Hizkuntza bakarra dut, eta ez da nirea
Hizkuntza bakarra dut, eta ez da nirea –
Cira Crespo historialariak BERRIAn.
«Hizkuntza bakarra dut, eta ez da nirea», esan zuen Jacques Derrida-k, Aljerian jaio zen judu frantses pentsalariak, eta honen inguruan Bestearen monolinguismoa izeneko liburua idatzi zuen. Bertan, bere buruari galdetzen zion nolatan izan zitekeen norberak hizkuntza bakar bat izan arren, hizkuntza hori zeurea ez izatea. Bere bizitza oinarri hartuta, gai unibertsal bati buruz hausnartzen du, hizkuntza-inperialismoaz, alegia. Guk, tamalez, nahiz eta filosofo ez izan, badakigu esaldi honen esanahia. Badakigu, eskarmentuagatik, hizkuntza bakarra baduzu eta zeurea ez bada, horrek galtzaileen ondorengo zarela esan nahi duela; edozein mendetan, edozein lekutan.
Azken bi Nobel sariak hori guzti hori azaltzeko adibide garbia dira. 2021ean Abdulrazak Gurnah-k Nobela irabazi zuen ingelesez idatzitako obragatik. Tanzaniarra da Gurnha, eta ingelesa, berriz, gaur egun Tanzania deritzon lurraldea kolonizatzeko erabilitako hizkuntza. Ez zuen nahi izan, edo ez zen kapaz izan, bere hizkuntzan idazteko. Eta bere hizkuntzan idatzi izan balu, ez zukeen Nobel sari bat irabaziko, seguru asko.
Annie Ernaux, 2022ko Literaturako Nobel sariduna, Normandian jaio zen, eta bere aitaren hizkuntza normandiera zen. Baina bera idazle frantsesa da. Annie Ernaux-ek hizkuntza bakarra du, frantsesa, eta normandierarik ez daki, bere familiak hizkuntzari uko egin ziolako. Hizkuntza batetik besterako trantsizioan, frantsesa era markatuan mintzo zuenez, bere aita bigarren mailako frantses hiritartzat jotzen zen, ezjakintzat. Hura zen -eta, ziur asko, da- Frantzian arau sozialak markatzen duen tokia.
Bere familiak Frantziako gizartean izan zuen kokaleku bazterrekoak sakonki markatu zuen Annie Ernaux, eta horri buruz idatzi zuen Lekua liburuan. Liburu hori ez da Ernauxen aipatuena, esango nuke, baina niretzat behintzat, idazlea ulertzeko giltza ematen du. Zorionez, euskaraz Joseba Urteagaren itzulpen ederra daukagu, Igela argitaletxean. Begira, adibidez, zer dioen:
«Aitarentzat patoisa zerbait zaharra eta itsusia zen, besteak baina gutxiago izatearen seinale bat. Harro zegoen hizkera hartaz neurri batean libratu izanaz; bere frantsesa perfektua ez bazen ere, frantsesa zen». Eta, «arretaz hitz egiten zuen beti, sekulako beldurra zion hitz okerrari».
Beldur, lotsa, okerrak eta destaina hitzak errepikatzen ditu. Are gehiago, gauza bitxi bat gertatzen da: hitzak hain ondo menperatzen dituen idazle batengan, hitz egokia jartzeko halako erraztasuna izaki, hain justu liburu horretan, zehaztu ezin moduko batzuk sumatzen zaizkio, izendatzeko ezintasun bat gogoaz jabetuko balitzaio bezala. «Dena kontatu nahi nuen, eta nire aitaz, haren bizitzaz eta nire nerabezaroan bion artean sortutako distantziaz idatzi. Klase distantzia bat, baina berezia, izenik gabea. Bananduta maitasuna bezalakoa». Zer izango ote zen «klase distantzia» ez den distantzia hori, orduan? Hegemonia kulturalaren distantzia? Jacques Derridak zioen: «edozein azentu, batez ere hegoaldekoa, bateraezina iruditzen zait hitz publiko baten duintasun intelektualarekin». Zer diren gauzak, Aljeriako judu-frantses pentsalari garrantzitsu hark «hegoaldeko» azentua zuen eta, lotsaz, tonu apalean hitz egiteko ohitura hartu zuen. Polixene Trabuduak, idazle eta pentsalari euskaldunak, ere lotsa sentitzen zuen, hizkuntzagatik: «Gure aita mojei nota eske joaten zitzaienean, nik ez nuen nahi izaten, lotsa ematen zidalako gaztelaniaz zein gaizki hitz egiten zuen». Lotsa sentiarazten duten eta lotsa sentitzen dutenen arteko distantziak dira hauek.
Rafael Chirbes zenak ere, idazle valentziarrak, nahiz eta bere etxean katalana erabiltzen zen, gaztelaniaz idatzi zuen beti, eta hizkuntza honetan aritu den idazle garrantzitsuenetako bat izan da. Bere dietario edo egunerokoetan ondorengoa utzi zuen idatzita: «Goizegi hasi nintzen urruntzen nireen hizkuntzatik». Zure hizkuntzatik urruntzea, zure txikitako hitzak ezin erabiltzea… «Zein hizkuntzatan idatzi memoriak? Nola esan ni gogoratzen naiz hizkuntza eta nia asmatu behar direnean?», arranguratzen zen Jaques Derrida.
«Hizkuntzarekin zerikusirik duen guztia gorroto eta eztabaida mingarrien eragiletzat gogoratzen dut», zioen Annie Ernauxek. Mindura isildu horiek guztiak, nik baga-itsasoa deitzen diedanak, gure kontinente zahartu honetan hain arrunt direnak eta isilpean pasa ohi direnak, agerian geratu ziren Annie Ernauxek Nobel saria jasotzeko zeremonian emandako hitzaldian. Hara zer esan zuen:
«Txikitan nire egunkarian idatzi nuen: Nire arrazari mendeku hartzeko idatziko dut». Eta pixka bat aurrerago: «Harro eta xaloki pentsatzen nuen liburuak idaztea, idazle izatea, lurrik gabeko nekazarien, beharginen eta merkatari txikien (…), beren modalek, azentuek eta beren ezjakintasunek gutxietsitako jendearen (…) amaieraren amaieran, nahikoa izango zela haien jaiotzako bidegabekeria ordaintzeko». Baina ez, noski, ez zen nahikoa izan…
2023ko abenduaren 7an, 17:00etan, 82 urteko andre hori, Annie Ernaux idazlea, atrilaren aurrean jarri zen; paperak ireki zituen eta irakurtzen hasi zen. Orduan ere, ez zen gai izan, bere zintzotasun guztia jarrita ere, Normandia hitza erabiltzeko, ezta Herri hitza ahoskatzeko ere (eta arraza esan behar izan zuen!); ez zen gai izan bere aita zenari normandiar hiztun izatearen hilondoko ohorea aitortzeko ere (eta azentu hitza erabili behar izan zuen, eta ezjakintasunari buruz hitz egin zuen, berak ere, berriro ere…).
Entzun dugu zure hitzaldia. Jarri gara zure lekuan. Zure mina gurea da. Mespretxuak, burlak, eguneroko gutxiespenak… Zure aitaren beldurrak gure familietan izandakoak bezalakoak dira. Gureak bezalako Europako herri galtzaileen errealitatea da. Zein betaurreko behar da errealitate hori ikusteko? Dena aldatzen omen da; «ordea, ez da aldatzen/ ezergatik nire grina; nire herriaren memoria/ nire jendearen mina».
Hizkuntza bakarra dut, eta ez da nirea Hizkuntza bakarra dut, eta ez da nirea Hizkuntza bakarra dut, eta ez da nirea Hizkuntza bakarra dut, eta ez da nirea
