Xaretako pastorala, euskal nortasunaren auspoa –

Izurritearen ondorengo lehen urte hauetan era guztietako bestak eta ikusgarriak berpizten eta sendotzen ari direla dirudi, eta iduriz, pastoralarekin ere gauza bera gertatzen ari zaigu. Aurten bi pastoral ederrez gozatzeko parada izan dugu, lehena Zuberoan, Simone Veil izenekoa, Muskildi herriak jokatua, eta bigarrena Maddiren Trajeria izenekoa, Xaretako herriek Zugarramurdin eta Saran jokatu dutena. Eta azken hau preseski izanen da artikulu honetan aipatuko dudana. Horratx!

1.- Pastoralaren ezaugarriak

Trajeria hau Gerardo Mungiak idatzia da, eta nik dakidanez, jokatu dioten bigarrena da, lehena Karmen Etxalarkoa Etxalar herriak jokatu baitzuen 2018. urtean, eta errejenta Pantxika Urruti barkoxtarra izan zen, oraingo honetan bezalaxe. Lehen pastoral hartan, Prosper Marimée idazle frantsesak idatzitako Carmen eleberrian oinarriturik, pastoral ederra eskaini zigun Joxe Lizarrabengoa baztandar pilotari eta kontrabandistaren eta Karmen izeneko erdi ijito erdi euskaldunaren arteko amodioak eta ibilerak kontatuz. Arrakasta handia izan zuen Bortziri eskualdean, eta baita Lapurdiko auzo herrietan ere.

Eta horren froga dugu bigarren pastoral hau, Maddiren Trajeria izenaz bataiatu duena. Pantxika Urruti izan da, berriz ere, errejenta eta Xaretako herriek (Zugarramurdi eta Urdazubi Nafarroan, eta Sara eta Ainhoa Lapurdin), elkarrekin prestatu eta jokatu dute, urriaren 15ean eta 16an Zugarramurdiko leizean, eta urriaren 22an eta 23an Sarako plazan. Erran beharra dago lau emankizunetan agertokiak jendez mukuru izan zirela.

Pastoral hau 16 jelkaldiz eta 9 kantorez osatua dago, 71 arizalek hartu dute parte eta horiekin batera 13 musikarik. Ameli Harotzarene zugarramurdiarra izan da Maddi sujeta jokatu duena, Mattin de Castro biriatuarrak Jakes anaiarena jokatu du, Beronik Ondikolak amarena jokatu du eta Koxe Bergara saratarrak aitarena. Eta pastoral guztietan bezala, orotarik izan da: predikuak, jelkaldiak, borrokaldiak, dantza eta kantore ederrak, eta baita artzainak, artaldea eta taloak ere. Biziki ederra ene irudikoz, eta Pantxika Urrutik ongi zuzendua.

2.- Pastoralaren istorioa

Pastoral honen gidoiak Piarres Lafittek 1965. urtean, Gure Herria aldizkarian plazaratu zuen Orein bilakatu neska izeneko bertso bilduma du oinarri. Bertsoak behe-nafarreraz idatzita daude, baina tamalez ez dakigu nork egin zituen, Lafittek nehoiz ez baitzuen horren berririk eman. Bertso hauetan kontatzen zaigun ipuin edo legenda zaharra da, XVIII. eta XIX. mendeetan Europa osoan hedatu zena. Legenda honetan orein bilakatu zen neska baten istorioa azaltzen zaigu. Lafittek plazaratu zituen bertsoetan gauza bera kontatzen zaigu. Maddi neska gaztea Pazko arrats batean pegarrarekin errekara, ur hartzera joan zen, eta bertako ura edatean orein bilakatu zen. Hortik aitzina, egun argia den bitartean orein izanen da eta gauez betiko neskatila.

Maddik bazuen Jakes izeneko anaia ehiztaria, zakurrekin maiz ibiltzen zena. Amak badu alabari gertatu aztikeriaren susmoa eta etxeko guztiei erran badie ere, inork ez dio gehiegi sinetsi. Halako batean, etxeko zakurrek orein bat hilko dute, Jakes anaiak zatikatu eta familiako guztien artean jan eginen dute. Maddiren izpirituak amari emanen dio gertatu denaren berri, eta amak, egia ezaguturik, sastakai batez hilen du bere burua. Hauxe da bertso  hauetan kontatzen zaiguna eta Gerardo Mungiak pastoralera eraman duen trajeria lazgarria.

Bertso hauek oihartzuna izan dute gure kulturan. 1977. urtean Haizea taldeak zabaldu zuen bere lehen diskoan  Ura isuririk  izenaz. Gerora Mixel Bedaxagarrek eta Benito Lertxundik ere kantatu eta zabaldu zuten beren disko eta kantaldietan.

Horra hor bertso bilduma Lafittek plazaratu zuen bezala:

1.- Ura isuririk sorginen bidean / dohaina bildu dut Bazko arratsean/ —gauaz Mayi nuzu, egunaz oreina / etxeko zakurrek xerkatzen nutena.// 2.- —Jakes nun duk orak ez diat senditzen / oihanpean kurri, oreina xerkatzen / —Jakes deit zakurrak, salba (e)zak arreba / ama nola sinets Mayi daitekeela. // 3.- Jakes zakurrei hasi da xistuka / oreina hil dute kolpez hausikika / Jakesek kanitaz eman du pusketan / aseko ahal da Mayi gurekilan. // 4.- —Afal, afal, Jakes ni nuk hor lehena / ene haragiaz beterik dupina / Ama sala zolan nigarra begian / puñala sartu du bere bihotzian.

3.- Pastoralaren pasarte zenbait

Lehen aipatu bezala, istorio hau, modu batean edo bestean, oso zabalduta egon zen Europa osoan, baina Lafittek plazaratu bertsoetan erromantze itxura ematen zaio, eta gainera istorioa Euskal Herrian kokatzen du. Eta horrela ekarri digu Gerardo Mungiak Xaretak jokatu pastoralera, Maddi eta Jakes pertsonaia nagusien izenak errespetatuz eta gainerako pertsonaiak gehituz eta trajeriaren nondik norakoak aberastuz.

Pastoral ederra, zinez, egiazko trajeria baten oihartzuna dakarkiguna, baina horretaz gain, badu beste alde bat lerro hauetan aipatu nahiko nukeena, pastoral hau, ene irudikoz, euskal izaera bereziaren, euskal historiaren eta euskal mundu magikoaren isla paregabea baita. Maiz euskal mitologiako pertsonaiak aipatzen ditu: Mari, iratxoak, Basandere, Gauargi, Inguma, Ortzi…, baita gure historia garaikidean, Xaretan gertatu zenbait momentu latz gure gogora berreskuratzen ere: Zugarramurdiko Laputseian guardia zibilek hamasei urteko gaztetxoa hil zutenekoa, Juan Antonio Aranguren “Iharra” iheslaria guardi zibilek Urdazubin hil zutenekoa…, eta abar.

Bigarren jelkaldian, Alvarado inkisidore espainola, De Lancre epaile frantsesa, Aimeri Picaud erromesa eta Leon Aranibar Urdazubiko abade salatzaile eta odolzalea, hor ibiltzen dira, koblaz kobla, euskaldunen kontrako zakurkeriak erraiten eta zabaltzen. Iragan ilun baten lekuko direla erranen nuke nik.

Hamalaugarren jelkaldian amak, alabaren heriotza jakinki, sastakai batez bere burua hiltzen du:

173. bertseta: Nola bizitzen ahal da / jakinda zure alaba / zure semeak hil duela? / talika hau nola ezaba? // 174. bertseta: Alaba baten galtzea / baino okerragorik al da / aita-ama batendako? / Nola gainditu zaflada? // 175. bertseta: Mundua uzterat noa. / Zohardien gomendioan / jartzen dut izpiritua / sekulako abioan.

Eta orduan, Leire amak, negarra begietan, puñala sartzen du bihotzean.

Hurrengo jelkaldian, hau da, hamabosgarrenean, Aritza senarra, aitatxi-amatxiak eta Jakes eta Ttangorri semeak euskal usadio zaharra betetzen dute. Etxeko erleei etxeko anderearen eta alabaren  heriotzen  berri ematen diete, eta gero argizaiolak pizten dituzte, hil berriaren gogoa bere bidean lagundu eta gida dezaten.

178. bertsetan honela dio Iparla aitatxiak: Erleak eultzeak astindu! / Egizue argizari / goi-zelurat bidaltzeko / lege zaharrari atxiki!.

Azken predikua euskararen eta burujabetasunaren aldeko aldarri garbia da:

191: Zonbat urte iragan behar / eskoletan ikasteko / gure herri-literatura? / Norbait da arduratuko? // 192: Burujabetasuna da / bermatzen ahalko duena / Herria eta Hizkuntzaren / betikoz bizi-iraupena. // 193: Beraz, iratzar gaitezen! / Goazen denok laguntzera! / nehongo konplexurik gabe / bizi gaitezen euskaraz! // 194: Oroit sogile zintzoa / kulturaren iturria / funtsean euskara dela / euskaldunon aberria. (Azken aipamen hau Txillardegirena da)

Eta bukatzeko azken kantore eder-ederra, Amets Arzallusek egina. Bertan Xaretako biztanleen gorazarrea egiteaz gain, euskal izaera eta mintzaira dakarzkigu, behin eta berriz, errepikan, gogora:

Biba, biba euskaldunak ta adiskide oro / bizi eskuaraz gaur eta gero!

4.- Azken gogoeta gisa

Pastoral hau bihotzez idatzia dagoela erranen nuke, bertan azaltzen diren mezuak eta aldarriak bihotz-barrunbe sakonenetik atereak direla iruditzen baitzait. Orein bilakatu neskaren istorioa aitzakia da, estakurua, trajeria zahar hau gidatzen duena, eta egiazko gaia, momentu oroz arnasten dena euskal izaera da, arriskuan dugun euskal izaera, gure hizkuntza, gure usadio zaharrak, gure egiazko historia mende luzetan ukatu eta ezkutatu digutena. Istorioa ongi kokatua da, Xaretako kontakizunak eta oihartzunak une oro piztuz. Arizaleen, kantarien eta dantzarien lana bikaina.

Aipatu beharra dago agertokian azaltzen diren ateetako koloreak aldatu dituztela. Betiko urdin klasikoa, pastoraletan zerua irudikatu nahi duena, berde oihal batez estalirik azaldu zaigu pastoral honetan, gure ikurrinaren koloreak: berde, zuri eta gorria, garbi azaldu nahian. Aldaketa hau ongi doakio, ene ustez, pastoral identitario honi.

Nik dakidala, hau da hirugarren aldiz gertatu dela. Lehena 1978an izan zen, Junes Casenave-ren Ibañeta pastorala Auritzen jokatu zelarik. Bezperan, Hegoaldeko abertzaleek ateetako kolore urdin, zuri eta gorria ikustean, bandera frantsesa zela pentsatu zuten, eta oihal urdina ebatsi eta haren tokian oihal berdea ezarri zuten. Horrela jokatu zen pastoral hura. Eta bigarrena 2011n izan zen, Johaine Bordaxarrek idatzi Telesforo Monzon pastorala Larrainen jokatu zutelarik. Bigarren hau, nahitaz egindako hautua izan zen, Bergarako abertzale handiaren oroitzapenez. Eta honako hau, Xaretako herritarrek horrela erabakita, hirugarren aldia. Eta, ene irudikoz, ez da azkena izanen. Geroak erranen.

Buka dezadan artikulu hau Xaretako pastoral honetan parte hartu duten guzti-guztiak: idazlea, errejenta, arizaleak, kantariak, dantzariak, haurrak… zoriontzen, denen artean pastoral bikaina egin dutelako, Lapurdi eta Nafarroaren arteko lurralde hauetan luzaz gogoratuko den pastorala. Biba zuek!

Xaretako pastorala, euskal nortasunaren auspoa  Xaretako pastorala, euskal nortasunaren auspoa  Xaretako pastorala, euskal nortasunaren auspoa  Xaretako pastorala, euskal nortasunaren auspoa  Xaretako pastorala, euskal nortasunaren auspoa