Irulegiko Eskuko testurako interpretazio proposamena II
Interpretazio proposamena II –
Irulegiko eskuaren testua zehatzago interpretatzeko ahaleginean, zenbat eta gehiago irakurri eta gogoetatu, orduan eta aukera gehiago ageri eta beraz orduan eta segurtasun ahulagoa horietako baten alde egiteko. Lerro hauek ez dira beraz itzulpen zehatz bat proposatzeko, Orotarikoa miatzen emandako ordu mordoxkan ikasitakoak partekatzeko baizik, interesgarri izan dakiokeelakoan jakin minak jotako gure moduko hainbat euskaltzaleri.
Seguru samartzat jo daitekeenetik hasiko naiz, gero xehetasunetan sakonduta aukerak eta zalantzak plazaratzeko. Zer da nire iritziz seguru samar den hori? Bada, hitz bat edo beste, eta batik bat, esaldien egitura.
Zorioneku dene kebe Ekirateren otirtan eseakarri eraugon
Lehen zatian garbi da abegikortasun formula baten aurrean gaudela, kebe (hemen) hitzaz amaitzen dena, eta bigarrenean, ezer ulertu gabe ere, gaurko euskal esaldi arrunt baten egitura dugu: ……………ren …………tan, ………….garri ……………..(aditza). Ekirateren otirtan eseakarri eraugon euskara dela esan dezakegu, los redonios de las lugatenas se entrincan en el bandulfo gaztelania dela esan dezakegun hein berean, hitz bakar bat ez ulertu arren.
Seguru samartzat joko nuke halaber Ekirate pertsona izen toponimikoa dela, -ren genitibo posesiboa itsatsita eraman ez ezik, hurrean topatu dugun Ekiraso toponimoak ere horrela iradokita.
Hortik aurrera berriz dena da zalantza, aukera aunitz daudelako, testu abegikor batekin ongi eman dezaketenak. Eta dena da zalantza diodanean dena esan nahi dut, orain arte eztabaidan jarri ez den zorioneku hitz beretik hasita.
1.- Zorioneku. Gauza seguru bakartzat aurkeztu da hitz hau, zalantzarik gabe zorioneko esan nahi duelakoan, alegia, zorte oneko, etorkizuna igartze aldera txorien hegaldia aztertzeko aspaldiko ohiturak iradokitzen duenez. Halere bi koxka daude hor, bata da eku aurkitzea espero litekeen eko-ren ordez, eta bestea berriz r fonemari dagokio. Azken honetatik hasita, bi r mota ageri dira testuan. Bata, zorioneku hitzean ageri dena, bakarra da; eta testuko gainerako r guztiak beste motakoak dira, denak berdinak. Adituek dioskute ez dakitela zein den zein, baina bata emeki ahoskatzen dena izango dela eta bestea berriz bibrazio handiko rr idatzi ohi duguna. Beraz zori oneko bezala interpretatze aldera, hitz horretan dagoenari irizten badiogu r emea, gainerako guztiak rr-tzat hartu behar ditugu: Ekirraterren otirrtan, eseakarri erraukon. Bistan da alderantzizkoa eramangarriagoa litzatekeela. Ekirrate txarresteko Ekiraso toponimoa dugu, rren onartzen badugu genitibo posesiborik gabe geratzen gara eta erraukon edo erraugon bada gure aditza, balizko aukeren kopurua arrunt eta zeharo murrizten zaigu, kausatibo guztiak galduta. Eta hain garbi ematen zuen esaldi-egiturari agur esan behar diogu. Hainbesteko galerak, alderantzizkoa proposatzen saiatzera garamatza, hots, r emea Ekirateren otirtan eseagari eraugon hitzei iratxekitzera eta sorioneku-ko r-arentzat beste ahoskera proposatzera.
Ekirateren, otirtan eta eraugon pozik aldaketarekin, baina aukera honek eseagarri eta sorioneku hitzetan arazoak sor ditzake, modu asegarrian konpondu beharko ditugunak hipotesiari eutsi nahi izanez gero.
Eseagarri, aipatu dugun esaldi-egituraren zutoinetako bat da eta beraz erabateko garrantzia duena. Zer aldaketa dakarkio r-aren ahoskera aldaketak?
Euskal Filologia ikasle nintzelarik gogoan dut Txillardegi zenak nola adierazi zigun r fonemaren inguruko kontuak ilun samarrak zirela, gaur egun dagoen r eta rr-ren arteko aldea ez bide zegoela euskaraz lehenago, eta rr indartsu hori ahulagoa bide zela antzinatean. Hau guztia, xibereraz ari ginela zioen, eta izan ere gaur egun gipuzkoar batek arrautza dionean eta xiberutar batek izigarri dionean ez dira rr bera ahoskatzen ari. Eman dezagun, bada, hipotesi modura, eseakarri-ren r-a eraugon-ena bezala idatz zitekeela, ahoskera berdina zelako edo gutxienez nahiko hurbila.
Zer ote zen orduan sorioneku-ren r-a, zer hots berezia zuen bestelako grafiaz idaztera behartu zituena? Agian xibereraz oraindik aurki daitekeen rh hasperenduna. Beraz orduan, zorhioneku geratuko litzaiguke zorioneku ordez. Eta zer da ba zorhia? Ea zer dioskun Orotarikoak:
- (AN, L, BN, Sal, S, R; Lar, Añ; -rh- SP, Gèze, Dv (S), H), zohi (L, BN, S; Gèze, Dv, H), zoli (V-oroz). : A (zori, zohi, zoli); Lh (zorhi); Lrq (zohi).
Maduro. “Sagar, ogi, belhar, hazi zorhiak, pomme, blé, herbe, grain murs” H. “Artoak zoli dagoz, los maíces están maduros” A. Cf. VocNav: “Sorico, -ca, apelativo que se aplica al fruto o fruta bien sazonados (Zona de Sangüesa, Vidángoz)”.
Beraz, r-aren auzia zuritzeko behar genuen hitzak, ia aldaketarik gabe uzten digu mezuaren abegikortasun ideia nagusia (Sasoi oneko izango genuke zorte oneko izan ordez) eta beti hobesten dugun ekialdeko euskararen baitan kokatzen gaitu berriro. Ezin gehiago eskatu.
2.- Zorioneku-ren –eku bukaerak harridura sor arazi du,esan dugun bezala, espero daitekeen –eko baten lekuan azaldu delako. Agian ukan aditzaren aldaera den ekun aditza egon liteke hor, eku inperatibozko forma bat posible balitz. Hipotesi hau onartuz gero ere, harrera-mezu abegizkoaren esanahia oso arin baino ez da aldatzen: Sasoi on ukan beza. Bitxikeria ala ez, kebe, zorhi eta ekun, hirurak Bidangotzera garamatzate.
3.- Otirtan. Ez dakigu hitza horrela idatzi eta ahoskatzen den. Izan litezke halaber opirtan, ohirtan, onirtan, … Bigarren zatirako, ir hobetsi dugu, (irra=dantza) festa adierazlea izan daitekeenez, mezuaren esanahiarekin ondo ezkon litekeelako eta gainera lehen zatiko aukera askorekin ere ondo emango lukeelako.
4.- Eseagarri. Hausnarketa fonetikoen gainetik intuizio semantiko hutsa da hitz hori atxiki eta bere kausatiboa den iratxeki aditzekin lotzera naramana. Erdialdeko euskara estandarrean ez bezala, aditz horiek indar handikoak dira ekialdeko euskalkietan, eta eskuaren testuak adierazten bide duenaren moduko mezu batean agertzea harrigarri ez litzatekeena. Atxiki eta iratxeki-ren hitz eratorriez adierazten dira ekialdean, erdialdeko euskara estandarrean elkartasuna eta batasuna esango genituzkeenak. Komunitateari ongi etorria opa dion Ekirateren etxeko mezuan ez litzateke batere harritzekoa horrelakorik agertzea.
Baina erroan dagoen aditzari heldu aurretik, atzizkiari emango diogu begiratu bat, honek ere aukera bat baino gehiago plazaratzen baitugu. Izan ere, -garri atzizkiaz, izenlagunak nahiz izenak sor daitezke eta bata izan ala bestea, horrek bere eragina du, esaldian dagoen aditzari dagokionez. Gaurko euskara estandarrean ia beti izenlagunak sortzeko erabiltzen dugun arren (ikusgarri, izugarri, nazkagarri), izenak sortzeko erabilpena aspaldiko tradizioa da iparralde eta ekialdean (osagarria=osasuna). Beraz aukera hau ere hortxe dago eta aintzat hartu behar da interpretazio proposamenak egiterakoan.
Atxiki/Eratxiki aditz pareak aldaera mordoa du eta horietarik etxeki/eretxeki dira gure testuari hurbiltzen saiatzeko interesgarrienak. Gainera, esan bezala, Erroibarren etxekarri ageri da, itsaskor adierarekin. Eseakarri fonetikoki aditz horietako batekin lotzea posible balitz, bere osagarria=osasuna moduko aldaerak, batasuna edo elkartasuna izenen sinonimoa emango liguke.
Azkenik eta Zaraitzun hain zuzen, badago konfusio fonetiko bat, irazeki aditza (su eman) aurrekoekin nahastera daramana (eratxeki=irazeki). Konfusioa aspaldikoa balitz, eskuaren garaikoa edo lehenagokoa, beste esanahi mota baten aukera zabal liteke, hots, festaren luzearen ingurukoa, sua irazekitzeko zerbait ekarri beharra aipatuz.
5.- Eraugon. Igaro bezala itzuli dugu, eugon aditza badelako igo-ren aldaera bezala, eta beraz eraugon, igaro edo iragan-en aldaera litzatekeelako, testuaren interpretazioarekin bikain ezkontzen den adiera. Halere ikerbidean zehar ekialdeko eremutik kanpo bidaltzen gaituen lehen hitza da, eta urrun bidali ere, Arratiaraino hain zuzen. Nahikoa, aiherrak jota bestelako proposamenak egiteko beharra sentitzeko:
- Eragon: Geratu, gera-arazi adiera du eta ekialdeko eremukoa da. Ez da hitz bera, baina badira hainbat aditz a/au aldaera dutenak esanahi berberarekin (eralki/eraulki, arkitu/aurkitu, jantzi/jauntzi, …) balizko eragon/eraugon baten aukera erabat ez baztertzeko.
- Aditz honen nondik norakoa ez dago garbi. Eskuaren mezuarekin ezkontzeko hautagai bikaina litzateke. Eragon/Eraugon-ekin lotuta egon liteke.
- Hainbat proposamenetan irakurri dudan ekarri aditza, eraugi esaten da zaraitzueraz. Mezua borobiltzeko ia onena dela esango nuke (batasuna ekarri, elkartasuna ekarri) baina zoritxarrez ez dut ikusten eraugi-tik eraugon-era igarotzeko biderik. Jaugin aditzaren kausatiboa izaki, eraugin litzateke agian iritsi litekeen urrunena.
Hemen azaldu ditugun aukera hauek eta gehiago erabiliko zituzten gogoetagai, noski, gure hizkuntzalaritza ofizialaren ordezkariek. Espero dezagun, gaur egun zientziaren beste hainbat arlotan egin ohi den legez, haiek ere oreka egoki bat erdietsi dezaten ikerlanaren diskrezioa eta euskaltzaleen jakinmin zilegiaren artean, hura oztopatu gabe berau asetzeko, komunikazio politika adeitsu eta eraginkor baten bidez. Beste alorretan egiten bada, honetan zergatik ez? Eta hori iritsi bitartean, zilegi bekigu besteoi, larregi eta luzeegi irizten diogun isiltasuna urratzea, dakigun apurra idatziz, inor hori irakurtzera behartu gabe. Eta dena den garrantzitsua da baita ere, gauzak bere neurrian jartzea eta Irulegiko eskua eta Yahveh-k Sinai Mendian Moisesi emandako taulak bereiztea.
Egun on:
esea karri eraukon
etxea ekarri zeraukon
zeraukon = eutson = zion
: le trajo la casa
: pasivoki itzulirik: la casa fue traída por alguien
Adeitsuki
eradun edun aditzaren faktitivoa edo kausativoa dela esan izan da.
RA hori euskal eremu osoan erabili izan da, mendebaldetik ekialderat:
derautsut = > deutsut
derauzut = > dauzut
dereizüt = deizüt
faktitivotasun edo kausativotasun hori galdua du aspalditik, inoiz benetan eduki badu.
Batzuek diote RA hori predativo bat datekeela. Garrantzirik ez.
NORK gabeko aditz modura ere ikusia dugu Xalbadorren Odolaren Mintzoan liburuan. Adibidez
zauku edota zerauku forma pean (hura guri), zein hari balitz zauko edota zerauko bailitzateke orainaldian eta zaukon edota zeraukon iraganaldian.
ZERAUKON hau jakon da mendebaldean.
NORK eduki ala ez, adizki berbera.
Batuan zitzaigun esaten duguna edota zegokion modura ere esan genezakeena.
Intransitivo modura EDUN eta IZAN/EGON aditzen baliokidea da.
Transitivo modura EDUKI du baliokide.
ZERAUKON ere “edukiarazi / eman zion” esannahia dauka, hau da, faktitivotasuna zeukakeen garaitik datorkeena.
Adeitsuki
Mila esker Josu, zehaztapen horiengatik. Baina zerukon zuk diozuna bada, non dago datiboa? Irulegiko Aztiak dioen “etxeari”-rekin ondo ezkondutako bikotea geneukake. Baina gainerakoarekiko lotura osatu behar, zentzua izango duen zerbait erdietsita.
Bai, ulertzen dut adierazten duzuna.
NORI-ri dagokona KO da, explizituki nori den esaten ez denarren:
: se le trajo la casa
Bestela, eseakarri etxeari balitz:
: le pertenecía a la casa edo litzateke: etxeari zegokion.
Nire interpretazionea ez dut aldatuko, dena dela.
Anitz esker
Ni berriz nirea aldatzeko prest beti, baldin eta norbaitek bidalitako tximista argigarriak zalditik eror arazten badit. Nahiago beste batek emandako argitasuna neronen ganduak baino. Baina ganduen artean hautatu behar bada, nork berea nahiago beti ezta? Aje horrek mendean ez duenik bada, bota dezala lehen harria.
Juan Inazio,
Ez badut interpretazioa aldatzen da serietate minimo bat ematearren.
Hala ere, espero dut noizbait zerbaixka argituko dela.
Ez dut esperantza handirik “aditu”engan, zeren urte luzeetan konprobatu baitut nik baino gutiago dakitela gai hauezaz. Apaltasunetik, diotsut.
Adeitsuki
-R-a ala -RR-a? Komeni zaigunean bata ala bertzea hartzen dugu. Mea culpa, nik ere berdin jokatu dut jolas honetan. proposatzen dudan -aga mugatzaileari datiboa ongi geratzeko. Bertzenaz, -agar proposatu beharko nuke eta -agarri datibo zahartzat jo? Horra bertze irtenbide bat! Beharbada, badugu -agar erakusle / mugatzaile zahar bat? Espezialistek gar- zahar bat proposatzen dute erakuslearentzat. Oso ongi errimatzen du bakar eta zakar bezalako hitzekin.
“eraukon”, “eraugon”, “erraukon” ala “eraugon”?
4 era horietan irakur liteke, antza. “eraukon”ek bat egiten du “etxeari” esanahia izango lukeen datibo zaharrarekin eta “derauko” ” derauzut” forma ezagunekin. Zuk diozun “eraugon”ek ez luke datiborik beharko, eta aztertzeko beste bide bat da.
Baina “erraukon” edo “erraugon” jartzen du, ezta? -R-ak nahasten ez baziren, noski.
“sorioneku” da gaurko -ko garai hartan -ku erraten zelako? Iberikoan paralelo ezagunak daude: Caminreal-go mosaikoan “usekerteku” ageri da, Osicerda izen ezagunaren bertsio iberiarrean, espezialista guztiek “Osikerdako” esanahiaz ulertzen dutena.
Kontua litzateke, iberieraz -ku- adierazteko erabiltzen zuten ikurra Euskal Herrian ere -ku- al zen? Edo euskaldunek ikur bera -ko- ahoskatzen zuten? Eta -ku- izan ordez -ko- balitz, zer izango litzateke “eraukon”-en ustezko -ko-?
Agian, iberiarrean ere gaizki deszifraturik dago eta “usekerteko” irakurri beharko genuke, euskararen lekukoari esker? “Gu” izan zitekeela baztertu gabe, “zorionegu”, egun zoriontsua?
Eta ziur badirela oraintxe bertan bururatzen ez zaidan bertze hainbat.
Galdera asko eta erantzun gutxi, erantzun ezin direlako.
Gorrotxategik, oraintsu, egin dioten elkarrizketa batean, agian euskarak iberikoarekin uste zutenbaino lotura handiagoa izan zezakeela bota du. Zer dela eta? Beharbada:
1- Alfabetoagatik. Biek alfabeto berdintsua.
2- -ku horrengatik. Biek atzizki bera?
3- “otIRtan” formagatik. Egin kontsulta txiki bat, ea zenbat hitzek duten iberikoz -ir bukaera. Gaur egungo euskaran berriz, ia alerik ez. Horrek zer esan nahi du? Hitz iberikoa dela? Ez dut uste, -tan bukaerak euskal zentzu garbia ematen dio. Izan daiteke zati bat iberikoa, euskal deklinazioko atzizkiarekin? A, baina hor dugu “T” famatua, inork zer den ez dakiena, baina euskal alfabetokotzat jo dutena. Iberikoak beharbada izango ez lukeen hotsen bat adierazten duena.
Agian euskarako -ir zaharrak beste forma batera aldatu dira. Euskaraz -ar, -er, -or eta -ur bukaera ugari aurki daiteke, ezta? Bokalismo kontu hutsa?
Bigarren lerro luzeaz aipamen batzuk. Zuk genitiboa ikusten duzu lerroaren bukaeran, antroponimoa ere proposatzen duzu, baina berriro -rr-aren arazoa duzu. “Ekirate” proposatzen duzulako. “Ekirater” proposatu eta kito, konpondu dizut arazoa: “Ekirater+en”. Errea eta irria.
Lerro horrek, zergatik ez dauka hitzen arteko etenik (ez da hitz bakarra izango, ezta?). Bertzeetan etenak daude. Wikipedian dagoen argazkia kalitate onekoa den arren, ez da ikusten ahal behar bezain ongi etenik ba ote den. Eskua bera eskuan izanik eta lupa edo tresna egokiak erabiliz aztertu beharko da. Ez dakit hori egin duten, baina eman duten irakurketan ez da ageri.
Goiko “sorioneku” lasai eta zabal, bigarren lerroa estu eta -n-a gainean jarri behar.
Zuk antroponimoa proposatzen duzu eta agian asmatuko duzu, baina nik teonimoen aukera ez nuke baztertuko, jainkoren bat edo bertze egon daiteke lerroan “ez/skutaturik”. Balizko jainkoari egindako eskari, arao edo otoitz zentzua emanez. Kristauek atean jarriko luketen ” bedeinka ezazu etxea..”.
Azkenik, zer kasualitate ikur monosilabikoak direla ongi ulertzen direnak eta bisilaboak arazo gehiago sortzen dituztenak! Ez ote dira gaizki deszifraturik? Baztertu behar ez dien bertze kontu bat. Iberikoan orain dela gutxi aldatu zuten ikur baten interpretazioren bat, -bo- ordez -tar-. Agian, ziurtzat jotzen direnak ez dira hain ziurrak ezta iberikoan ere.
Ea arkeologoek izkribu gehiago aurkitzen duten “puzzlea” osatu ahal izateko.
Neuk nahiago nuke eraukon irakurtzen balitz.
eraukon = eukon + ra
=
erautson = eutson + ra
NORK dator NORI-tik
EU: habido/estado/sido a él
“a él” aldatzen da “por él”-era.
dauko / dauka: hari-tik hark-era
dauko = le tiene, tiene
(z)eukon = le tenía, tenía, edo aoristo indeterminatu modura: le tuvo, tuvo
Adeitsuki
eRAukon = eRAutson
RA causativoa edo factitivoa bada:
: le hizo tener, nondik: le dió.
Adeitsuki
R-aren “arazoa” ezabatu egiten da “sorioneko”-n ageri dena “zorhi” irakurtzen badugu. Horrek bidea ematen digu gainerako guztiak “r” moduan irakurtzeko. Erdialdeko euskara estandarraren hiztun batek askoz ere hurbilago eta egokiago iritziko dio “zori=zorte” aukerari, baina kontuz! zeren Orotarikoak aipatzen duen moduan “zorhi” adiera Zangotzako erdaran gorde bada, horrek esan nahi du sustrai sakoneko eta erabilpen oso sarriko hitza zela Ekialdeko euskeretan. Aintzat hartuko nuke aukera hori.
Bai eutson, bai zeraukon, bai zaukon, bai zereion eta bai zeion
NOR-NORI-NORK
baino lehen:
NOR-NORI
izan ziren, hau da: jakon, zaion, zitzaion, jagokon, zegokon, zegokion… adizkien baliokideak.
Euskal idazleek ere zentzu horretan erabili dituzte noizbehinka, eta balio bikoitzaz ere bai, nork-gabea eta nork-duna, alegia.
Adeitsuki
.
AKATS BAT AL DAGO TRANSKRIPZIOAN?
Kaixo, Hartsuaga jauna.
Galde al diezaiokezu Gorrotxategi katedradunari, zergatik transkribatu duen bigarren lerroko azkeneko ikurra “e[n]” bezala eta ez, besterik gabe, “e” bezala? Aurkitzen ditudan iberiar alfabeto guztien arabera, bigarren lerroko azken ikur hori “e” bat da, besterik gabe.
Bestalde, Gorrotxategik bi ene jarri ditu ikur berezien artean. Lehen lerroko azken ikurra “{n}” bezala transkribatu du. Bigarren lerroko azken ikurra “[n]” bezala transkribatu du. Zergatik dago lehen lerroaren amaierako “n” ikurra “giltzen” artean, baina bigarren lerroaren amaierako “n” ikurra “kortxeteen” artean ordea? Zer esan nahi du giltzen eta kortxeteen arteko desberdintasun horrek?
Antton Erkiziak ondorengoa esan dit.
Joaquin Gorrotxategiri berari irakur diodanez: lehen lerroaren bukaeran eskuin aldean azaltzen den “N” hori bigarren lerroari omen dagokio, baina hor bigarren lerro bukaeran tokirik ezean, gaineko aldean ezarrita omen dago.
BESTE GALDERA BAT TRANSKRIPZIOARI BURUZ
Eskuaren lehenengo lerroan, “sorioneku” adierazpena ondoren, goitik beherako hiru puntu daude.
Eta berdin gertatzen da testuaren amaieran, “erraukon” ondoren.
Zer esan nahi du hiru puntuen ikur horrek? Esaldi amaiera al da?
Esaldi amaiera izango balitz, “sorioneku” adierazpena esaldi baten amaiera izango litzateke, eta esaldi hori falta den testu zati baten egongo litzateke.
Bienvenido Mascaray-rena irakurri dut.
Ez nago batere ados beronen azalpenekin.
Hori ez da ez euskara ez eta iberikoa.
Berea diot.
1571. urtean Leiçarragak bere obrak argitaratu zituen. 451 urte pasatu dira harez guero. Leiçarragaren euskara, kultur hitzak kontutan hartu gaberik ere, euskara bikaina da eta zeharo ulergarria euskara ederto ikasi dugunontzat, hezurretan mamitua dugunontzat. Alde eta aldi orotako euskarari buruz ari naiz.
Tresna hori prestatu ahal izateko herri jakintsu bat behar da aurretik.
Adeitsuki
ZORIO-EIÑ-EN-UKU
*SORIONEKO LEKUA
Jatorrizkoa ZORION….zergatik bilakatu da SORION…
Cf. bi bokalen inkontruaren kariaz:
O-E bokalak
ZORIO-EIÑ-EN-UKU
*SORIONEKO LEKUA
Irakurtzen ahal dena da:
SORIONEKU
EIÑ horren arrastorik ere ez dager, ez da agertzen.
Naberanena zer da, bada?
Protoeuskararen protoeuskara?
Duela 2100 urteko idazkuna da. 1600 urtetan euskara hainbeste aldatu zen?
Antza ergativoric ez geneukan, aditz perifrastikorik ere ez. 1000 bat urtetan asko aldatu zen euskara, ezta?
Nola garatu zen euskara Leiçarragaren perfekziora heltzeko?
Adeitsuki
Kaixo, Juan Inazio. Oso interesgarria da zure argudiaketa.
“Zori” hitzaren -r-ari eman diozu irtenbidea, bai, eta nik ere haintzat hartzekoa ikusten dut. Logika duelako, noski. Eta eskertzekoa ere bada. Nik ez nekien zerbait erakutsi didazu zure adibidearekin. Beste kontu bat da ontzat (definitibotzat) ematea. Ñabardura hori garrantzitsua dela deritzot. Gauden une honetan ongi argudiatu eta logikoak diren arrazoi guztiak hartu behar baitira haintzat.
Nik bertze hari bati tira nahi nioke, zuk “ekirateren” antroponimoa proposatzen duzun atalari buruz. Aurreko mezu batean aipatu dut “otirtan” formak duen -IR bukaerak iradokitzen zidana. Kontu honi gehituko nioke bigarren lerroan dugun “be-e-kir-a-te-rre-n” pasarteari. berriro ere -IR dagoelako, euskaraz orain oso arraroa dena.
Erran izan da iberikoan agertzen den “salir” euskaraz “sari” izan daitekeela (Mitxelenak proposatu zuela uste dut ). Adibide hori gogoan, proposatu daiteke “oTir” eta “beekir” forma zaharrek euskaran “oTi” eta “beeki” emango zutela, bukaerako -r galduz. Hori horrela balitz edonori bururatzen zaizkio euskarazko -gi edo -ki bukaera duten hainbat forma: ogi, begi.. eta beste batzuk. Norbaitek, hau irakurririk, erranen du “ogitan” “beegi” edo urrunEGI noa?
Aitzin mezuan aipatzen nuen gisan, idatzi hau iberikoa dela erranen zuten lehenbiziko “zorioneku” ez balitz, horretaz ez izan zalantzarik. Andelos/Andiongo mosaikoarekin horrela gertatu zen.
Bertzalde, iberikoko “salir” formari diru edo txanpon esanahia ematen zaio, euskarazko sari-rekin lotura egokia eginez. Euskarazko zilar hitzarekin ere lotu izan da. Baina zilar hitzari hizkuntza zeltiko batean aurkitzen diote jatorria, “zilgar” edo antzeko bat, orain ez dut hori bilatzeko astirik, baina uste dut horrelako zerbait irakurri nuela.
Agian ez ziren bukaerako -r horiek denak galdu, agian -ar, -er… bilakatu ziren, baditugu horrelako alternatziak orain ere: irten/erten, kirten/kerten.
Edo agian, bertze irtenbide bat metatesia izan daiteke, “salir” “zilar”, bokalen leku aldaketa, alegia.
Ongi izan zaitezte denok!
EIÑ-EN (“EGIN” aditzaren aurreko adizkia)
Gaur egun IÑ ere ahoskatzen da.
Nik oraintsu isolatu diat EIÑ-EN polisemiko hori, baina maiz aurkitzen diat Etimologia Hiztegia lantzen ari naizela.
Hor erran diat euskal aditz aurrekariaren adizkia dela.
Euskal aditzaren jatorria honako hau baita:
*TA-AN-EIÑ-EN
(in my opinion) euskal aditza TA (kolpe onomatopieatik) sortu zan: eta hortik TANTZA/DANTZA; TANBOR/DANBOR; TANBOLIN/DANBOLIN…etc
Nire ustez ez da egia “que el euskera ha cambiado muchísimo”, Mitxelenak erratuki errana; el euskera noha cambiado casi nada”, Koldo
Irulegiko Aztia,
etxeaga
: el sitio donde está la casa, la casa y el sitio o terreno donde está construída
Hemendik etxea?
etxeaga = > etxea
Izan liteke, bai.
etxeagari
: al sitio donde está la casa
etxeagari eraukon
eraukon = eutson = jagokon = zegokion
: (que estaba) pegado o contiguo a la casa, perteneciente a la casa
Adeitsuki
Asteburuan ere atsedenik ez. Zilar kontuak iraizean aipatuta, joan den astean ikusi nuen FBen mapa bat zilar hitzaren Europako baliokideekin, eta hizkuntza zeltiko bakar batean ere ez zuen “zilar” hitzaren inolako antzik. Hizkuntza germanikoetako “silver” zen antza zuen bakarra. Bestalde, “beegi” lortzeko egin behar den ebakierak “kebe” gabe uzten gaitu eta nire uste apalean “kebe” da, testu osoan dugun hitzik seguruena. Azkenik, “etxeari dagokiona” hobesteko dauden argudioei ez diet aurka egingo, baina ez dut ikusten aurrekoarekin nola lotu, esanahi garbiko osotasun bat erdiesteko. Eta orain, pilota!
Irulegiko eskuan edo letrak daude edo letra biko silabak
sorioneku ·
tenekebeeki?ate?e[n]
oTi?tan · eseaka?i
e?aukon ·
ku edo gu
te edo de
ke edo ge
be edo pe
ki edo gi
ta edo da
ka edo ga
ko edo go
Ez dago besterik. Ezin da haratago joan, hori euskara den ala ez den da ikertu behar dena.
Letra hauek edo silaba hauek ez dute kontzepturik edo ideiarik adierazten, nola gertatzen baita txineraz, eman dezagun.
Adeitsuki
Andre hona har daçagun oroc gure amore
Berce oro vci eta eguin hari ohore
Hala eguin vadaçagu ohoratu guirate.
Bercegatic hura gabe oro galdu guirade.
Etchepare nafarraren aipu honetan (1545) ondokoak dakuskigu:
ohoratu girate ( = garate, garateke)
eta
galdu girade ( = garade, gara)
Emaiten du, baina ez dira, ez dira oraino aditz perifrastikoak.
Neuk Irulegiko eskuan girate edo girade irakurtzen dut:
girate = seremos, estaremos
girade = somos, estamos
GIRA ez da vulgarismo bat GARArena. Bata zein bestea berdin onak dirade orotariko eta orotarako euskara batu osoan. GIRA / GIRADE eta GIRATE / GIRATEKE esaten dakienak ez du zertan idatzi edo ahoskatu behar honetara: GARA / GARATEKE.
Eta hau ulertzen ez dakiena has daiteke birziklatzen, hau da, benetako euskara ikasten eta euskal jendea errespetatzen eta dagokien lekuan jartzen. Bada garaia!
Adeitasunez
Bada oraindik aukera bat testuaren zati batentzat bestelako esanahi bat proposatzeko, beti ere mezuaren esparru semantiko beraren baitan. “Ekirateren otirtan”,= “etxeko nagusiaren otordutan edo festetan” bezala itzulita, logikoa dirudi horri darraiona, bertan erakutsi behar den portaeraz edo, zerbait esatea. Ardatz honii atxikita, “eseagarri eraugon” = “etxekarri igaro” proposatu nuen lehenengo, “elkartasunean igaro” adierarekin. Halere balizko eta inoiz dokumentatu gabeko “etxeakarri” bat behar zenez, intuizio semantikotik gehiago zuen azterketa filologiko zorrotzetik baino. Oraingo proposamenak berriz lizentzia gutxiago eskatzen du: “Ezeakarri” irakurketa hobesten du, testuko “s” grafia “z” irakurriz, haserako “zori” edo “zorhi”-n bezalaxe, eta *eze-*akarri zatitzea proposatzen, “ez haserretu” adierarekin. Balizko *eze negazio arkaikoa aspaldi proposaturik dago filologia ofizialean eta latinarekiko kontaktuaren aurretik gaurko zaraitzuerazko “akartu” (haserretu) *akarri izan zitekeela proposatzea ez dirudi gehiegikeria handia. Beti ere koherentzia semantikoa ardatz hartuta, “eraugon” ezezagun hori, *akarri-ren antonimoa litzateke, hots, egon aditzaren forma eratorri bat, patxara eta lasaitasuna (egonarria) adierazten zuena eta egundaino bizirik iraun ez duena. Hainbeste proposamenen artean ez dakit zuzenen bat botako dugun baina gehienetan edo guztietan oker egonda ere, ukaezina da testuari darion euskara kutsua iradokizun sorburu amaezina bihurtzen dela begiratu bat ematen dion nornahirentzat.
ERAUKON
KO (edo KA) dativo bat da.
eradun + ko = eraukon / eraukan
eragon + ko = eraukon /eraukan
Itxuraz iraganaldiko aditza ematen du, zeinetan ZEN atzizkiak ez baitzuen oraindik eraginik eduki:
eraukon + zen = zeraukon
Erka:
daduko / daduka = dauko / dauka
dagoko / dagoka = dauko / dauka
Duela 2100 urte ez geneukan ergativorik, hala dioskute adituek, edo bederen hura ez zen oraindik aditz trinkoetan integraturik.
NORK adizkiak etorkiz NORI atzizkiak ziren.
eraukon adizkiaren esannahia zegokan edota zedukan ere izan zitekeen: (z)eukan, (z)eukon.
: le estaba, le pertenecía, le correspondía = le/la/lo tenía
EDUN eta EGON guztiz sinonimoak ziren Zuzeun behin baino gehiagotan esan dudan bezala. Gero ere berriz esango dut.
Adeitsuki
Eraugon-i berriro helduz, esan dugu bere horretan ez dela egundaino iritsi, baina bere aldaera izan litekeen “eragon” ordea, Euskal Herri osoan ageri zaigu, eta Irulegiko testuaren ulerpide proposamenari bikain egokitzen zaio gainera. *Akarri-ren antonimoa edo beharko zuela esan dugu, eta Orotarikoan aurki dezakegu horren nahiko antzekorik. Lehenik eta behin, ohi bezala, ipar-ekialdeko euskaretatik datozkigun erreferentziei lehentasunez erreparatuta, zera diostagu hiztegiak:
Eragon (SP).
Hacer detenerse, hacer permanecer. “Hacer estar” AG 2338.
Ihiztariak bidean utzten dioena haren eragoiteko eta gibelatzeko. SP Phil XXVI.
Kasu honetan Orotarikoaren itzulpena ez da zorrotzena: Hacer detenerse, hacer permanecer. “Hacer estar”, benetan traketsa da itzulpen bezala, are gehiago, sorburu duen erdal testua irakurri ondoren: “…que el cazador deja en el camino para entretenerla…” Beraz, “entretenitu”, edo “distraitu”, itzultzea askoz ere egokiago. Aditz beraren bigarren sarrera Orotarikoan, Bizkaian topatzen dugu, bere garai bateko orokortasunaren lekuko. Honetan ere, erdal itzulpena ez da agian, aipatzen diren adibideei doien egokitzen zaiena:
erago.
I. (Vb.).
1. (V-oroz-arr-ple-ger; Añ, H), eragon (V-oroz-arr-ple-ger; H). Ref.: A (erago, eragon); A Apend.
Ocuparse, emplearse en; emprender (un trabajo, etc.), darle a. “Exercer, exercitarse en algo”, “emplear, ocuparse en algo”
Hemen ere espero litekeen “entretenerse” falta da, nahiz eta gero aipatzen diren adibideetako askori doien dagokien esanahia dugun. Izan ere, lanari lotuta bezainbat ageri zaigu aditz hau, denbora-pasa eta dibertsioari lotuta.
“Bolaka daragoigu” (V-arr), deragoigu (V-ger), estamos jugando a los bolos” A. “Erago zirean yantzan (V-m)” .
OTirtan, nolabaiteko ospakizuna bailitzan interpretatzen badugu beraz, eze-akarri. Eraugon = ez liskartu. Entretenitu (dibertitu) esanahi borobileko esaldia utziko liguke. Dena den, ekuazio baino inkognita gehiago dituen edozein sisteman bezala (eta Irulegikoa horietako bat da zalantzarik gabe), soluzioa ez da bakarra. OTirtan beste zerbait den kasurako ere irtenbideak bilatzen jarraitu behar.
Dena den, a zer hitz polita duguna entretenitu esateko, zeharo bazterrean utzita hautsa biltzen. Irulegikoa aitzaki horrelako batzuk txukundu eta erabiltzen hasiko bagina…
Juan Inazio,
Film honek narago.
: me hace estar, me entretiene, me distrae.
Polita!
Garano narago nahiago. Eta ezer erre gabe gainera. Ostiralaren adur sorgindua.
nago, hago, dago, gagoz, zagoz, zagozte, dagoz
+ RA
narago, harago, darago, garagoz, zaragoz, zaragozte, daragoz
+ NORK
t k n – gu zu zue te/e
+ NORI berezia K-gabea
it/ida, ik/ia, in/ina, io, igu, izu, izue, ie
Nondik: daragoio, daragoigu, daragoizu, daragoiozue, daragoioe…
Iraganaldia ere berreraiki liteke erraz erraz.
Seriotan nabil.
Adeitsuki
Bejondaizula adiskidea! Asteburu on, eragonen flexioak osatzen zaragozala.
Hemen
https://zuzeu.eus/euskara/eragon/
garatuko dut eragon aditzaren aditz jokoa eta.
Adeitsuki
Lehenbiziko lerroko “Zorioneku”-ri buruz oraindik inon ere irakurri ez dudan interpretazio bat ematera nator.
Hauxe da interpretazioa, “Zorion-eku”, gaur egungo euskaran “Zorion-esku”.
Erranen didazue -s- hori nolatan eta noiztik desager daitekeen, ezta?
Bada, hor dituzue “ekubil” eta “ekulondo” (baita “ikubil” eta “ikulondo” ere) “ukabil” eta “ukalondo”rekin batera.
Forma horiek bai mendebaldeko bai ekialdeko euskalkietan ageri direla uste dut. Esku+bil- ukabil, eku+bil-ekubil.
Nik “esku” “eku” baino zaharragotzat nuen… baina hor uzten dut interpretazio posible hau.
Bertzalde, ez didazue ukatuko erranahi aldetik zentzu osoa izanen lukeela!
Untxi-hankak zenbaiti, eta nonbait, zori ona ematen badio, lehen “zorion-esku”-ak ote ziren Euskal Herrian?
SasoiOn(1) eukun
denek hemen Egiarteren (2)
banketeetan (3), ba etsea alkarri
ematen du (4)
(1)Sori= Sasoi
(2)Egiarrate= Egiarte= Irulegi???
(3)Otirtan=
1.- Oturantzetan=Banketeetan
2.- Ostatuan????
(4)Eraukon=
1.- Ematen du=ezkeintzen du
2.- Igaro ondo=Ondo pasau