Esan daiteke, XIX. mendearen amaieratik 1920ko hamarkadara bitartean, munduan eta Euskal Herrian lehen filmak sortu zirela, dokumentalak nahiz fikziozkoak.

Adituen arabera, hainbat film daude, gehienetan film labur mutuak, baliabide gutxirekin eta amateur mailan eginak. Hainbat metrajeko zinta horien guztien artean, eta guri dagokigunez, garai batean ezagutarazi ziren dokumentalak eta azken urteetan oroitzapenen kutxatik atera diren beste batzuk aurkituko ditugu. Argitalpen honetan bertan, adibidez, 1921eko arraunlarien omenaldiaren berri eman dugu. Garai hartakoak dira, adibidez, Zubiaurre anaien filmazioak edo hemen aztertzen ari garen kasua: Intxaustiren filmak.

.

Manuel Intxausti

Manuel Maria de Intxausti (Manila, 1900-Uztaritze, 1961) gaztea Euskal Herrira iristean euskal kulturak erakarri zuen, eta Eusko Ikaskuntzak (aurrerantzean EI-SEVek) elkartearen I. Kongresuan egindako dei bati laguntzeko hasi zituen filmazioak 1923an. Aita Donostiaren, Angel de Apraizen eta, seguru asko, esparru horretako beste pertsona batzuen laguntzarekin egin zuen eta Euskal Kulturaren hainbat arlo barne hartu zituzten: jokoak eta kirolak, jantziak eta tresnak, lanak edo lanbideak, abeltzaintza, paisaia, jaiak eta, jakina, dantzak eta musika.

Hemen, azken horretan baizik ez gara geldituko, hau da, dantzetan, Dantzan filmazio horietako asko argitaratzeaz arduratu baita.

.

1. Zumarraga: Ezpata-dantza eta aurreskua (“Eusko Dantzak 1”)

Seguru asko, Intxaustiren filmaziorik zaharrenetako baten aurrean gaude. Bistan da, eta gainera izenburuetan dio, dantzak Jasokundearen egunean filmatu zirela, hau da, 1923ko abuztuaren 15ean. Zumarragako jaiegun garrantzitsuenetako bat.

Lehenik eta behin, segizioa Udaletik abiatu eta Elizara joaten da. Elizan mezaren aurretik dantza egiten da. Txistulariak eta ezpata-dantzariak ageri dira. Egungo Euskadi plazan egindako dantzak honako hauek dira: (kaleko) ezpata-dantza eta aurreskua. Lehenengoari dagokionez, esan daiteke, “puntuak” egiten dituztela eta bigarrenean: aurreskuaren desafioa; andreei deitzeko soinua edo kontrapasa, atzeskuak bere bikotekidearen aurrean gauzatua; desafioa: aurreskuak eta atzeskuak bikoteei, emakume guztiak jada sokan daudela zapi zuriez lotuta; biribilketa edo Kalejira.

Eusko Ikusgayak 03 Zumarraga: Ezpata-dantza 1923-30

Eusko Ikusgayak 06 Zumarraga: Aurreskua 1923-28

.

2. Arizkun: Añarxume eta zortzikoa (“Eusko Dantzak 1”)

Zumarragan dantzak filmatu eta egun batzuetara, 1923ko abuztuaren 19an, Intxausti Baztanera joan zen, Arizkun bisitatzera. Hasieran, txistulari bat eta atabalari bat agertzen dira. Esan dezakegu txistularia Antonio Elizalde dela, Maurizioren aita. Bailarako historiako garai ezberdinetan biek hartu dute txistulari ofizialen kargua. Atabalaria ez dakigu nor den.

Filmaziorako propio dantzatu dira sei dantzari herriko txoko batean. Aunitz urtez-ekin hasten dira, gero mutil-dantza bat edo birekin jarraitzeko. Bi mutil dantza edo bat esaten dugu, ez dakigulako edizioan akatsik egon den eta zortzikoa biren edo baten artean gaizki sartu den. Egia da tituluen artean Añarxume agertzen dela. Zortzikoa ez da aipatzen, baina dantzatzen da.

Eusko Ikusgayak 15: Arizkun 1923

.

3. Lekaroz: Zazpi jauzi, esku-dantza, katadera eta soka-dantza (“Eusko Dantzak 1”)

Baztanen jarraitzen dugu. Oraingo honetan, Lekarozko herrian. Izenburuen arabera, hori 1923ko abuztuaren 26an gertatu zen, hau da, San Bartolome egunaren ondoko igandean.

Sei dantzarik hainbat dantza egiten dituzte: zazpi jauzi (mutil-dantza), non jauzi bat eta hiru ikusten diren; esku-dantza, hiruko bi lerrotan; eta katadera-dantza (jostaketa dantza).

Soka-dantzarekin amaitzen dute, karrika-dantza izeneko zatiarekin zehazki, non zazpi gizonek eta sei emakumek parte hartzen duten. Zazpigarrena ikastetxeko bi nesken artean kokatzen da. Botilero gisa aritzen zen. Azken irudietan ostatu bat ageri da. Festaren zati hau plazan hartuta dago.

Eusko Ikusgayak 07 Lekaroz: Zazpi jauzi 1923

Eusko Ikusgayak 08 Lekaroz: esku-dantza 1923

Eusko Ikusgayak 09 Lekaroz: Katadera-dantza 1923

Eusko Ikusgayak 10 Lekaroz 1923 soka-dantza

.

4. Donostia: Aurreskulari txapelketa (“Eusko Dantzak 2”)

Irailaren 16tik 23ra egin zen Herrialdeko Nekazaritza, Abeltzaintza, Industria eta Makineria eta Baratzezaintza, Lorazaintza eta Basogintzako Nazioarteko Erakusketa-Lehiaketa. Giro profesional horretan hainbat kultur ekitaldi izan ziren: bertsolariak, dantzak, jokoak eta kirolak, kontzertuak, etab.

Gipuzkoako aurreskularien lehiaketako lau lehiakide ditu ardatz filmazioak. Guztiak zuriz jantzita daude, gerriko ilunarekin. Bat txapelarekin dantzan ari den bitartean, besteek eskuan daramate. Gainera, horietako batek, lehenak, gorbata darama: agian Manuel Txapartegi “Amuña”, zarauztarra. Besteak, ia besoak gerrian jarrita dituela egiten du dantza, eskuak gerrikoaren aurretik sartuta bezala. Idatzizko komunikabideen arabera, 1923ko irailaren 18an egin zen lehiaketa, 15:30etik aurrera.

Musikaren atalean, erantsitako informazioagatik, Donostiako Udal Txistulari Bandaren presentzia berresten dugu, urte horretan bertan berrantolatua. Honako hauek osatzen zuten: Isidro de Ansorena Eleizegi, lehen txistu eta zuzendari, Secundino Martinez de Lezea txistu bigarren, Julian Unanue silbotearekin eta Luis Castañeda atabalarekin.

Eusko Ikusgayak 04 Donostia: Gipuzkoar aurreskulariak 1923

.

5. Donostia: Zuberoako dantzak (“Eusko Dantzak 2”)

Aurreskularien lehiaketako leku berean beste jarduera batzuk egin ziren. Horien artean, Zuberoako dantzen erakustaldia, Elgoien Atharratze Akademiako ikasleen eskutik, 1923ko irailaren 21ean. Aitzindariak osatzen dituzten pertsonaiei (txerreroa, gatuzaina, kantiniersa, zamaltzaina eta entseinaria) bi satanak batu zitzaizkien.

Dantzen tituluek buruhauste bat baino gehiago ematen dute, dagozkien irudiekin baieztatzen saiatzean. Are gehiago, izenburu bat baino gehiago egon liteke beste kokaleku batean.

Pelikularen tituluak	Iruzkinak
Mascarada: Ibiltea, Marcha	Pertsonaien aurkezpena da. Lehenik, entseinaria. Ondoren, “satanetako” bat. Hurrengo argazkia, funtsean, jauzi bat da, pertsonaia guztiekin. Pertsonaia guztien itzuliekin amaitzen da, eta txerreroa eta gatuzaina erdian geratzen dira dantzan. Gainerakoak, bere inguruan, gelditu egiten dira. Barrikadak (edo Barrikada haustia), ibiltea edo martxaren parekoa bada, ordena erabat nahastuta dagoela dirudi.
Mutxikonak (Dantza jaustia)	Mutxikoak izan daiteke, dantzatzen dutena jauzi bat baita.
Satan Dantza	Jauzi bat da, ez satan-dantza.
Gabota	Titulua egokia dela dirudi, gabota (dantza) edo Lagabota, bi modalitate edo irudi baitaude: biribilean eta bi ilaratan.
Branle jaustia	Branlea edo branletik jauztia bada, asko aldatu da. Pertsonaien irteera edo sarrera dirudi, edo, bestela, barrikadak.
Aitzina pika, Ibiltea	Aitzina pika jauzi bat da, ez hemen agertzen dena. Entseinariak izan ezik, beste lau aitzindariek lerroan dantzatzen dute.
Godaleta Dantza	Godalet-dantza edo godaleta. Edalontzia eta inguruan gatuzaina jauzi egiten duen unea ikusten dira. Taldean ez dago entseinaria.

Eusko Ikusgayak 12 Maskaradetako dantzak 1923

.

6. Donostia: Dantza soltea (“Eusko Dantzak 2”)

Erakusketaren eta Zuberoako dantzen agertoki berean eta aurreskularien lehiaketan jarraituko dugu. Kasu honetan, 1923ko irailaren 22an eta 23an egin zen dantza solteko erakustaldia da. Ezin dugu bereizi bi egunetatik zeini dagozkion irudiak.

Filmeko izenburuek eta idatzizko komunikabideek ez dute zalantzarik uzten. “Trikitixa”, “trikititza” edo “triki-tritxa” terminoa garai hartan erabiltzen hasi ziren, antza denez, dantzak izendatzeko; beste baliabide batzuk “ariñ-ariñ eta fandango”, “eskualdeko trikiti-dantzak” edo “triki tixako kantari eta dantzarien taldea” ziren.

Eusko Ikusgayak 13 Donostia: Trikitixa dantzariak 1923

.

7. Otsagabia: Herriko dantzak (Muskildako Ama Birjina) (“Euskalerriaren Ekanduak 2”)

“Euskalerriaren Ekanduak” filmaren bigarren zatian, Zaraitzuko Otsagabia herri nafarreko dantzen irudiak daude.

Herri honetako dantzak irailaren 7an eta 8an egiten dira, baina filmak emanaldi berezi bat eskaintzen digu, 1928ko uztailean edo abuztuan filmaziorako propio prestatua. Musikariak ez dira sumatzen, beraz, uler daiteke ez zeudela bertan eta, agian, norbaitek melodiak atzeratzen zituela edo, bestela, koreografiak markatutako inertziarekin zihoazela.

Tarteko izenburu gehienak ez datoz bat ikusten diren dantzekin. Horrela, lehenengoa, Errekea-dantza (Erregea) edo Enperadorea Modorro (Burrunba-dantza) edo Burrumbu izan liteke. Bigarrena, Katxutxa¹ , zapi-dantza da; dantza horretan boboak maskararekin parte hartzen du burua estalita. Hirugarrena neska-mutil artekoen dantza jota bat da, lotua barne. Gizonek egiten dituzten urratsak, neurri batean, jotakoak dira, gaur egun tokiko erritu-dantzen zikloaren parte dena. Laugarrena, Zapi-dantza izenekoa, berez “enperadorea” da. Ez dakigu dantza hasieratik filmatuta dagoen, diagonalean egindako makilen talkak ez baitira norabide berean egiten. Bosgarren eta azken dantza, Burrunba-dantza edo Modorro izenekoa, ustez Cachucha da, zirikaren ondoren bi aldiz jotzen baitute.

Taldea laguntzen duena M. Sagardoy da. Hainbat tonutako jantziak ditu bizkarrean, aldakaren gainean, horizontalki, VIVA BOBO errotulua. Makiletan, urrats batzuk markatzera, jauziak egitera, tontakeriak egitera eta haurrak botargarekin zirikatzera mugatzen da bere jarduna. Botarga makila batez osatuta dago, eta handik zinta edo soka luze bat sortzen da, bola moduko batean amaitzen dena.

Eusko Ikusgayak 14: Otsagabiko dantzak 1928

.

8. Donostia: Corpus Christi eta ezpata-dantza (titulurik gabeko pelikula)

1928ko ekainaren 7an, Corpus Christi egunean, eta, beraz, 1928ko ostegunean, egindako filmazioa. Labur-labur, Donostiako Parte Zaharrean prozesioa nola osatu zen erakusten digu, eta, azkenik, ezpata-dantza egingo da Santa Maria elizako arkupearen aurrean.

Amaiera horren garapena honako hau izan zen: ezpata-dantzariak sarrerako alboetan kokatu ziren, eta prozesioaren segizioaren gainerakoari bidea eman zioten, Alkate soinuaren doinuak jotzen zuen bitartean (prentsak dioenez eta filmean ikusten denez). Aguazilak, mikeleteak eta beste agintari batzuek zirkulua osatu zuten, eta barruan lau ezpata txiki geratu ziren, ezpata-dantza egin zutenak: eskuinerantz eta ezkerrerantz egiten duten mugimenduei dagozkien zatiak, kanporantz begira, eta besoetakoei eta eskumuturrekoei, berriz, barrualderantz, azkenean, belaunikatzeko. Taldearen aurrean J. L. Pujana dantza-maisua ikus dezakegu, ezpata txikiei besoak mugitzeko argibideak ematen dizkiena.

Musikariei dagokienez, aurreskularien lehiaketan melodiak interpretatu zituzten berak izan zirela esango dugu, hau da, Donostiako Udalaren Txistulari Banda, 1923ko kide berekin.

Eusko Ikusgayak 02 Donostia: Ezpata-dantza 1923-1928

.

9. Donostia: Ohorezko aurreskua (titulurik gabeko pelikula)

1928ko uztailaren 14an, Euskal Aste Nagusiko ekitaldien barruan, aurreskua egin zen. Partaide gehienak hiriko Udaleko gizonezko zinegotziak ziren. Filmazioan aurreskua osatzen duten zati edo dantza batzuk ikus ditzakegu: desafioa (aurreskuarena), zubia, desafioa (aurresku eta atzeskuarena), zubia eta Andreei deitzeko soinua.

Txistulariak, gala-jantziarekin jantzita, musikaren atalaz arduratzen dira. Zalantzarik gabe, garai hartan Gipuzkoako hiriburuko Udal Txistulari Banda osatzen zutenak ziren, aurreko aldietan aipatuak (1923 eta 1928).

Soka, hamalau kidekoa, traje dotoreekin jantzia, jaka eta lebita edo fraka, Konstituzio plazan zegoen udaletxe zaharretik 17:30 inguruan atera zena, Jose A. Begiristain alkatea zen buru. Ondoren, Antonio de Orueta, aurreskua egin zuena. Haren atzetik, soka osatzen zuten gainerako kideak: Francisco Jornet (zinegotzia), Andres Otermin (zinegotzia), Enrique Perez Egea (alkateordea), C. Martiarena (zinegotzia), Agirre, J. Olaizola (zinegotzia), Javier Peña Vea-Murguia (zinegotzia), Domingo Carrillo (zinegotzia), Cayetano Vivanco (zinegotzia), José Mª Aristiguieta (zinegotzia), Jose de Orueta (zinegotzia) eta Jose Luis de Elosegi (zinegotzia eta atzeskua). Plazara itzuli ondoren, alkatea erretiratu egin zen, lehenengotik askatu eta udal balkoira igo. Bertan, probintziako, herriko eta gainerako gonbidatuak zeuden.

Eusko Ikusgayak 05 Donostia: Gizon-dantza 1923-1928

.

10. Berriz: Dantzari-dantza (titulurik gabeko pelikula)

1928ko filmazioa, Intxaustik emandako aztarnen arabera (gutuna). Film honetan, dantzarien irteera ikus dezakegu, hasierako agurrarekin, bertako banderarekin. Agintariena; ezpata joko nagusia; banangoa; makil jokoa; txotxongiloa, bi dantzari altxatuz; banangoa, dantzari baten eskutik.

Melodiak interpretatu zituzten musikariei dagokienez, J. Martinezen² proposamenarekin bat egiten dugu. Hark dioenez, Hipolito de Amezua txistuarekin eta haren seme Serafin atabalarekin aritu ziren. Edo, beste era batera esanda, “Patxiko” sagako laugarren eta bosgarren belaunaldiak (edo azken belaunaldiak) hainbat mendetan musika eta dantzaz arduratu ziren merindadeko hainbat herritan (batzuetan plazarekin).

Eusko Ikusgayak 01 Berriz: Dantzari-dantza 1923-1928

.

11. Doneztebe: Trapatan (titulurik gabeko pelikula)

Doneztebe herri nafarrean oraindik ere egiten den dantzetako bat da Trapatan. Hainbat zati edo dantza ditu, F. Erasok³ deskribatuak.

Gainerako filmetan bezala, Trapatan dantzaren zati edo dantza hau ez da osorik ikusten. Muntaiak, funtsean, bost pasarte nagusi ditu, eta horietan ordena pixka bat aldatu da: lehenak bukaeran egon beharko luke, hau da, bosgarrenean, eta bosgarrenak hasieran. Horrela geratzen da zuzenduta eta laburtuta:

• Hartualdia 1: aunitz urtez eta mutil-dantza.

• Hartualdia 2: soka-dantza.

• Hartualdia 3: soka-dantza.

• Hartualdia 4: soka-dantza.

• Hartualdia 5: Trapatan, soltea.

Ez dakigu noiz filmatu zen, 1928koa izango da ziurrenik. Ospakizunari edo jaiari dagokionez, printzipioz, ausartuko ginateke esaten San Pedro jaietan izan zela, edo, halakorik ezean, Corpus Christi jaietan.

Eusko Ikusgayak 11 Doneztebe: Trapatan 1923-1930

.

Eskerrak eta iturri hemerografikoak interneten

Uste dut lan honetan emandako laguntza hainbat pertsonari eskertu behar zaiela: Jose Angel Ormazabalek hasieran inspiratu eta dokumentatu ninduen; Oier Araolazak eta dantzan.eus filmak eman zizkidatenak; Josu Larrinaga lagun eta amaierarik gabeko bidaia honetako kideari; Ei-SEVri eta Koro Murori lagatako artxiboko argazkiengatik; Euskadiko Filmategiko Ion Lopez Barrena eta Nere Pagolari, nire estutuak jasan dituztenak, eta kalitate bikaineko filmak lagatzeagatik; eta, azkenik, Tomas Fernandez azkar eta zuhurrari, bere aholkularitzagatik.

Hemerotekan kontsultatutakoaren zati handi bat on line lortu da, hainbat erakunde edo entitatek eskainitako materialaren antolaketari esker. Alegia:

• Donostiako Udalaren Liburutegi digitala
• Gipuzkoako Diputazioaren Hemeroteka Digitala
• Lau Haizeetara, Bizkaiko Foru Liburutegiko Biltegi Digitala
• Liburuklik – Eusko Jaurlaritza 
• BNE – Hemeroteca digital de la Biblioteca Nacional de España
• Prensa Histórica virtual

1 Cachucha espainiar dantza da. 1836an, Pariseko Operan, ezautu zen Europa mailan Fanny Elssler-en eskutik (Viena, 1810-1884), Eugene Coralli-ren (1779-1854) “El diablo cojuelo” balletean. Iturriak: https://de.wikipedia.org/wiki/Fanny_El%C3%9Fler; https://www.mcnbiografias.com/app-bio/do/show?key=elssler-fanny; IBAÑEZ LUSARRETA, Aritz. “Otsagabiko Katxutxaren arrastoaren atzetik”. Dantzan.eus-en: https://dantzan.eus/albisteak/otsagabiko-katxutxaren-arrastoaren-atzetik.