Jagger eta Richards azken honen etxeko lorategian omen zeuden abesti bat bukatu ezinik, estribiloa falta, letraren gainerakoa egunkarietako izenburuez osatzea lortua baitzuten, baina estribiloa falta, eta hara non esku-eskailera baten gainetik lorezaina erori zen lurrera, ia musikarien gainera erori ere, eta Richardsek “jumping Jack flash” bota zuen pentsatu gabe, Jack baitzuen izena lorezainak. Beste arrazorik ez omen dago.

Aspaldi abestia egiteak letra idaztea esan nahi zuen. Iparragirrek, adibidez,  ez zuen Gernikako Arbolaren doinua konposatu, letra baino ez (eta bitxikeria: Madrilen idatzi zuen, han erbesteraturik zegoela). Garai hartan, ohikoa zen doinu zaharraren gainean letra berria jartzea, beste helburu bat tarteko bertsolariek egiten duten bezala. Abestia, berez, kantatu zitekeen olerkia zen, musika kanon bati molda zekiokeen olerkia. Horregatik, Bilintxen  “Loiolan jai, jai” ezin hobeto moldatzen da John Denverren doinuarekin.

Egun batean rock and rolla iritsi zen, popa gero. Garrantzitsuena ez zen mezua helaraztea, aldartea eragitea baizik: bozkarioa, tristezia, malenkonia, sentsualitatea… bakarkako dantza eroan edo maitaleari helduta. Letra aitzakia bihurtu zen,  ahotsak kanta zezan. Ez dela ulertzen? Ez daukala zentzurik? Bost axola. Nahikoa da estribilo indartsu bat errepidean gidatu bitartean “highway to hell” oihukatzeko, nahikoa “I love you” urratu bat beste guztia esateko. Gazteak deabruzko manera haietan ikusten zituzten heldu jainkozaleek inork baino lehenago ulertu zuten letran baino Elvisen aldaketan zegoela mezua, beatlesen tximetan, Lady Gagaren probokazioetan…

Gure artean oso zabalduta egon da letra ulertu gabe musika kontsumitzeko joera, eta are bekatu handiagoa eginez:  ingelesez entzuten genuelako eta ingelesez ez genekielako. Ulertzen ez genituen hitzak errepikatuz Shakespeareren hizkuntza tirrika-tarraka ikasi dugu, Europe taldearen “estofado con salsa” abestuz, sasi-ingelesez asmatuz, “watxi-watxi”, ume txikien hizkuntza zezelduaren pare! Azken finean, Lennon oraindik gazte eta herabeti batek Dylani aitortu omen zion berak ez zuela abestien letra entzuten, berak musika entzuten zuela. Ez zen egia, baina nolabait egin behar zion aurre miresten zuenari, nolabait zuritu behar zuen Beatlesek egiten zuten musika “arina” egiteagatik sentitzen hasia zen lotsa. Lennonen aitzakia, ordea, errealitatearen gordina baino ez zen.

Azkenean,  ingelesa ikasi genuen, taxuz, watxi-watxirik gabe, eta hara ezustea: oraindik ezer gutxi ulertzen genuen! Zer arraio ote zen Jumping Jack Flash misteriotsu hura? Zer demontre Four thousand holes in Blackburn, Lancashire? Kontsuelo bakarra ezjakintasunean bakarrak ez garela jakitea da. Eric Claptonek, kasu, Bob Marleyri telefonoz deitu behar izan zion I shot the sheriff abestiaren bertsioa egiteko asmoz, letra ulertzen ez zuelako: I shot the sheriff, but I didn’t shoot no deputy…, eta ea zer garrantzi zeukan laguntzaileari tirorik egin ez izanak sheriffari berari tiro eginez gero! Auskalo zer esan zion Marleyk. Badakigu, berriz, zer erantzun zion Madonnak Quentin Tarantinori Reservoir Dogs pelikulan Like a Virgin abestiaz egindako interpretazioaz: hobe zuela pelikulak egiten jarratu.

Inkomunikazioaren kultura estetiko horretan hazi gara, bada. Horregatik, abestiak euskaraz entzuten ditugunean ere, gure eskakizuna ez da batere zorrotza, eta ez diogu inori kargu hartzen letra ulertezina egitegatik. Doinua polita eta estribiloa erraza badira, nahikoa dugu tabernan edo kotxean pozik entzuteko: …ez da posible, ezin liteke! Baina kontua dramatikoa izan liteke itxuraz abesti zentzugabe baten interpretazioa egin behar denean, demagun, euskaltegiko irakasle inozoari euskal kultura zabaltzea bururatu zaiolako.

Ez dut uste euskarazko abestiak edo bertsoak ulertzeko asmotan  jende askok ikasten duenik euskara; gaur egun ez, bederen. Baina euskaltegitik pasatzen den oro “ohiko tratamendutik” ere pasatzen denez, hau da, “euskal klasiko” guztiak entzutetik, eta euskal klasiko askok hemen “salatutako” bekatu berbera egiten dutenez, bada, askotan literatura irakaslearen papera hartu behar izaten du euskara irakasle gizajoak; batez ere, mintzamena lantzeko aitzakian eta estualditik aterako duten itxaropen okerrez, ikasleei letra interpretatzeko egindako eskaerak porrot egiten duenean.

Aitortzen dut batzuetan baztertu berhar izan dudala abestiren bat edo beste nik neuk ulertzen ez nuelako, nondik heldu ere topatzen ez nuelako, edo praktikotasun komunikatiborik topatzen (asmatzen) ez niolako. Benitoren Udazken koloretan, kasu. Halakoetan, arazoak irtenbide erraza du: Benitoren beste abesti ez hain mistikoren bat aukeratu eta kitto, ur handitan sartu gabe. Hain abesti ederra baztertzeagatik penatuta, halere. Baina bestetan, ordea, erronka saihestezina da, derrigorrezkoa. Eta Itoizen Lau teilatu horietako bat da. Itoizek abesti on askoak ditu, noski, baina Lau teilatu… ezin bazterrean utzi!

Horregatik, kosta ahala kosta, euskaraz perlak urriak direlako, Lau teilatu interpretatu behar:

LAU TEILATU

Hemen gaude
ta poztutzen naiz
ta ziur zure aita ere bai;
ta zer ondo… zelan dijua
zure bufanda txuria.

Lau teilatu gainian
ilargia erdian eta zu
goruntz begira,
zure keia eskuetan
putzara batekin… putz!
Neregana etorriko da
ta berriz izango gara
zoriontsu
edozein herriko jaixetan.

Goxo goxo
kanta egin nazu
Benitoren Maria Solt.
Negarrik ez,
txuri zaude ta malkoak
zure kolorea kentzen dute.

Lau teilatu gainian…

Felix, Felix bihar
berriz egongo gara
txanpain apur batekin;
diru gabe baina
izarrak gurekin daude,
piano baten soinuaz.

Lau teilatu gainian…

Nor daude hor? Zergatik poztu? Zergatik aita ere bai? Zergatik bufanda zuria? Nor da Felix?… Galderak pilatu egiten dira, baina galderak alferrik galtzen dira airean eta Dylan batek ere ez lituzke erantzungo. Bitartean, ikasleak irakasleari begira, azalpen eske. Tamalez, lirikari onartu ohi zaion kriptologiarako eskubidearen komodina ateratzea ez litzateke batere serioa hizkuntza klase batean, ezta profesionala ere: “Ikasle maiteok, zuek ezer  ulertu ez baduzue, neuk ere ez!”.

Juan Carlos Perezen euskara txarrari leporatu izan zaio letraren ulergaitza, eta Perezek berak horixe esan du, agian bere burua zuritzeko. Baina, aitzakia eskasa euskara klasean gure garaiko abestirik onenetariko bat azaltzeko; are eskasagoa, euskara garai bateko artifizio estetiko hutsatzat hartuko ote duten beldur.  Eta “ez, hori ez!”, Benitoren ahots indartsuaz.

Zorionez,  ikasleak begira nituela argitxoa ikusi nuen azkenean. Klasean abestia jarri eta letrako akats gramatikalei behar baino orratze luzeagoa egin ondoren, ezin nituen letraren esanahiari buruzko argibideak areago atzeratu. Badaezpada, galdetu egin nien, ea zer ulertu zuten, baina… four thousand holes in Blackburn, Lancashire. Zer esan behar nuen jakin gabe hasi nintzen hitzaspertuan eta, halako batean, konturatu nintzen inprobisazio hartatik istorio koherentea atera zela, esaten ari nintzen tontakeriek nolabaiteko zentzua zeukatela. Atxagaren Ipui bat bost minutuan izkribatzeko metodoa aplikatu ote nuen? Ziur aski, bai. baina helburua estualditik ateratzea zen:

“Pentsa ezazue Mutilak neska ohiarekin egin du topo ezustean kalean. Bada urtebete, edo agian bi, elkar ikusi zuten azken alditik, eta bat-batean hantxe daude berriro, aurrez aurre. Mutilak ezin dio luzez gordetako herrari eutsi, eta sarkasmoz mintzo hasi zaio, “poztutzen naiz”, eta zure aita ere pozten da, noski, eta neskaren aita pozik ikusten du mutilak, berari barre eta harroputz, euren erlazioa arbuiatu baitzuen, alaba beste batekin nahiago. Baina hitzik gabe mintzo zaio neskari, begiradaz baino ez, gizalegezkoak bakarrik ahoskatzen direlako: nola doa bizitza? Orduan, aspaldi oparitako bufanda txuria ikusten du, eta noiz oparitu zion gogoratu, eta bufandatik begietara igarotzen da, eta noizbait neska maite izan zuela ere gogoratzen du. Berarengan pentsatzen jarraitzen duela aitortzen dio, oraindik maite duela,  bere gogoa bidaltzea baino ez duela, esku arteko keari putz eginez, une batez bada ere, biak atzera elkartzeko, edozein herritako jaietan berriro Benitoren abestien doinuaz besarkaturik dantzatzeko, neskak belarrira abesten dion bitartean, denboran atzera joanda, une batez bada ere, irudimenaren bidez bada ere. Elkar barkatu, ezer barkatzerik badago. Ez egin negarrik, beraz, orain beti  egongo baikara elkarrekin, noizbait elkarrekin egon ginela gogoratzen badugu. Mutilak neska kalean harago joaten ikusiten duen bitartean, lagunak aldamenetik dei egiten dio: Felix, Felix, goazemak, ba, goazemak. Bihar beste egun bat izango da…”

Eta eztabaidari ekin zioten ikasleek: ez ote zion neskak mutilari abesten; neskarik gabe ez ote ziren bi mutil, hau da, harreman homoxesuala ote zen, horregatik ezinezko maitasuna eta horregatik ezkutatzen ziren teilatu gainean…

Auskalo! Abesti ederra, nolanahi. Niri orain ederragoa iruditzen zait, eta agian hurrengo klasean norberak interpretatzeko esango diet ikasleei, niri bakea emateko. Jakin baitakit artifizio estetikotik ihes egiteagatik artifizio “intelektualera” jauzi egin nuela, astoa joan eta mandoa etorri. Zein da hutsalena?

 lauteilatu

jatorrizkoan