Agian ez da berria artikulu honetan dakardan gaia. Izan ere Eztabaida honetan, Imanol Galfarsorok ere gai hau jorratu izan baitu “Errepublika independente euskalduna” (Galfarsoro, 2021) lanean. Lan honetan, unibertsaltasunaren eta partikularismoaren inguruan jorratuko ditut zenbait gako. Hasteko esan behar dut ados nagoela Galfarsororen ideia batekin: “Unibertsalaren mendebaldeko ohiko nozioa bere partzialtasun partikular dominanteagatik kritikatzen dugunean, kritika horren betebeharra ez litzateke partikulartasun alternatibo ugariz ordezkatzea (…) unibertsaltasun faltsu horren distortsioak ikustaraztea baizik egiazko unibertsaltasun baten bila arakatuz”. Zigor Garrok ere baita, Eztabaida Nazionalaren barruan, barruan, askatasunaren unibertsaltasuna aldarrikatu du, II Mundu Gudan Frantzia Askearekin bat egin zuten gudari abertzaleak omenduz. Garroren ustetan, Euskal Herriaren kausak, inon tokirik badu, askatasunaren kausa unibertsalaren barruan da, ez hemendik bananduta (Garro, 2022). Baina zein zentzu izan behar du unibertsaltasunak? Zeri deritzogu, ideial orobiltzaile bati soilik edo beste zerbaiti?

Hala ere baita, Galfarsororen eta Chibberren ikuspegia osatzen saiatuko naiz; unibertsaltasunaren esanahi dialektikoan sakonduz eta hau Euskal Herriko afera politikora ekarriz. Bere lanean Garrok ondo kokatzen du arazoa, paradoxa bat ekarriz: nola da posible euskal askatasunaren aldeko jendea 1944an Frantziaren askatasunaren borroka egin izana frantziar Estatuak mende batzuk lehenago Zuberoako matxinada zanpatu bazuen? Zein irakasgai atera dezakegu honetatik eta nola lotu genitzazke bi posizioak? Zein erantzun eman geniezaioke Euskal Herriak egun bizi duen egoerari, euskal herriaren borrokatik abiatuz? Galdera hauek jo izan ditut inspirazio moduan. Honetarako Evald Ilienkov eta Karel Kosíken pentsamoldea erabili dut inspiragarri bezala (Ilienkov, 1960 eta Kosík, 1967 [1961]).

Autodeterminazioaren ideia, oro har, jaio zen momentuan, unibertsaltasunarekin lotua izan da hainbat modutan. Adibidez, I Mundu Gudaren bukaeran, Woodrow Wilson AEBtako lehendakariak proposatutako 14 puntuetan aditzera ematen zen, nazio guztiek zuten bere buruaren jabe izateko eskubidea, hura zen “Bake unibertsalaren” baldintzetako bat (Versailleseko Itunaren gabeziak hemen ez ditut eztabaidatuko).

Autodeterminazioaren inguruan marxismoaren baitan hainbat eta hainbat eztabaida. Leninengandik hasita, honek autodeterminazioaren eskubidearen defentsaren barruan, honen aldeko kanpainak “unibertsaltasun” (Iraultza) baten barruan ulertzen zituen, hau da, “partikularrak ezin du unibertsala” oztopatu. Hau da, herrien askapena ez dela soilik herri horren eta Estatuaren arteko harremanean soilik ulertzen, baizik eta proletalgoaren nazioarteko iraultzaren baitan ulertu beharreko zerbait dela. Leninek nazioen hurbilketa, ez isolamendua defendatzen zuen, baina ez sekula ere berezitasun nazionalak existitzen ziren artean hauek izango ez balira egitearen bidez edo hauek indarrez desagertzearen kontura, hau da, programa errepresibo baten kontura, baizik eta antagonismo nazionalak gainditzeko beharrezko ikusten zuen nazioen garapen askea, autodeterminazioa, honela nazio ezberdinetako zapalduak hurbilduko zirelarik. Hitzez hitz kopiatu gabe: Ez da burgesia nazional baten programa nazionalistaren aldarrikapenen kontua, baizik eta nazio guztien autodeterminazioa da nazioarteko langile guztien interesekoa (Lenin, 1914; Lenin 1916).

Beste alde batetik gertatu izan da baita ere unibertsaltasun abstraktu bat defendatzen zutenak, Rosa Luxemburgen antzekoak. Luxemburgen arabera, nazioa guztiak eta hauen antagonismoak ezabatzera zihoan kapitalismoa, beraz ez zegoen inolako autodeterminaziorik eskatzerik, are gehiago, hura Ikusiko dugunez, joera honek unibertsal bat (sozialismoa) partikulartasun ezberdinez apartatzea, bereiztea ekarriko zukeen. Luxemburgek buruan zituen bere etsaiak, poloniar nazionalistak, Luxemburgen arabera hauek nazioarteko langile mugimendua poloniar kausa nazionalistara makurrarazi nahi zuten; beraz, nazio-antagonismoamugatzeko modurik onena autodeterminazioa “ahaztea” eta kapitalaren aurrerapenak “partikularismo nazional” horiek desegin zitzazn uztea da (Luxemburg, 1909). Honi eman izan zaion erantzuna izan zen bortxa bidezko asimilazioaren aurrean ixilik egotea zela nazioen arteko antagonismoa handitzeko modurik errazena, nazioen arteko harremanetan demokrazia ezabatzea zekarrelako –batetik-, eta bestetik nazio guztien askatasun demokratikoak defendatzea zela nazio ezberdinetako nazionalisten lehentasun-nahien aurrean langile internazionalismoa defendatzeko modurik onena –bestetik- (Lenin, 1914).

Oro har, Leninek ez zuen independentziarako oztoporik ikusten autodeterminazioak “nazio- borroka gogortu” egin zezakeelako, eta are gutxiago kapitalismoaren pean “egikaritu ezina” zelako. Hala ere, beste arrisku bat aurreikusten zuen –Luxemburgen etsai poloniar nazionalistak gogoratuz- nazio jakin baten independentzia-programa –kasu batzuetan- langileen nazioarteko interesaren kontrakoa izatea. Hau da, marxismoan, autodeterminazioa mintzagai izan denean, absolutuaren (autodeterminazioa) eta absolutu horrek ekar zezakeen balizko ondorio negatibo konkretuen (Estatu atzerakoiak sortzea) arteko oreka zen arazoa. Nola eman irteera honi? Honi aterabidea emateko, partikulartasunaren eta unibertsaltasunaren dialektika zer den ere hauteman beharko dugu.

Unibertsaltasunaren definizio zorrotz bat eman zuen Evald Ilienkov sobietar filosofoak. Ilienkoven arabera, “Unibertsaltasunak” bi esanahi edo bi dimentsio zituen. Bata, abstraktua edo esentziari dagokiona, ontologiko hutsa, hau da, nolakotasun baten orokortasunari so egiten diona. Hau da, ezaugarri baten orokortasunaren ingurukoa, izakiez eta izateez at definitzen den orokortasuna, bere baitan –nolakotasunean- bildua, izateen gainetik kokatzen dena. Bestea, eta hau da Ilienkoven ustez oinarrizkoena, unibertsaltasuna izaki ezberdinen arteko harremanen datzala behatzen duena, hau dialektika bezala ulertzen duena. Hots, Ilienkoven arabera, unibertsaltasuna izate edo izaki ezberdinak, euren berezitasunean harremantzen dituen hori izango zatekeen bere oinarrian, izate ezberdinak elkarrekin harremanean jarriz, izate bakoitzaren aldaketak, izate ezberdinen arteko aldaketak, elkarrekiko aldaketak eta elkarrekiko eraginak dakartzana. Hau da, izateek euren arteko dialektikan sortzen duten unibertsaltasuna, harreman horrek amankomuntasuna sortzen baitu, izateak aldaraziz edota “posizioz mugiaraziz” (Ilienkov, 1960).

Zergatik zatekeen bigarrena unibertsalaren aspektu nagusia? Ilienkoven ustez unibertsala soilik ontologia bezala ezartzeak ideialismoari atea zabaltzen diolako, hau da, berezitasunen materialetatik at (gainetik) zegokeen ideia huts bezala uler genezakeelako, abstraktuan geratzeko arriskuan eror gintezkeelako. Unibertsal ontologikoa unibertsal dialektikoarekin bilbatzen badugu ordea, berezitasunak ezabatu ordez, hauen arteko harremanen eta hauen mugimendua ulertuko genuke. Unibertsala kontraesanean legoke, elementuen arteko harreman eta borrokan –eta horrela, izate bakoitza, bere berezitasunean unibertsalaren parte zatekeen, baina ez izate bezala, baizik eta unibertsaltasunaren “une konkretu” bat biltzen zuen moduan-. Adibidez, Ilienkovek jartzen duen adibidearen arabera, egungo gizartearen “unibertsala”, Marxek erakutsi moduan, kapitalak baldintzatutako harremanetan datza, lanaren salerosketan eta kapitalaren metaketan: hauek harremantzen baitituzte klase ezberdinak, antagonikoak, eta izatea berezi izateari utzi gabe, unibertsaltasun horretan parte hartzen du, unibertsaltasun honen aspektu bat adieraziz (motz: burgesiak burgesa izateari utzi gabe, kapitala metatzeko langileak behar ditu, langileak langile izateko, bere lan-indarra saltzen dio burgesiari. Baina ez bata ez bestea ez dira ezabatzen, antagonismo eta polarizazio horretan dira). Modu honetan, unibertsal dialektikoa izateen arteko harremanean datza eta hauek orobiltzen ditu, izate bereziek ere unibertsala orobiltzen duten heinean. Unibertsala ez da beraz kanpotik norbaitek ezarritako zerbait, eginaren eginaz izaten den zerbait baino, izateetan eta izateen arteko elkarrekintzetan datzana eta izaten ari dena (Ilienkov, 1960). Zapaltzaile eta zapalduen arteko kontraesana da fenomeno guztiak (baita euskal borroka ere) irensten dituen unibertsala; kasu honetan kapitalak bere espantsiorako joeran eta honen kontraesanek elikatzen duten langileriaren arteko kontraesana dugu gure garaiko unibertsala (artikulu honetan behin baino gehiagotan itzuliko naiz hona).

Jada aipatu dugun Vivek Chibber indarrak bere unibertsaltasunaren aldeko liburuan antzeko teoria bat defendatzen du, bai kapitalak zein kapitalaren aurkako indarrek unibertsalizatzeko joera baitute (Chibberrek hauei “bi unibertsalizazioak” deitzen die). Chibberrek, “subalternismoaren” teorikoekiko polemikan idatzi zuen liburu horretan, kapitalak bestelako kultur adierazpide joera, tradizio, ondare eta abarrak ez ezabatu –subalternistek esaten duten moduan, hauen iraupena unibertsaltasunaren ukapentzat hartuz- baizik eta bildu edo “irentsi”. Hau da, kontraesan berriek fundatzen dute unibertsaltasuna, aurrekoa –zibilizazioak, kulturak, tradizioak- biltzen dituztelarik (Chibber, 2013: 202-203, 208 eta 285). Hala Chibberrek ukatu egiten du materialismoa, hau da, harreman materialen araberako kontraesanetan paratutako politika “Kontzientzia burgesa” denik (Chibber, 2013: 187 eta 192-193).

Antzeko pentsaera du Karel Kosík txekoslovakiarrak, bere ustez benetako mundua ez da “deskubritu beharreko benetako objektuez” osatzen, hori ideialaren beste fetixizatze bat zatekeelako; baizik eta subjektuak eta objektuak elkarrekin osatzen dutena: “egia historikoa da”. Hau da, gizaki sozialak egikaritzen du; hau da, berriz ere harremanen mundua azaltzen zaigu, ez soilik objektuena (Kosík, 1967 [1961]: 14). Kosíken arabera, mundua ezin da soilik izateen ezaugarri fisikoei so eginez hauteman, honek ezagutza bera pobretu egiten baitu, baizik eta izateak osotasunaren parte bezala ikusi behar ditugu, hauen harremanak ere landuz (Kosík, 1967 [1961]: 17-18). Kosíken arabera, osotasuna beraz soziala da, errealitate sozialean eta subjektuen arteko harremana ere ulertu behar da; hau da, izaki eta gizaki bakoitza aldi berean prozesu sozial hauen subjektu eta objektu izango zatekeen. Ekintzen arteko elkarrekintza da osotasun dialektikorako gakoa. Ilienkovi jarraituz, Kosíkek osotasuna gertaera eta izateen gainetik, hauez aparte ezartzearen aurka egiten du (osotasun faltsua deitzen dio), honetan osotasuna eta gertaerak bereizi egingo baikenuen –aurreko kapituluan aipatutako Luxemburgen ikuskera izango genuke adibide-. Aparte ezartze horrek bi ondorio kaltegarri ezartzen ditu: alde batetik osotasun ideial eta ez material bat hartzea eta bestetik, izate konkretuak objektu geldi bezala hartzea. Kosíken (eta Ilienkoven) arabera, osotasuna izate ezberdinetan badago, hauen arteko elkarrekintzan soilik izan daiteke. Modu honetan osotasunak eta prozesuak izateak “egiten” dituzte, baina hauek ere osotasuna eta prozesua “egiten” dituzte (Kosík, 1967 [1961]: 28 eta 30). Euskaraz agian “izatearen” (bagara) eta “egotearen” (bagaude) arteko diferentzia moduan uler genezake.

TARTEKO OHARRA: Kontutan izan behar dugu errusieraz “unibertsala” vseobxtxeie esaten dela, hitzez hitz edo hizkiz hizki “oro-orokortzailea” edo “oro-amankomuntzailea” izango zatekeen. Hau da, ezaugarri bat izateaz gain, eragilea, “-tzailea” ere bada. Hau ulertu behar da Ilienkoven azalpena ulertzeko.

Ilienkoven eta Kosíken unibertsaltasunaren dialektikari kasu eginez, autodeterminazioaren kasuan ere ezar dezakegu hau, aurretik aipatu ditugun klasiko marxisten ikuskerak zabalduz. Izan ere partikulartasuna unibertsaltasunean txertatzearekin batera, honek nora daraman ere aztertu behar dugu. Unibertsaltasun ontologikoa bada pentsatzea “Estaturik gabeko herriguztiek euren Estatua” nahi dute (edo “Estatua” den tokian “aintzatespena”, “autogobernua” edo dena delakoa jarri) edo “Estaturik gabeko herri bat dagoenean, nazio auzia egon badago”; izan ere honek Estaturik ez duten herriek duten ezaugarri amankomun batetik abiatzen dira: Estatutasunerako nahia. Baita ere, askotan mugimendu komunista ezberdinetatik ohartarazi den moduan; “Estaturik gabeko herrien borroka beti ideologia bati lotuta dago”, edo “independentzia zilegi izateko sozialismoarekin lotuta joan beharko zatekeen”; hau da, independentziaren aldeko borrokari “zilegitasuna” edo “ezaugarri aurrerakoia” ezartzen zaie halako borroketako batzuei: kasu honetan unitate ezberdinetatik bi ideia batzen dira: independentzia eta sozialismoa. Aurreko lerro hauetan esan direnak normalean egia izan daitezke, baina unibertsaltasuna bere horretan “ideia” batekin soilik lotzen dute, norberak emaniko definizioarekin; bigarren kasuan ere, nahiz ea berez ideologia unibertsal batekin (sozialismoa-komunismoa) lotu, ez du aurreko ideiaren etapa ontologikoa gainditzen. Bi kasuetan, unitate “estatiko” batzuetatik ezaugarri bat edo bi apartatuz, horrekin “osotasun” partzial bat eraikitzen dugu, gure ideiak –justiziazkoak- proiektatuz. Zer da “ideia” berez? Nork ezartzen du bereizitako partikular denak erkatzen dituen amankomuntasuna zein den? Estatu “ideiala” lortzea adibidez, hau da, independentea edo independentea eta sozialista, Estatu- izaera edo estatutasunaren nolakotasuna bereganatuz “Estatu” (edo “Estatu sozialista”) den unibertsaltasun ontologikoaren kide eginez lortzen al dugu? Bi kasuetan gure proiekzioak edo nahiak erabiltzen ditugu “orokortzaile” gisa.

Izan ere, unibertsaltasun ontologikoak, esan bezala, “ideialaren” edo itxuran geratzearen arriskua ekarri ahal digu, hauxe guk geure erara definitutako (eta etorkizunera proiektatutako) parametroen arabera, parametro arbitrarioak izan daitezkeenen arabera: hau da, berezkoz komeni zaizkigun elementuak apartatuz osatuko genuke “orokortasun” (partzial) bat, agerikoezaugarri “fisikoak” soilik kontutan hartuz (naziorik gabeko Estatua gara X bezala, aurrerakoiak gara Y bezala eta abar). Baina unibertsalak bagara, oraintxe bertan gara, ez “proiekzio hutsean”, ez dago demarik hori ukatzean. Lagun batek darabilen kontrametafora erabiliz, politika ez da merkatua, aukeran daudenean artean desiratu eta erostea: “eman iezazkidazuindependentzia kilo bat, sozialismo kilo eta erdi, feminismo libra bat eta 200 gramo ekologismo”. Hori gauzak praktikan Kosíkek aipatutako “fisikalismoan” planteatzea zatekeen (Kosík, 1967 [1961]: 17), hau da, “osotasun abstraktura” mugatzea; norbera –norbere borroka- aurrerakoi gisa ezartzea norberari –norbere borrokari- borondatez ezarritako ezaugarri batzuen arabera, borroka ezberdinen harremanaren eta mundu mailako zapaltzaileen eta zapalduen arteko dialektika kontuan hartu gabe. Modu horretan elementu batzuek bakartu egiten dira bertatik orokortasun bat ateratzeko: orokortasun positibista, “geldoa”, ez- dialektikoa izango zatekeen. Hau da, arazoak hala planteatuz gero; unibertsalistak izan gaitezke, baina ontologia hutsean geratuz (“zein da gure borroken eta besteen borroken arteko antzekotasuna, zerk elkartzen gaitu?”), unibertsalismo dialektikora saltorik egin gabe (zertan eragiten du gure borrokak nazioarteko kontraesan ezberdinetan, zapalduen eta zapaltzaileen arteko dialektikan? Norantz eragiten dute borroka ezberdinek? Zein toki betetzen dute kontraesan ezberdinetan? Nola artikulatzen dira euren artean eta noren aurka artikulatzen dira?).

Honakoarekin lotuta, unibertsaltasun partzial eta abstraktu honek ekar dezakeen mistifikazioaz arituko gara pixka batez. Hain zuzen, aspektu unibertsal aurrerakoiak hartu eta hauek partikulartasun batean mugatzeaz ari naiz, hau da, unibertsaltasuna ez kontraesan eta eraldatze-gaitasunean –beraz emantzipazio orokorrean- topatzeaz eta hala eraldatzeko erabiltzeaz, baizik eta abstrakzio batetan muga-biltzeaz. Modu honetan unibertsalaren dialektika ukatuz, unibertsala abstrakzio gisa partikularrean proiektatzera pasatzen gara: “gure herria ondokoa baino sozialistagoa da” (“klase borokak nazioen borrokaren forma harten du”?) edo “gu gara eredu”. Kosíkek dioen moduan “dialektika ukatzeak abstraktuak konkretua irenstera darama” (Kosík, 1967 [1961]: 30). Adibide gisa jar dezakegu Bismarcken esaldi famatua “Iraultza proletarioa ere onartuko zukeela horrek Prusia salbatuko balu”; inon baino garbiago azalduta: bere interes nazionalen –Bismarckek “Prusia” esaterakoan, ziurrenik horretaz ari baitzen- mesederako bada, hau da, bestelako herriengan prusiar nagusigoari eusteko bada, ongi etorria iraultza. Badaude gehiago haatik. Ukrainar historiagile eta politiko nazionalista Mikhailo Hruxevski, Errusiar Iraultza ostean urte batzuk erbestean pasa eta gero, Sobietar Batasunera itzuli zen, Sobietar Ukrainako boltxebikeekin adiskidetu asmoz. 1926an,historiagile kongresu batean, Matvei Javorski historialari boltxebikeak kritikatu zuen; “Iraultza Sozialistaren leloak erabiltzen ditu ukrainar nazionalismoaren programara mugatzeko (…) hortik ikusten ditu egungo gertakizunak”, hots, Javorskiren arabera, Hruxevski bezalako nazionalista batek ere (Bismarckek bezala) bere egin zitzakeen Urriko Iraultza –aurrerakoia- berezkotasun nazional baten programa elikatzeko, langileriaren askapenera bideratu ordez (Prymak, 1987: 232-233). Israel Shahak israeldar disidenteak halako kritika bat egin zion halako ikuskerari; esaten zuenean sozialistak (bera hala izan gabe) miretsi egiten zituela euren printzipioen alde ahalegin leialak eta sakrifizio gorriak egiten zituztelako; baina ez zuela printzipio unibertsal ospetsuak helburu nazionalak bultzatzeko erabiltzea baino ezer gehiago deitoratzen (Shahak, 2003 [1994]: 77).

Baina unibertsaltasun dialektikora salto egin dezagun momentu batez. Hau da, nola lotzen zaio herririk gabeko Estatu baten borroka mundu mailako gertakari edo borrokei? Nola lotzen ditu borroka ezberdinak egun? Azaldutakoak badu hemen zer esatekoa. Osotasuna dialektikarekin bat ulertzeak aurkitzen badugu, hau da, elementu ezberdinen arteko harreman orokortzailean ulertzeak, elementu ezberdinen arteko harremana eta hauen eraldaketarako aukera eta bideak kontuan hartzen ditu. Hau da, autodeterminazioarekin bat, Etaturik gabeko nazio baten borroka, edo Estaturik gabeko nazio batetan sozialismoa eraikitzen saiatzeak, mundu mailan kontraesan nagusiaren bi indarren arteko harremana (kapitalaren eta lanaren arteko harremana) nola eraldatuko zukeen hartuko luke kontutan. Hauxe, ideial bat proiektatzen saiatzearen eta eguneko kontraesanetatik eta prozesuetatik libratutako indarrak kontutan hartu egiten den politikaren arteko ezberdintasuna izan zen, besteak beste, izan zen hain zuzen sozialismo utopikoa eta sozialismo zientifikoa XIX mendean bereizi zituen ezaugarrietako bat, Friedrich Engelsek aipatu zuen moduan (Engels, 2011 [1880]).

Honela ulertzen ditut nik euskal borrokak momentu bakoitzean izan dezakeen esanahi historikoa, bai munduari begira eta baita ere Euskal Herriari begira. Hori da, adibidez, Zigor Garrok aipatutako artikuluan darabilen ideia: eusko gudariek ez zuten bat egin kausa antifaxistarekin Frantzian soilik Euskal Herri askatu eta demokratiko bat “amesten” zutelako, Euskal Herria azalduko zuen etorkizuneko Europa askearen edo herrien Europaren mapa ideial bat buruan zutelako; baizik eta jakin bazekitelako eurak bultzatu zituzten ideiak ez zirela soilik Euskal Herrian gauzatzekoak, mundu osoan baizik; hau da, askatasunaren kausak II Mundu Gudan antifaxismoaren garaipena behar zuela, ezin zitekeela antifaxismorik gabe ulertu, hain zuen ere Euskal Herriaren askatasun nazionalaren aldeko borroka askatasunaren aldeko borrokaren gure inguruko konkrezioa zelako. Antifaxismoari lotu zitzaion euskal herriaren aldarrikapena 1936tik aurrera, Gobernu zabala eratu zenean, eta barrikadaren alde horretan zeudela ulertu zuten Frantzian borrokatu zuten abertzaleek; hots, demokraziaren aurrerapena, Euskal Herriak eta euskal herriak bere egin zuten programaren parte izan zen. Euskal Herria ezin zen aldarrikatu erregimen autoritarioen korrontearekin bat eginez, berekoikeria nazionalaren ikuspegi hutsetik (II Mundu Gudan Estaturik gabeko nazio askotako nazionalistek egin bezala). Bat eta bestea elkar hartuta zeuden gudarien buruetan, ezin zen besterik. Programa unibertsal honek ahaidetzen ditu Bernat Goienetxe Matalas eta Kepa Ordoki, bata frantziarren aurka eta bestea frantziarren alde aritu izan baziren ere. Eta halako unibertsalak erabiltzeak ahalbidetzen du Garro egungo Euskal Herriko mugimendu berriak aintzatesteko, hain zuzen ere Euskal Herria programa unibertsal batekin lotzen dituelako. Garrok unibertsalaren dialektika maneiatzen du bere artikuluan; bere arabera euskal herriak (Euskal Herriak) askatasunarekin bat egitean amankomuntasun berri bat moldatzen du, tradizio askatzaileekin bat legokeena (Garro, 2022).

Egungo munduan, unibertsaltasunaren inguruan zenbait zalantza ere sortu izan dira; batez ere fragmentazioaren (subjektuaren, epistemearen) teoriak martxan jarri direnetik. Teoria berriek are episteme koherente bat bilatzeari uko egiten diote, hura modernitatearen ikur gida bailitzan (Chibber, 2013: 3, 7-8 eta 19). Francisco Ericeren eta Alex Callinicosen arabera, epistemearen fragmentazioa eta honekin batera arrazionaltasunaren kontrako aurriritziak erabakigarriak izan dira alde batetik subjektu unibertsalaren ideia eraisteko –eta honekin batera klase emantzipazioaren subjektua programa politiko eta filosofikoetan gibeleratzeko- (Erice, 2020: 39-42, eta 51 eta Callinicos, 2011 [1989]: 165 eta 188). Hala, edozeinunibertsaltasun erori denetik (Nietzscheren “hil da Jainkoa” bera, zeina Jainkoa ez den soilik kontzeptu erlijioso bat, baizik eta oro-biltzailea izan daitekeenaren ororen epitomea), partikulartasunarekiko autopista bat hartzen dugu. Chibberrek esaten duen moduan, “teoriko subalternisten oinarrizko puntuetako bat da (…) Mendebaldean eta Ekialdean herriek nahi ezberdinak dituztela”. (Chibber, 2013: 22, 182-183; Erice, 2020: 123-129). Euskal Herrian ere, garai batean, batez ere 90ko eta 00ko hamarkadetan oso modan jarri ziren “euskal sozialismoa” edo “euskal sozialismo identitarioa” bezalako formulazioak modan jarri ziren, marxismoaren ondarea gurean aplika-ezina izango bailitzan, edo “gure kulturaren berezitasuna” izango bailitzan balio emantzipatzialeen iturria –hau da, beste herrialdeekin partekaezina-. Indiar pentsalariaren arabera, hain zuzen ere partikulartasunaren goratzea izan da diskurtso kolonialak gogorren eusteko tranpa, izan ere arrazionalitatea soilik“mendebaltarra” bada, eta herri ezberdinek eta kultura ezberdinek psikologia ezberdinak badituzte, oso erraza da desoreka honetan aurrerapena edota emantzipazioa (“eskubideak”) kultura batekin lotzea, edo kultura hori aukera gehiagorekin lotzea, hau da, mendebaldeko inperialismoaren proiektua, zeinak berea “unibertsal” faltsu bezala saltzen duen, sinesgarriagoa litzateke (Chibber, 2013: 205 eta 289).

Jakina ulertzekoa da, Euskal Herrian izan den kultura edo ideologia hegemonikoak, hots espainolismoak, bere burua “unibertsalaren” eramale eta “neokarlismoaren aurkako” izan zuelarik (eta hori izan zen abertzale ohi asko “mugimendu zibiko espainolistara” pasatu arazi zituen zubia), euskal borrokaren sektore batzuk partikulartasunean aterpe bilatzea, ideologianagusiarekiko erreakzio moduan: euskal izaera “neokarlistatzat”, urtu beharrekotzat, “iraganeko erlikiatzat” hartzen zuenaren aurrean; berezitasun horiek defendatzea mandatu bihurtu zen askorentzat. Hala ere, ez al da hori espainolismoari garaipena ematea? Espainia eta espainolismoa al dira unibertsaltasunerako zubi, euskal kulturatik ezin genezake korronte unibertsaletan parte hartu? Hori izan da hamarkadetan kolore guztietako espainolismoak bilatu izan duena: hain zuzen ere norbere partikulartasuna “unibertsal” bihurtzea (kasu honetan gainera, posizio hegemoniko batetatik, zeinak bere burua “ez nazionalista” deitzeko obsesioa izan duen). Honen kontrako erreakzio partikularista hura, giro intelektual hartan ulergarriak baziren ere, aipatu dugun moduan Chibberrek subalternistei leporatzen diena gogorarazten dute: “arrazionaltasuna oparitzea” hain zuzen.

Hala ere, unibertsaltasunaren ideologiek ere hainbat bidezidorretatik euskal nazioaren hedapena (euskal “nazionalismo banala” Billigen hitzetan akaso, labur eta hitz bitan –eta agian nahiko modu baldarrean- azaltzeko) ere lagundu izan du. Imanol Satrustegik azaldu izan duenez, ezker mutur “ez-abertzaleak”, ordura arte tradizionalki abertzaleek defendatutako zenbait aldarrikapen bere egitean, abertzaletasunarentzat irismen zaileko populazio sektoreetan euskal naziotasuna hedatzea lortu zuen, sektore horien eta euskal identifikazioaren arteko zubilana egin izan zuen. Euskal Herriaren historia soziologikoan askotan ez da fenomeno hau behar bezala nabarmendu (Satrustegi, 2021).

Nolabait, Sobietar Batasunaren erorketaren ostean, mundu mailan kapitalismoarekiko alternatibarik gabe gelditutakoan (historiaren amaiera iragartzen zuten batzuek), gurean ere nolabait ideologia unibertsalak alde gibeleratu egin ziren. Hau ez da soilik “nazio arazoak arazo sozialari gaina hartu zion” azalpen xinplearekin azaltzen, edo hobe esanda, hor azaldutako hori egia bada ere motz geratzen da azaldu nahi dugunerako. Beste gauza batek ere hartu zuen orduan euskal independentismoa (edo “ukapen erradikala”, De la Cuevaren hitzetan), programa ideologikoa “komunitatean” hustutzea, ideologia komunitateagatik ordeztea, “gu ta gutarrak” oihuan epitomizatua. Finean borroka-moldeak definitzen zuen programa (Eduard Bernsteinen “bidea da dena, helburua ez da deus” esaldiaren antzekotasuna). Finean, “bernsteinianismo matxino” hau, komunitatearengana geroz eta bilduagorik, erreferenteak ideologikoak geroz eta maizago “etxekoak”, zenbat eta “bereziagoak”, inguruko herriengandik “zenbat eta bereiziago” egiten gintuztenak bihurtu ziren. Hor loratu zen “euskal sozialismoa” (jakina, “errusiarraz” edo bestelakoa ezberdina izan behar zuen), eta hor hasi zen elikatzen, euskal historian han-hemenka topatzen zen “berezko erreferente progresistez”: auzolana delakoa adibidez (mitifikatuta, berez ez baita euskal berezitasun bat, hala saltzen bazen ere).

Egun ordea, unibertsaltasuna berriz Euskal Herrian indartsu dagoela dirudi. Bere garaian parre nahikoz hartu zuten batzuek Kolitzak

Esana dugu jada Euskal Herriko askapen mugimenduan nolabaiteko tentsioa izan dela partikulartasunaren eta unibertsaltasunaren artean. Agian “Euskal Herrian klase borrokak nazio borrokaren forma hartzen du” edo txanponaren eta honen bi aurpegien metafora izan da horren adierazlerik onena. Esaldi hau, izan ere, bi modutan uler baitaiteke, alde batetik, euskal borroka unibertsala lortzeko forma gisa –hau da, sozialismoaren aurrerapenerako tresna gisa hartea euskal nazio-borroka- baina baita ere unibertsala nazio-borrokaren menpe jartzeko, hau da, partikularraren menpe ezartzeko bide moduan.

Euskal Herrian, jakina da, Espainiako trantsizio edo erreforma politikoaren prozesuaren kontrako desafio politiko eta soziologikoak taxuzko neurria hartu zuen, hamarkada batzuez Espainiar Estatua “deszilegiztatzera” arte (Bilbao Ariztimuño, 2020; . Hein batean gertakizun honek azaltzen du euskal borrokaren indarra baina baita ere salbuespenekotasun honek luzarora ideologikoki euskal borroka ideologikoki baldintzatu zuen, diferentzia soziologiko hau agortzearekin batera (euskal gizartean “demokraziaren” kontzientzia hedatu eta gizartea erreforman integratzekoan, hau da kapitalaren konkrezio politiko den espainiar erregimen konstituzionalak –eta bere beso autonomikoek- aldarrikapen eta markadore” soziologiko anitz absorbitzerakoan) krisi ideologikoa etorri zelarik. bakarra gertatu zen.

Aitor Martinezek Arteka aldizkariaren 22. zenbakian idatzi duen artikulu baten arabera, ezker abertzalea definitu izan duena ideologia bat baino gehiago praxi bat izan da: hau da Estatuaren aurkako konfrontazioan eta honek sortutako komunitatean, proposamen ideologiko aktibo batean baino gehiago (Martinez, 2021). Hau ez da ezta ere, asmakeria, Argalak, ETAren zatiketa eman zenean, ETA militarrak abangoardia politikoaren paperari uko egin ziola teorizatzerakoan, erakunde honen beharra, “demokrazia burgesa” ezartzekoa zenean “burgesiak sekula asumitu ezinezko borroka molde baten bermea” iraunaraztea kokatu zuen borroka armatuaren funtzio baten gida. Kasu honetan, 2011an bukatu zena, erakunde armatu bat baino gehiago, euskal borroka kanalizatzen zuen modu historiko bat zen: Euskal Herriaren aldarrikapena trantsizio frankistaren ukapen gisa. Martinezen arabera, hain zuzen ere, borroka kanalizatzeko modu hori koiunturala eta estrukturala denaren arteko harremanak gaizki ulertzeak agortu zuen: hasiera batean trantsizioaren ukapenak potentzialitate indartsuak bazituen ere, Estatuaren aparailua (eta zilegiztapena) geroz eta handiago egiteak, borrokaren espresio hori partikularizatzera eta isolatzera (berezitasunaren ikur bihurtzera) eraman zuen, ikuspegi unibertsal bestelakorik (ideologia definituren bat) eskaini ezean, indarrak agortzera eraman zituena (Martinez, 2021).

Nola lotu daiteke euskal borroka Europako mailan? Noski, errazena (betiere ontologia hutsari so egiten badiogu) Estaturik gabeko beste Estatuei so egitea izango zitekeen; hau da, beste independentzia prozesuetara. Gurean gero eta gehiago entzun izan da “Europan edo munduan gero eta Estatu gehiago daude” pentsatzea. Eta Ilienkoven definizioaren lehen adieraz jabeturik hori egia unibertsala da, “Estatu” diren edo estatutasunaren jabe diren izaki ezberdinak areagotu egin dira. XX mendean Europan zein munduan zegoen Estatu kopurua eta egun dagoena konparatzea besterik ez dago.

Baina Ilienkoven bigarren adierari so egin izango bagenio, hau da, unibertsala loturen, elementuen arteko harremanean kokatzen badugu, Estatu jaiotza ezberdinen arteko amankomuntasuna, Europan batez ere (aintzatespenik gabeko Estatuak kenduta; hau da, Donetsk, Lugansk, Transnistria, Osetia eta Abkhazia), beste denak eskuinetik sortutako Estatuak dira, hau da, sozialismoaren –edo honen hondarren- porrotetik sortutako prozesuen emaitza izan dira. Honela, berez “Estatu berriak sortzea” eta “ezkerreko politika” biak ez doaz beti elkar lotuta. Dialektikoki, europar Estatu berri gehienen sorrera, indar atzerakoien garaipenaren emaitza izan da; bai herrialde horietan –barne kontrairaultza- eta baita ere mundu mailan –mundu mailan sozialismoaren desagerpena-. Kasu horretan unibertsaltasunaren eta partikulartasunaren euskal aldarrikapenekiko harremana beste modu batean ere ulertu beharko genuke, euskal borroka ez dezagun programa atzerakoi batekin lot.

Egia bada ere, ontologikoki, berez “herri txikien nazionalismoak” “Estatu handien nazionalismoak” dituen ezaugarri kaltegarri batzuk ez dituela –Estatuaren gurtza, polizia- metodoen aldekotasuna, koertzioaren erabilera-, eta beraz programa demokratikoekin errazago lotzen dela –“nazionalismo” kontzeptuaren beste ertz problematiko batzuk alde batera utziz-. Hala ere, unibertsaltasun demokratiko ontologiko hori, dialektikara ekartzean arazo batzuk sorten zaizkigu. Iraganean ere, Europak berak eman dizkigu adibide maiz non “herri txikietako nazionalismoa”, aurreko “Estatu handiaren nazionalismoa” baino askoz ereokerragoa bihurtzen den. Ez ditugu zerrendatuko baina denok dituzue halako adibide batzuk gogoan. Agerian, ezaugarri hutsetan, herri txikien nazionalismoa, Estatu handien nazionalismoaren antagoniko gisa agertzen bada ere, planteatzen duen oposizio horrek ez du berez nazionalismoen arteko dialektika hausten; bata bere kontrakoa bihurtzeren arriskuak hortxe dirau.

Beraz, independentzia baino zerbait gehiago eskaini behar dugu unibertsalarekin bat egingo badugu; hau da dialektikara salto egin beharko dugu: zerri lotzen zaion gure borroka, mundu- mailako zein korronterekin egiten duen bat: korronte aurrerazalearekin edo korrontea atzerakoiarekin, mundu mailako zapalduekin edo zapaltzaileekin. Hau da, gure partikulartasunaz haratago doazen zapalduen emantzipazioaren aldeko korronte unibertsalekin bat egitea da euskal borrokak eskaintzeko duena, urte askotan zehar“independentzia” leloari bigarren zatia, “sozialismoa” gehituz konpondu izan duguna. Izan ere, sozialismoa edo emantzipazioa ez da soilik ideial bat eta are gutxiago ideial partikular bat, baizik eta egungo unibertsal kapitalista (kapitalaren peko harremanak) gainditu eta deuseztuko duen langileriaren mugimendu internazional berria. Ez da soilik “guretzat” eraikiko dugun proiektua, baizik eta gure borrokaren isuria hartzen duen erreka handi bat Honela iristen gara Garrok (2022) emandako bi adibideak –Goienetxe eta Ordoki- korronte beraren parte bezala ezartzera, aliatuak, etsaiak, garaia eta testuingurua ezberdinak bazituzten ere; eta horrela iritsiko gara baita ere euskal borroka mundu mailako unibertsalaren parte bezala hartzen.

COVID-19ak mundu mailako baldintzak aldatzea ekarri digu, baita ere mundu osoan. Mundu osoan baldintza berriak ezarri ditu (ontologiari begiratuz) eta baita ere aukera politiko berriak eta prozesu berriak zabaldu (dialektikari begiratuz).

Egoera honetan, aldaketak aunitzezkoak izan daitezke, bai Euskal Herrian, bai Europan eta baita ere munduan. COVID19ak zerbaitetan munduko egoera inoiz baino lotuago egin du, izan ere bi joera handitu ditu: gure herrietan ematen den kapitalaren konfigurazio aldaketaren sakontzea: amazonizazioa, uberizazioa, kapital flexiblearen ideologia –bai lanpostuen prekarizazioari dagokionez, bai kapitalari mugak zabaltzeari dagokionez, bai enpresen aktibitateen flexibilitateari dagokionez- eta produkzioaren errebotizazioa (ziur aski lanesku gehiago merkatutik kanporatua geratuko delarik). Artean, mundu mailan aldaketan sakondu egingo du: Txinara begira jarri bagaitu. COVID pandemia ez da izan Txinaren –erraldoi produktibo, industrial eta teknologiko berriaren- debuta aktore global moduan, baina bai mendebaltar herritar xume gehienek horrela hartu duteneko lehen aldia. Honek, jakina, Mendebaldeko blokearen aldetik berrarmatze militar bat ekar dezake, mundu-mailako hegemoniari eusteko asmoz (hedapen politiko-militarra, tentsioen goratzea, beste ziklo produktibo baten berrabiaraztea, bloke ekonomikoak trinkotzea…).

Bete alde batetik, eta honekin unitate ezberdinen harremanen dialektikari buruz, adibide garbi bat eman digu pandemiak. Gaixotasunaren garaian hasiera batean honen hedapena ekiditeko neurri batzuk ulerkorrak eta ziur aski derrigorrezkoak baziren ere, burgesiak hartutako neurri horiek kultura autoritario bat (burgesiak desegin nahi ez duena) indartzea ekarriko dute: lehen momentu batean beharrezkotzat ikusi ziren neurri ezberdinak, “salbuespenako egoera” pasata ere, berez ideologia errepresiboaz jositako Estatu-aparailuen (poliziarena, adibidez) eskumenak handitu eta “salbuespeneko egoeraz” harandiko momentuetarako erabiliko dira. Hau da, egoera bat “garaitzeko” neurri batzuk, momentu batean zilegitasuna izango zituzkeenak (esan diezaiogun “herria babestea”), beste elementu batzuekin harremanean (kapitalismoa, Estatuaren autoritarismoa), bere kontrakoa bihurtzen dira: herria hertsatzeko neurriak. Pandemia honenbeste ondorio bat izan daiteke Mendebaldeko “demokrazia”ezberdinek geroz eta autoritarioagoak izango dira hurrengo urteetan, formalki erregimen aldaketarik gertatu gabe, baizik eta ideologia autoritarioa Estatu-aparailu ezberdinen ideologia izango delarik, artean herritarrek sistemarekin duten parte-hartze/identifikazio dispositibo nagusia, boto askatasuna eta poliarkia formala, abolitu gabe ere (Pavel askatu!)

Mark Fisherek esan zuen (askotan errepikatu izan da esaldi hau azken bi urteotan) “errazagoa dela munduaren bukaera imajinatzea kapitalismoaren amaiera imajinatzea baino”. Zenbaitek orain arte imajinatutako eredu sozialistekiko kritika ikusi du horretan, hau da, eredu horiek kapitalismoarekin guztiz puskatuko ez luketen baizik eta forma berrien pean erreproduzituko balute bezala. Nik ez dakit Fisherrek bere kritika horra ere bideratu nahi ote zuen, baina egia da egungo gure bizitzako ohitura asko gabe bizitzea egokitu zaigula, horretara ohitu garela eta honen atzean izan diren kapitalaren birprodukzio harremanek, moldatu badira ere, bere

horretan jarraitu dutela. Kapitalak nolabaiteko “errefreskatze” bat bizi izan du krisi honekin, enpresa informatizatuen erosmen bolumena handitu egin da beste sektore tradizionalago batzuen kontura. Beste alde batetik, Ongizate Estatuaren hondarrak are gehiago murrizteko arriskua dugu etorkizunean, bai zorrek eta baita ere lanaren konfigurazio aldaketak ekarrita. Honek jakina, egoera sozialaren polarizazio berri bat ekarriko du, langile-aristokrazia eta burgesia ttipia zuzenean kaltetuz.

Beraz unibertsal berri bat dugu COVID pandemia? Nola eta zeri begiratuz? Unibertsal ontologikoa bada, mundu osoan ia sufritzen ari garen gaitz bat baita. Unibertsal dialektikoa ote da? Hau galdetu baino, kontuan hartu behar duguna da pandemiak berez ez duela ekarriko bi harreman-indar handien (klase sozialen) arteko harremana, ez eta bien arteko izaera aldatzea, eta ezta harreman honen ukazioa. Hau da, gatazkan jarraitzen duten indarrek bere horretan jarraituko dute. Hau da, pandemia ez da hainbeste bi indar sozial berez elkarren konta jarri dituena, baizik eta kontraesan horrek pandemia bera ere abtsorbituko du. Honekin bat, esan beharra dago pandemiaren kontrako “neurriak” baita kapitalak mediatuta agertzen direla: adibidez osasun publikoaren murrizketaren aurrean –osasuna sozializatzeko proposamenik ez da ikusi- pandemiaren aurrean beste zerbitzu batzuetatik baliabideak moztea izan da konponbidea, lanaren inguruan, Estatuek diruz lagundu dute (eta zorpetu egin dira) enpresen “berrabiatze ekonomikoa” –hauek nazionalizatu gabe-, eta abar. Beraz, hauxe, kapitalaren eta lanaren arteko gatazkak izaten jarraitzen du unibertsal dialektiko nagusia, pandemia ere (honi garrantziarik kendu gabe) baitan hartzen duena.

Pandemia honek ekarri duen beste ondorioetako bat, hain zuzen ere izpiritu zientifikoaren eta arrazionalitatearen beharrezkotasuna ezkerreko pentsamenduaren barruan. Iritzi bat edo bestea izan, ezkerreko korronte denak kontuan hartu izan dituzte “zientzia irizpideak” euren postura defendatzeko. Argudioak, datuen tratamendua, datuen inguruko filosofia eta abar erabili izan dira hainbat posturetatik. Honi begira, berriz ere epistemologiaren bateratasunerako bidea urratu izan da.

Egoera honetan, nahiz eta unibertsala den kapital-lana kontraesana ez aldatu, kontraesan horren konfigurazioan hainbat gauza aldatu ditu pandemiak; esan bezala, bai kultura politikoari dagokionez, eta ziurrenik, lan egiteko moduari era eragin egingo dio. Guzti hau, aurreko krisi ekonomiko batetik atera gabeak garenean, hauxe sakonduko duelarik (Erdi Aroan, 1348ko Izurrite Beltzak 1315-1318ko krisi ekonomikoari jarraitu zion). Pairatuko dugun bizi- baldintzen okertzea eta autoritarismoaren gorakada izango dira kapitalaren hurrengo zikloaren ezaugarriak mundu osoan, hori kontutan hartu beharko da Euskal Herriko edozein eztabaida politikoetan, eta emantzipazioaren programetan.

Behin unibertsalaren eta isolamenduaren artekoa kokatuta, zein unibertsalismoz edo unibertsalismo motaz ari garen eztabaidatu behar dugu, hau da, programa emantzipatzailea unibertsala eta orokortzailea izango bada ere, zein motatakoa izango den ebatsi behar dugu. Jakinik, Euskal Herrian berriz marxismoak nolabaiteko sona hartu duela, marxismoak zer esan nahi duen eta zein marxismo motaz ari garen argitu behar dugu. Eztabaida polemikoa gaur egun, batez ere marxismoa berriz ere Euskal Herrian berriz ere eztabaidetan agertu izan deneko honetan. Nagusiki bi tendentzia politiko sortu izan dira euskaldun ezkertiarren artean, nagusiki bi korrontetan biltzen direlarik: korronte baten arabera, marxismoa orobiltzailea da eta edozein fenomeno (baita ere estrategia nazionala) premisa marxistetatik eta honen osotasunarekiko begiradaren barruan ulertu beharko genuke, eta beste korronte baten arabera ez da osotasunik existitzen, nagusikeria forma ezberdinak autonomoak ziratekeen, beraz marxismoa beste hainbat politikarekin bat lotu beharko genuke.

Lehen ikuskera nagusi izan da XX mendean zehar, marxismo klasikoaren formulazio ezberdinek Euskal Herrian bertan ere (eta baita ere euskal borrokaren baitan) izan duten egikaritze organizatibo ezberdinetan. Bigarrenaren lehen “testualtzea” agian J. Agirre kolektiboak ekarri zuen. J. Agirreren arabera, subjektu unibertsal bakar baten aurresuposatzea okerra zatekeen, eta subjektua “Borroka ezberdinen multiplo amankomunean” topatu beharko litzateke, hau da, Alderdi klasikoa “herri mugimenduengatik” ordezkatuz. Beraz, marxismoa herri mugimenduen konstelazio baten parte zatekeen.

Galdera honek planteatzen duenari ekarpen bat egin diezadan Kosíkengana itzuli behar dut. Txekiar filosofoaren arabera, esan dugunez, osotasuna errealitatearen kontzeptuarekin lotuta dago erabat. Hain zuzen, marxismoaren oinarrietako bat osotasunean datza. Hau da, marxismoa teoria holistiko bat delako bada, bestela ez da. Hau da, marxismoa aldi berean filosofia, kritika (ekonomia politikoarena) eta munduaren ulerkera bada, honi gehitu behar zaio metodo bat ere badela. Metodo hau osotasunaren azterketan eta honen ulerkera dialektikoan datza. Kosíken arabera, osotasunaren metodologiatik abiatzen ez bagara, materialismoari uko egitera iritsiko gara, errealitatearen hautematea ukatzera joko dugulako, gauzen arteko harremana ukatuz eta osotasuna “antzekotasunen” metaketa abstraktu bat bezala hartuz; ezin izango baitugu izate ezberdinen aldaketa edo eraldaketa prozesurik aztertu. Hau da egungo unibertsalari beste unibertsal bat –gainditzeko gai izango zaiona- oposatzeari uko egingo genioke. Baina osotasuna ez da soilik izate guztien metaketa hutsa, hala balitz, beti gehitu ahal diezaiokegu eta oraindik ulertzen ez dugun zerbait –beraz, osotasuna izateen metaketa huts bezala ulertuz, mundua ezin izango genuke hauteman-. Hots, osotasuna ulertzeko hauxe egituratzen (eta baita ere uneoro aldarazten) dituen mekanismoak ulertu behar ditugu. Osotasuna prozesu historiko bat ere bada, izateen arteko harremanen eta izateen izaera aldatzea ere bada. Osotasuna, finean, hau kontuan hartzen duen teoria edo metodo batek soilik hauteman dezake. Hots, holistikoa ez den marxismoak marxismo izateari uzten dio (Kosík, 1967 [1961]: 22-23 eta 26) Izan ere, Kosíken arabera, teoria baten edo ikerketa-metodo baten oinarrizko zentzua “osotasuna”, errealitatetik bereizi gabe, ordenatzea da, hau da errealitatea “berrikustea”, betiere hauen harreman, elkarrekintza eta prozesuak kontuan izanez. Esan bezala, ez “osotasuna” gertaeretatik apartatuz, “osotasunaren” forma ideial bat hartuz –antzekotasunen metaketa hutsa, borroka ezberdinen konstelazioa, askapen utopikoa-, edo “osotasun” predeterminatu bat jazotzat joz –sarritan norberaren desiren araberakoa dena, lehen asadutako orokortasun ontologiko hutsean geratzera daramana, gehienez-, baizik eta izateen arteko kontraesanak eta prozesuak aztertuz hauen eraldaketarako posibilitatea kontuan hartuz. Izateen arteko kontraesanek eta osotasunak elkar elikatzen dute, ez batak bestea edo alderantziz (Kosík, 1967 [1961]: 30-32).

Adrian Lopez Bueno euskal herritar gaztearen arabera, marxismoaren osotasun-izaera ere erabatekoa da, eta hauxe kategoria soilik ekonomikoetara (edo agerian ekonomikoak direnetara) mugatzea, hauxe merkatzea edo “karikaturizatzea” izango litzateke. Are gehiago, Lopez Buenoren arabera, hain zuen ere errusiar komunismoa izanik marxismoaren “merkatze” ekonomizista gainditu zuen teoria bakarra bihurtu zen hain zuzen ere planteamendu aurrerakoienak garatu zituenak agerian kapitala vs lana dinamikatik at zeuden arazoetan (emakumearen zanpaketaren auzia, auzi nazionala eta abar) (López Bueno, 2021).

Hala beraz, marxismoak metodo bezala, gizartean ematen diren harreman eta ekintza guztiak ikertzeko suposamena behar du. Hortik abiatuta, marxismoa ezin daiteke suposamen partzial batzuetara mugatu. Kapitalak honen aurretik eta hau sortzera eman zuten determinazio guztiak absorbitu eta osotasun berriaren parte bihurtu zituzten, han zuzen ere kapitalaren araberako harremanek izate ezberdinen arteko harreman-gune guztiak hartzen zituztelarik, Marxen Grundrisse lanean esan moduan: kapitala aldi berean izatea eta suposamena da, (momentuz) kapitalaz at dauden esparru guztiak “kolonizatzen” dituelako (Kosík, 1967 [1961]: 31-32). Hori dela eta, ezin dugu harreman hauek kapitalarekiko autonomia duten (zapalkuntza) harreman modu bezala ulertu ezta ere hauek aztertzeko gaitasuna ukatu, hura egiteak marxismoak berezko duen kapitalarekiko eta ekonomia politikoarekiko kritika baliogabetuko zukeelako, ia-ia kategori soziologiko huts baten tokian ezarriz; eta hain zuzen ere gertaera edo izate bakoitza bere “agerikoaren” pare ezarriz (Kosík 1967 [1961]: 30) edo López Buenok (2021) termino politikoetan dioten moduan “zanpatutako subjektu bakoitza honen nortasunaren (izatearen) agerikoaren berehalakotasunera abandonatuko zukeen”. Izan ere, kapitalak ez baditu bestelako harreman sozialak azpiratu eta kolonizatzen, egongo zatekeen zapalkuntza autonomo eta anizkoitzen inguruan hitz egiterik. Baina kasu horretan osotasunari eta unibertsaltasunari agur esan beharko genieke, izan ere, harreman mota batzuek kapitalaren markoaz bestekoak direla ulertu beharko baikenuke. Azterketa hori egin ahalko genuke, baina kasu horretan ez genuke marxismoarekin bat egingo, beste zerbaiteko (intersekzionalitatea edo dena delakoa). Zapalketa mota ezberdinak autonomoak badira, eta ez badago elkarlotzen dituen ezer, ez ari gara zapalketa mota ezberdinak reifikatzen ari, hauek euren “agerkeragatik” aztertzen ari, beren arteko inmutabilitateaz ari? Horrela balitz, zapalkuntza (izate) espezifiko bakoitzaren metaketa hutsez: zenbat eta borroka mota gehiago eta bereiziagoak aztertu, orduan eta osoagoa; hau da, metaketa hutsaren bidezko hautematea, “osotasun” faltsua edo osotasuna izate bakoitzaz aparte ezartzea, Ilienkov eta Kosíken hitzetan –eta beraz, “osotasunaren” ulermen osoagoa izateko, subjektua are gehiago zatitzea inperatiboa litzaiguke-. Kasua hori bada, marxismoaren metodoaren aurka joko genuke zuzen- zuzenean.

Unibertsaltasunaren, osotasunaren eta hauen izaera dialektikoaren inguruan hausnartze honen ostean, Zigor Garroren artikuluan Goienetxe Matalas eta Ordokiren arteko jarraikortasunetik abiatuz, argudio honen bukaerara heldu nahi izan dut: alde batetik euskal borroka unibertsaltasunaren konkrezio bezala kokatzea eta beste alde batetik, osotasuna zutarri duen analisi-metodo batekin bat egitea.

Hau horrela esanda, euskal borroka bere horretan soilik ikusi gabe, zapalduen programa unibertsalarekin bat hartzeko deia egin nahi dugu idatzi honetatik, ez soilik jotzat hartzearekin konformatzeaz. Egungo emantzipazio-erronkekin bat egiteko inoiz baino garrantzitsuagoa izango baita egungo egoera berrietan zapaltzaileen eta zapalduen arteko dialektikak noruntz egingo duen aztertzea, hurrengo bulkadak norabide egokian txerta ditzagun.

• BILBAO ARIZTIMUÑO, Kepa: Años de plomo. La excepcionalidad vasco-navarra en la Transición. Gakoa. Donostia, 2020.
• CALLINICOS, Alex: Contra el postmodernismo. Ediciones RyR. Buenos Aires, 2011 [1989]. -CHIBBER, Vivek: Postcolonial theory and the scepter of the Capital. Verso. New York, 2013
• ENGELS, Friedrich: Sozialismo utopikotik sozialismo zientifikora. Fundación Federico Engels. Madril, 2011 [1880]
• ERICE, Francisco: En defensa de la razón. Contribución a la crítica del posmodernismo. Siglo XXI. Madril, 2020.
• GALFARSORO, Imanol: “Errepublika independente euskalduna, feminista, ekologista eta abar? Bai baina ez, eskerrik asko” in Zuzeu orainkaria, 2021-XII-20. Hemendik berreskuratua: https://zuzeu.eus/euskal-herria/eztabaidanazionala-errepublika-independiente-euskalduna- feminista-ekologista-eta-abar-bai-baina-ez-eskerrik-asko/
• GARRO, Zigor: “Euskal errepublika” in Zuzeu orainkaria, 2022-II-14. Hemendik berreskuratua: https://zuzeu.eus/euskal-herria/euskal-errepublika/
• ILIENKOV, Evald: “Lo universal” in Enciclopedia Filosófica, 1. lib. Entziklopedia Filosofikorako Estatu-Argitaletxe Zientifikoa. Mosku, 1960. Hemendik berreskuratua: https://marxismocritico.com/2017/01/16/lo-universal-evald-ilienkov/amp/
• LENIN, Vladimir Ilitx: “El derecho de las naciones a la autodeterminación”, 1914. Hemendik berreskuratua: https://www.marxists.org/espanol/lenin/obras/1910s/derech.htm
• LENIN, Vladimir Ilitx: “La revolución socialista y el derecho de autodeterminación”, 1916. Hemendik berreskuratua: https://www.fundacionfedericoengels.net/index.php/2- uncategorised/31-autodeterminacion-lenin
• LUXEMBURG, Rosa: “La cuestión nacional y la autonomía”, 1909. Hemendik berreskuratua:
• https://www.google.es/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=&ved=2ahUKEwiJ6aa3lp H3AhXISfEDHfXgAQkQFnoECBAQAQ&url=https%3A%2F%2Fbibliothequedumarxisme.files.wor dpress.com%2F2017%2F10%2Ftextos-sobre-la-cuestion-nacion-luxemburg- rosa.pdf&usg=AOvVaw1F_NwACdRo7OU2mbJZ-m8-
• MARTINEZ, Aitor: “Ezker Abertzalearen porrot historikoaren ondorioak” in Arteka, 22. zkia., 32-43. orr., 2021
• KOLITZA: “Socialismo o barbarie. Respuesta a Eneko Compains y a la burocracia de Sortu” in Borroka garaia da! bloga, 2019-III-10. Hemendik berreskuratua: https://borrokagaraia.wordpress.com/2019/03/10/socialismo-o-barbarie-respuesta-a-eneko- compains-y-a-la-burocracia-de-sortu/

• KOSÍK, Karel: Dialéctica de lo concreto (Estudio sobre los problemas del hombre y del mundo). Grijalbo. Mexiko DF, 1967 [1961].
• LOPEZ BUENO, Adrian: “La trampa de la unidad entre el marxismo y la interseccionalidad” in El Salto, 2021-VI-3. Hemendik berreskuratua: https://www.elsaltodiario.com/lanaren_ekonomia/la-trampa-de-la-unidad-entre-marxismo-e- interseccionalidad
• PRYMAK, Thomas M.: Mykhailo Hrushevsky. The politics of national culture. Torontoko Unibertsitatea. Toronto, 1987.
• RODRIGUEZ TORRES, Arkaitz eta ALBIZU ETXETXIPIA, Lur: “Euskal Herria askatzea da mundua eraldatzeko gure estrategia” (elkarrizketa) in Erria, 8. zkia., 16-29. orr., 2021.
• SATRUSTEGI, Imanol: “Barrikada bereko lagunak” in Arteka, 16. zkia., 51-65. orr., 2021.
• SHAHAK, Israel: Historia judía, religión judía. Antonio Machado Libros. Boadilla del Monte (Madril), 2003.