dute iccassiren nola gauça hona cen.

Heuscaldun den guiçon oroc alcha beça buruya/ Eci huyen lengoagia içanen da floria/ Prince eta iaun handiec oroc haren galdia/ Scribatus halbalute iqhasteco desira.

Bernard d’Etchepare. Lingua Vasconum Primitia (1545)

2. Baina hunetan gelditzen naicela-ere, sporçu dut ecen, ahal liratequeen vorondateric çucenenez eta hobenez-ere gaizqui minçatzeaz berce officioric eguiten eztuten batzuetaric, ia erran içan denac-ere defenda ahal neçaquela. Ecen ahal datequea ene conditionezco bachotassunic ezpa hunelaco berce gauçaric batre, ni hain obra saindu baten, bere zelo eta affectione sainduagatic mundu gucietan hambat laudorio emaiten çayon Reguina bati dedicatzetic guibeleratzeco nuenic?

Johanes Leiçarraga, Testamentu Berrian Johana III naffar reguinari eguiten deraucon dedicatoria (1571).

3. “Anhitzetan eguiten deracute etsaiec hanbat ongui eta ontasun nola adisquideec, eta bai batçutan guehiago ere. Ceren etsaiec gueure faltac erranez, eta hetçaz erançute eguinez, emaiten deracute occasino ernatceco, iratçartceco, falta eguinen emendatceco, erremediatceco eta bai are aitcinerat guehiago eguitetic ere beguiratceco”

Pedro de Aguerre, Axular. Guero (1643)

4. Solinus Romaco historiano batec dio bere liburuan ecen orduco Roman berce gauça ederren artean bi templu, edo bi eliça, cirela ceinetaric bata baitzen Templum virtalis, vertutearen templua eta bercea Templum honoris, ohorearen templua.

Bi templu haurac manera eta, guisa hartan ciren fondatuac eta battituac non impossible baitzen ohorearen templuan nehorche sar ledin, ez baledi behin sar, eta iragan vertutearen templutic”.

Ivan de Tartas. Onsa hilceco bidia (1666), oraingo naffarrerarat ekarria.

5. Gaineracoan ba’ daquit Euscal Herrian anhitz moldez minçatzen direla, eta nori bere herrico euscara çaiola hoberenic eta ederrenic. Eta handic gogoac emaiten deraut ene esquiribatzeco molde hau ez çaiela guztiei ongui irudituco: baina nahi dut jaquin deçaten halacoec neuc hizcunça honetan daquidana Saran ikassi dudala, eta hango euscara ongui erabilcen ba dut ez naicela gaitz erraiteco, eta ez arbuiatzeco, ceren ez bait daquit nic hangoa baicen. Ordea ea Saraco euscara denz Euscal Herrico hoberena eta garbiena, ez naiz ni hartan sarcen, bat-bederac emanen du bere irudiric. Eta Saraco euscara honeçaz content ez denac esquiriba beça berce euscara hobeago batez eta hobequiago, ez naiz ni hargatic bekaiztuco, eta ez invidios içanen.

Esteve Materre. Doctrina Christiana (1623)

6. Meça ençutera goacenean eguin behar dirade bi gauça, lehembicicoa da, consideratu nora noan, eta certara. Erregueen etcheetara doacenac haiequin minçatzera, eta negociatzera, lehembicicoric pensatzen dute, eta consideratzen, eta haunitz aldiz cer tratatu behar duten, eta negociatu, eta nola bai eta gauça importancia guttiago diradenetan ongui eguiteco behar da lehenic consideratu, cer eguin behar den, eta nola San Basilioc dioen beçala erraten duela baldin oficial bati ceini ematen baitzaio obra bat eguin deçan, hartan pensa ez badeça, eta nola eguin behar duen, ez du eguinen, edo eguinen du gaizqui, bada gauça hain gutti importatzen denetan ongui eguiteco behar denean lehembicicoric pensatu eta consideratu cer eguin behar den, eta nola, arracio guehiago da gauça hain handian nola baita Meça ençutea, lehenic considera dadin nola doan Meça ençutera, eta nola behar duen ençun, bercela ez da ongui ençunen.

Juan Beriain. Nola ençun behar den meça (1621)

7. Iaquin nahi baduçu ilharguia cein den çahar, edo cembat egun dituen hasi dela, hirur gauça notatu behar ditutzu. Lehenic iaquin behar duçu urthe hartaco epactaren contua. Bigarrenean, cembatgarrena den marchotic condatzen hasiric halaco ilhabethea. Hirurgarrenean iaquin behar duçu, ilhabethe haren beraren cembatgarren den eguna. Guero hauc hirures eguinen duçu contu bat. Eta contu harc ardiasten ez badu hogoi eta hamarretara, haimberce egunez çahar içanen da ilharguia. Baldin iustuqui helcen bade hogoi eta hamarretara, hogoi eta hamar egun dituzque ilharguiac hasi dela. Eta baldin xitzen badu hogoi eta hamarren contua, cembat egunez xitu baituque; haimberce egun dituzque ilharguiac.

Johanes Etcheberri, Ciburucoa. Eliçara erabilceco liburua (1636)

8. Eguiazqui iracurçailea icusico duçu principalqui hirurgarren liburu hunetan, lehen bicicoa eta bigarrena Iaincoac graciaric ematen badarot iratzaquico diotzat dembora laburric gabe, erretaula edo mirail eder bat ceinetan clarqui çure bihotzeco mobimendu guciac ikusico baiquitutzu. Laugarrenean ikusico eta ikasico duçu halaber nola ceure desirac eta amudioac Jesu Christoren alderat bethiere handitu behar ditutzun haren gorphutz sacratua dignequi errecibitu nahi duçunean Aldeco Sacramendu adoragarrian.

Jean d’Arambillaga. Jesu Christoren imitacionea (1684)

***