Euskal Aditzaren Garapena (EAG)
Euskal Aditzaren Garapena –
UH-A = HA-TA//HA DA = HURA DA (horixe dateke aditz-adierazpen horren barne-garapena)
Azalpena:
UH erroari dagokionean, lehen euskerazko silababakarra da (-150.000 edo -120.000ko monosilabazkoa): “Goi- espazio-firmamentu” esangura duena. Norberak juzka beza aldi horretan bizi ziren Giza Espezieei nola deitu, zeren “Sapiens Sapiens” deritzaion “Kromañoia” askoz beluago iritsi baitzen gure lurraldeetara (-40.000~)
UHA erroa, barriz, Goi Paleolitokoa da (-18.000, Solutre-Arokoa zehazki), Würm-Glaziare-aldi bitarteko epel-uneko hizkuntz-eraiketa bisilabazkoa barria da: UH-A “espazioaren gauzapena” esangura duena (*uha-en-a)
Ohartzekoa da –A horixe dela “gauzapena” adierazten duen “desinentzia” (hordarkia).
Hortaz, hondarkia da, ezen ez nonbaitetik etorri den atzizki-solte bat (EHUko filólogo “ofiziozkoen” aburuz “–A artikulua” delako atzizki bat, Aro honetako V-VI mendean “sortua”. Sinesmen erratu hori izan zen, hain zuzen, Iruña-Veleiakoa (K.o.150) “faltsutzat” emateko “arrazoia” (aitzakia lingüistikoa), POLITA, (A)NAIA… eta, horrelako beste zenbait hitz agertzen dela-eta, hori “guztiz ezinezkoa” dela argudiatuz, euren “sinesmen axiomatikoaren” arabera.
HA TA – HA DA, Mesolito edo Neolito Aroko hizkuntz-garapena dirudi, haboro, HA/TA/DA ahoskera-aldaketaren kariaz erakia.
Eta “HURA DA” aditz-esaera, barriz, Neolitoan garatutakoa dateke Horrela planteatzen dudan garapen hori ezezaguna da egungo hizkuntzalarien artean, baita “aitzineuskeraren” bila diharduten hizkuntzalari “ofizozkoen” artean ere.
Hortaz, garrantitsua da, nik uste, honetaz eztabaida dialektiko bat sortzea gure arteko Foro honetan.
Euskal Aditzaren Garapena
DA aditzic oinharrizcoena.
HURA eta HA guztiz synonymoac.
A da HA icenordainetic dathorren articulu determinatua. Erdaraz el, la, lo.
DENA: lo que es, existitzen dena.
Adeitsuqui
Ez balitz jada guzia edo guztiaren sinonimo bezala erabilia, eta usaia aspladi horretan fermuki ezarria, “dena” hitzak “errealitatea” erraiteko balia ginezake.
Hala da Beñat. Dana edo dena ‘Daena’ (Da+ena)-tik datoz. Da. Den hori. Dagoena, beste era batera esanda. Segurolak bikain azaltzen zuen bezala, ‘Guztia’ ez da dena, baizik eta dena eta ez dena.
Euskerak, izatez, erro silaba-bakarreko hitzen memoria gorde du. Hiskera honi “lehen euskera” edo aitzineuskera” deritza, eta nik uste, giza-espezie berbetan hasi zenekoa dela (silaba-bakarrez ziharduena (-150.000-120.000, antopologo askoren ustez)
Beraz, hizkuntzetan kasu berezi baten aurrean aurkitzen gara.
Hizkuntzalaritza zientifikoa duela ez asko sortu zela. Hortaz, eta nik dakidala bederen EZ dago beste hizkera silaba-bakarrik, mendebaldeko inongo beste eremu batean ere. Hizkuntza sáharar/mediterraniar oro bisilabazkoak dare, baita euskerarekiko hurbilenak ere: batetik, Sudan eta Senegal aldeko DOGON dialektoak, eta bestetik Siberiako Yenisey bailarako KET hizkuntza, euskeraren gramatika-egitura bera duena.
Beraz, gure terminologia propioa eraik behar genuke, gaztelaniazko Nebrijaren menpe jokatu gabe.
Adib.: gerundio = “jardunzio”
infinitibo = mugagezio”
participio = partekazio”
verbo pasivo = “zeharkakoa”?…..etc. Denon akorduz egiteko lana.
Hizkuntza orori dagokionean, hurrengo etapa hauek iker genitzake hurrenez hurren:
1) AHOSKERA etapa.
– ahoskera zehazgabea txinpanze, etab.
– ahoskera esanguratsua
– ahoskera bokalezkoa
– bokal-kontsonantezkoa
1.1. euskeraren bolaltasun boskoitza
1.2. kontsonante multzo-kideak: adibidez, T/Z/S/TX/X//D/B/P/F multzo-kideak, etab
1.3. bokaltasun zehazgabea
1.4 Bokaltasun esaguratsua
2) HIZKERA etapa
2.1. Silaba-bakarreko hizkera
2.2. Egiturazko hizkuntza (gramatika-egiturazkoa)
2.3. Egiturazko silaba-bakarrezkoa: shu/su; ish/iz; shi/zi; ush/hus; etab (lehen osagaiak EGILEA adierazten duela, eta bigarrenak EGINDAKOA. “egitura binarioko lotuzkoa” dei geniozaiokeena.
2.4. Egitura askatuzkoa (Goi Paleolitikoa: -18.000~)): AN; EN: EIÑ/IN; UNE/UN/ON/O denbora-espazioko ñabardura nahiz aditz ñabardura direnak (“zirkunstantzialak”).
Aditz gisa ez dira EGITURA LOTUZKOAK, baizik eta ASKATUAK, edozein egoera-ñabardurari ezarri dakizkionak: joAN, jAN, edAN, jIN, etc
3) ONOMATOPEIA ETA HEIAGORAZKO HIZKERA
Ea zer deritzozuen…
2.4. Aditz eta ñabardura
gerundio = jardunzio?
Adarric ez jo, othoi!
GERERE aditz latinoaren derivatu bat da gerundio hitza!
gerer [ger-/gest-] v to manage, administer
Familia derivationala:
Hence: gerundio &; gerente-gerentia; gestion; gesto &; gesta; gestar &; congerer &; digerer &; ingerer &; suggerer &; belligerente etc.
gerundio n [Gram.] gerund
Hence: gerundive-gerundivo
gerundivo n [Gram.] gerundive
Adeitsuqui
ez hadi den-dena izorratzera ethor, othoi, begian galtzu-zatitxo bategatik.
Ez al diat erran, bada, denon akorduz egitekoa zela hizkuntz-izendegia propioa? Zer eroapen gutxi duan, tokaide, txiringitoak izorratu aurretik.
Gainera, “GERUNDIO” hitza Nebrijak jarri zian…. latina izaki, noski, ai zer maraviila!
Eta zer duk, bada, GÉRERE. Ez al duk JARDUN? Eta “JANDUNZIO” hitz terrible hiretzat hain eskandalagarri ez al dk JARDUTEKO ZIOA (asmoa edo intentZIOA, intenZIOnea?
Eta zer dakik hik hain ziur LATINETAIK etorri zaigula euskera, eta ez andirantziz, euskeratik LATINERA?
Zer duk eskandalagarriago? Amama batek haur jaiobarri bati lezioak ematea, ala ume jaio barri mokoti batek (latinak) amamari lezioak ematea behin eta barriro?
ROMANISMO DESDITXATUA, gure burutik kenezina!
Badá, báda ene ustez arreta merezi duen gairik AHOSKERARI buruzko saliean.
Bide batez, ez al dozue uste garai egokia diagula euskaldunok AZENTU TÓNIKOA jartzeko, intonazio-krisi aspaldiko honetan? “Erdeldunek” aspaldi jarriak baitute, askoz motu-zio gutxiagorekin. Zergatik ez euskaldunok, haiek baino motibo larriagoa baitugu? Beldurtiak garelako? Badá, geuk erabaki behar dinagu/diagu hori, edo behintzat Euskaltzaindiari iradoki, hobe izkribuz báda.
Bertzela, eta AHOSKERARI dagokionez, báda arreta emon didan gai bat:
Animalia garatu askok dagite bokalezko ahoskera. Zelakoa duk ahoskera bokalezko hori? Zehazgabea ala esanguratsua?
Badirudi txinpantzeena-eta zehazgabea dala, hots, edozein egoeratan gauza bera (ahoskera berbera) errepikatzen dutela; adibidez, hemengo artatxoriek nahiz Txinakoak.
Baina eta, txakurrena ez al da BOKALEZKO AHOSKERA ESANGURATSUA?
Nik uste diat baietz: ahoskera ezberdina egiten baitiote eskekoari (adausi egiteko tenorean), fraideari, Kartereari, edo auzoko ezagun bati.
Hemen bezai Txinan era berean?
Ikertzeko puntutxo bat, nahiz eta nimiñoa izan.
Naberan,
jardunzio hitza proposatzea gerundio erraitecotz, euscal neologista guztiez haranz joaitea da.
Berçalde, ZIO hitza joan den mendean hassi ciren gure idazleac erabilcen.
Honetara calte berceric ez deraucoçu eguiten euscoiberismoari.
ZIO:
Naffarreraz: cio, motivo, causa, raçoin, cergatico, cergati.
Hala da, Josu
ZIO eta JARDUN, biok dituk euskal-“legalak” (“aurreindoparrak”, erran nahibaitiat)
Ez dakit ZIO nondikoa den jatorriz; nik uste JOAN-ETORRIKO MAILEGU aunitzetariko bat dela. Ez da iberierazkoa, ziur; ezta, beraz gaztelerazko eta abarrezko.
ASMO hitzaren sinonimotzat jotzen diat, eta ASMA-ZIO “inbentu” itzela duk.
Horregatik “asma-zio” erraiteari logikoa baderitzogu, zergatik ez JARDUN-ZIO, “gerundio” esateko?
Nik uste “GERUNDIO” hitza itsusia bezain ulergaitza dela.
JARDUNZIO neologismoa dela? Oharrarazi nian hasieratik, baina euskerak hain sorkuntza-eskasia duenez gero, neologismo bat sortzea, halako jatorra izanik, mezezi duela uste diat.
Orain, ez zeukeat horretan komisiorik, ezta asmazio txarrik ere. Talde honetan ez badiagu ametitzen, ba ondo hori ere: Gure aspaldiko “gerundio” agure zaharrarekin jarraitu dinagu, “geranio” eta halakoekin batera.
Tira, animalia garatuen ahoskeraz, txakurren atit berezia duk, ene ustez. Baina orain gizakion ahoskerara joko diagu berehala.
(Txakurrenak arreta eman badit, dok ezen, gizakiok geure buruaz beste egitear gaudenez, txakurrak behintzat gurekin hilobira eraman ez ditzagun, zeren haiek izan daitez gure onderengoak. Zaindu ditzagun, badá, ahalik hoberen)
Zer eritzi duzue, euskera idatzian AZENTU TONIKOA jartzeari buruz? Nik uste orain, bederen, garaia dala. Premiazkoa, eusra bigarren hizkuntza jaso dutenentzat.
Baita besteontzat ere, batzuk frantsetuak eta bestetsu gazteleratuzko ahoskerara aspaldian joonak gaitualako.
Orain jada inortxok ere ez dik egiten
Arratiako tranbian egiten zitien euskera kantarina.
Oraintsu gogorarazi zida estatubatuar komiko bate, munduko hainbat hizkuntzatan Trumpen kontra ziharduela.
Bere hizkuntza-errenda luzeko lehena EUSKERA izan zuan, hara ezustekoa. Eta honela ahoskatu zian ahots kantarinaz:
HOÓA POÓPATIK HAÁRTZEAÁ!!
eZINEZKO adieraztea AZENTU TONIKO bagerik!
Naberan,
ZIO eta ASMO ez dirade synonymo.
ZIOren errannahiac lehen aiphatu ditudanac dirade: causa, motivo, raçoin, cergatico, cergati.
ASMAZIO hitzean dagoen -ZIO honec ez du cerikussiric aurrecoarequin. -ZIO hau forma internationalean -TIONe da. Atzizquia berez -IONe da. Aurreco T hori participioaren rasto bat, ez berceric.
GERUNDIO ceharo verba internationala da. Eta beraz euscaldun guztioc eçagutzen duguna.
J.Lavin,
Bazekiat ZIO erroak -TION internazioalarekin zerikusia duela.
Galdera dok nondik datorren; zein hizkuntzatik zeinetara.
Lehen erran diat ezen “JOAN-ETORRIKO MLG. anitz horietariko bat datekeela.
Baina orain, gogoeta pixkat egin ondoren, gehiago zehatz dezakdala uste diat:
*TA-ZAHE-EKAI-ON–>DA-XEHE-KI-O–>DATXEKIO–>ZIO
Hau da, DATXEKIO Da-tiboaren laburdura besterik ez litzateke.
Horrekin bat bazarete, orain bazekiagu euskeratik datorrela.
Iberieraz ez da existitzen ZIO errorik: beraz, iberiera aurreko aintzineuskeratik zetorrek. Zehazki TA errotik (-120.000 edo -150.000). Antropologoek erran bezate zein izenaz deitu garai hartan bizi zituan “Homo” haiei (ez nauk bustiko alferrik, gainera Pepsiatrikoa ere hor hurbil delarik mehatxu)
“GERUNDIO” ala “JARDUNDIO” erabili?
Hori gure esku zegok, beste hainbat gauza bezala.
Nik ulertzen diat erreparoa, beste auzi batzuetan bezala. Adibidez, (eta uste dut esana dudala lenxeago)
“AITA” PERSONA maskulinotzat eta AMA femenino gisara erabili? Ala euskal pentsaerak adierazten erara jaso (ezen EZ kristau pentsaera ezarriaren arabera?
Hori ere geure esku zegok. Noski askoz erosoago dala (internaZIOnalismoaren izenean), beste guztiak (euskerak salbu) erabili ohi dutena erabili eta kitto,san Benitto.
ULERTU BAI, ulertzen dizkiat euskal jende timoratuen erreparo guztiak… baina EZ KONPRENITZEN
Baina eta… gure erantzukizuna? Behintzat ez dezagu inkontzienteki erabaki!
Naberan,
“Bazekiat ZIO erroak -TION internazioalarekin zerikusia duela.”
Euscaraz, aldaera hauec ditu atzizqui honec:
-zio, -zino, -ziño, -zinoe, ziñoe edo -zione
Naffarreraz -TIONE da, nahiz /zione/ ahoscatzen den.
Latinera classicoan -TIO da, ceina /ti.o/ ahoscatzem baitzen hassieran, eta guerorat /tzi.o/.
Baina benetaco atzizquia IO cen, T participioaren arrasto bat berceric ez baita, lehen erran derauçudan beçala.
-ion suffixo substantive [used with the second stem of verbs in -er and -ir; note: -ion + -ose = -iose] -ion (= action or result of …ing)
Hence: election etc.; vision etc.; inflexion etc.; distribution etc.; solution etc.; sanction etc.
Latineratic euscararat ethorritaco atzizquia da, batere dudaric gabe.
Guero dioscuçu:
“Baina orain, gogoeta pixkat egin ondoren, gehiago zehatz dezakdala uste diat:
*TA-ZAHE-EKAI-ON–>DA-XEHE-KI-O–>DATXEKIO–>ZIO
Hau da, DATXEKIO Da-tiboaren laburdura besterik ez litzateke.”
Hombre, mesedez!
Euscaratic ez dathor! Argui eta garbi.
Aita eta ama, bata arra eta bercea emea. Bai guiçaquiongan, baina animalia guciengan ere. Lehenago ere bi aldiz erran derauçudan beçala.
Aita eta ama ez dira bakarric erabilcen guiçaquiei buruz hitzeguiten dugunean. Ez dira muthila edo nesca beçala, guiçaquiei buruzcoac baicic ez direnac.
Motel, ez hadi izan hain axiomatiko,
Lakarra bezainbesteko.
ZIO, IO “latineratic euscararat ethorritaco”, Hombre, faborez, Merçedes! Entzuna dinagu lar frangotan sermoi Romanista hori.
Ai ene latina, zer maravilla, hain titiko haur ez bailitzan.
IO edo IYO (Erreiyo, Arroiyo, Erreiyo-Oja (Errioxa), Oriyo… eta beste hainbat -iyo- nahiz “ez-eryo” (Herio) euskerazko label nagusiya duket, ez izan zalantzarik…
Baina gauza curiyosoa dut gu biok bakarrik anomatzea Forotxo honetan…
Ezta Benat GARA-AUS-TO-ARA-ON-ENEA ere!
Guk biyok bakarrik, tira aldiz adiskide egin, aldiz muturka… baina ez gaituk aski.
Zergatik bá, ez datoz?
Ez al dituk iristen gure mailara, Tokaide,
ala ez al dituk iristeko jakin minik,
muinik, ZIO edo Desiorik?
Agian oporretan dare
guztiyok,
ez bila katuei bost hankarik.
Ezdakit Beñat beraz ari garen, baina nik ezagutzen dutana ez da zuen mailako aditua linguistikoan. Horregatik ez du parte hartzen. Aldiz beti erran daut bere abizena Kasto-renea zela, hau da Nafarroa behereko etxe baten izena, Kasto izeneko batena.
Beñat,
Castorene edo Castorena, biac existitzen dirade. Castoren etchea.
Naberan,
Aurreco ikerçaile batzuen lana içorratzen ari çara: Krutwig, Kapanaga…
TIONE bucaerac ez daduca harremanic ZIO icenarequin.
Errannahiac ceharo differentac!
Aita eta amari buruz oraindic ez derautaçu erançun. Animalien casuan ere erabilcem baitira. Cerikussiric ez leinhu edo triburequin.
iepa Beñat. Bá zure faltan nengoen, bai.
Jatorrizko osoa *KARA-AUS-TO-ARA-UNE-ENE “lurralde (ARA) goiti samar (GARA-AUS-TO) lekuko (UNE) etsea (ENE)”
Gero, hurrego CASTORENA, CASTORENE eta abar laburdurak besterik ez dira.
Hire aholkua behar diagu, azentu tonkoarena eta beste arazo arronten erremedietan eztabaidatzeko.
Pentsatu ere ez halakoen eta bestelakoen izorramendu izaiteko, Alak libra gaitzala!
Laburdurac?
Çurea sinhestecina da, cinez!
sinestazina ala ez, nik ez diat metodoz aldatzen.
20 bat urteren ondoren, lortu diat bai, azkenean isolatzea euskal erro silaba-bakar (33) eta bisilabazkoak (450~), eta erro horien arabera interpretatzen diat dena (izan toponimo, izan dana-dalako, zeren eta deiturak ere leku-izenetatik baitatoz; eta horrelaxe interpretatzen dizkiat baitere testu iberikoak ere idazkiak atera ahala lurpetik.
Eta bti-beti erabiltzen dizkia era berean edozein kasutan (tranparik egin barik neure buruari)
Adibidez ASTO erroak, cASTOrene deituran ere ageri denak beti-beti duk AUS-TO (Astobi, Astoreka, Astorkia, eta beste hamaika ASTO… ez dituk “astoak”, jaikoarren!, baizik eta Castorenari buruz erran dudana: AUS-TO “ALTUERA SAMARRA”
AUS dok erro txit garrantzitsu silaba-bikoa, eta -TO atzizkia badaezpadakoa (batzuetan “oso altua” eta bertze batzuetan “altu samarra”. AnboTO, Amoro-TO altu-altuak dituk, baina Neska-TO diñogunean zer? Auskalo: txikia delako ala handia delako diñogu; ala bere txikitasunean handia delako?
Horregatik itzultzen diat altu “SAMAR” izenlagunarekin (eta atzizki badaezpadako deitzen. AnboTO zer dan ez dakien batek, ezin jakin gailu altua dan ala altu samarra edo txiki samarra…
“aita eta amari buruz oraindic ez darautaçu erançun”
Lehebiçi. erraitecoz, euscereac inguruco erderec baino hobeci hobeci adieraçten daquiela sexuen kontua.
Adibideac adibideç:
Giçoneçcoarenac: çiri, çingi, çingatu, giri, haragi egin, iooditu…
Emaçtearenac: alu, poto, potxi/potxin/motxin, potxoino, kilitoR-is…
Beraç, ARRA (arre-a: bitxia, berezi samarra) eta EBA/EMA, EMEA (leuna,xuabea) txit ongi bereiçten ditu, poesia eta guçti, erran nahi baita.
Baina halere, ez euscereac ez iberierac çeuraukatec gerero-bereiçtasunic, bereiçkeriak.
Eçen gauça bata duc sexua eta beste contu bar generoa.
Beraç, eç AITAc EZ amaC DADUCATE BEREÇ GENERO MARCARIC, HARIC ETA giriçTIANIÇMOA ETORRI ETA BEHAR-BEHARRECOTZAT JO ZITEAN GENERO-MARCA EZARTZEA den-denari (Içpiritu Santuari salbu).
Hortaç, iberico zein euçcadunec baçsta çeraucaten Tenpluco Çerbitzariac esatea, genero marcarik gabe. Baina eta inguruco hçcerec ez diate horrecin baçta. Bereçtu beharra baiçeucatec “servidores ala servidoras” diren, baita ere “niños o niñas diren, nahç eta mania horrec criston hiçcera araçoac sortu.
Hainbat eçen askenean @ erabili behar!
Eta hara, GENERO gai horretaç GABILTZALARIC, GURE mITXELENA HALUÇINATUAK HANCA SARTU bete-betea, erraitean eçen GIÇON hitza GIÇA errotican çetorrela.
Eta orduan CONTUAC, contu larriac!
Feminista gehienec hari sinetsi… eta ordua “dena çegon matxismoç kutsatua, GIÇON, GIÇARTE eta dan-dana, euçquerea bera matxismoç joçia!!!
Ez aitac eta ez amac ez daducate genero grammaticalic euscaraz. Ez orain eta ez christianismoa baino lehen.
Aita bat bethi da arra eta ama bat bethi da emea. Biologicoqui.
Çure graphia hori ez dathor bat euscararenarequin. “euscera” hori burla bat berceric ez da.
Lavin jauna, ez hadi iza hain apodiktikoa.
“Euskal Herria” lehen aldiz aipatzen duena Lazarraga arabarra dok, eta EUSCEL HERRIA dio (ez zekiat ziur Euscel ala Eusquel, uste du azken hau)
Baina hara non, ni harrituta!
Ez dit esaten “euskal”, ezen “eusquel”
Horrek zera galdetzera garamatza, hire baimenarekin, noski:
Ez ote da jatorrizkoa EUSK-ELEA?
Ez, eusk-elea ez da jathorrizcoa.
Laçarragarena eusquel da. Euscel ez da ecer ere.
Uste dut hobequi eçagutu behar cenduqueela euscara historicoa, baldin euscara prehistoricoaz minçatu nahi bacina. Ezta?
Ecen bercela çure sinhesgarritassuna zeroren parecoa bailiçate.
Bâ EUSQUEL, zer beste esaten nago bá primo.
“EUSQUEL HERRIA” idatzi zuela Lazarraga arabarrak.
Beraz, hire “Euskara” perpausa duk sasikoa.
Euskera “prehistorikoaz”, baina are zehaztu beharra zeukeagu:
zeren eta neardentararen edo haren arbaso Heidelbergensearen euskel-ele sonemaz ari nauk orri honetan, benetan:
TÁ (Behe paleolitoko-aitzineuskera)–>–>*ta-an–>DÁ (Goi-paleol., indik.sing.) // DARE (pl,)
Horixe dok, ene ustez “euskal aditzaren abiapuntua”
Ez duk uste, tokaio? Bertzela, libre dok beste alternatiba bat aurkeztea…. hori bai, APODIKTIKO izan beharrik barik.
Laçarragac eusquel erria eta eusquel erriau erabili cituen.
erria: -a articulu determinatu singularra
erriau: -au articulu determinatu singular hurbila.
eusquel-ele çuc athera duçu mahucatic.
ele = elhe
Gauza dok Lazarraga edo Laçarraga arabarrak EUSQUEL ERRIA idatzi zuela. eta ez hire “EusCAra” barregarri hori.
Eta gero baii, nere mahukatiketera “eusquel” hitzaren interpretazio probablea: *eusk-elea. Barka * marka hori ez erabili izana. Baina hainbeste ñabardurarako arinegi ibili ninduan, tokaide hori!
Orain igaro gaitezen hurreno aditz-garapenera:
EGON,
DAGOKI–,
ZEGOKI–,
etc.
ea,
EGON: *bade-an-eiñ-gai-en-on “bedera (BADE-an) gai izan
(GAI-EIÑ) egote-unean (EGO-en-ON).
Oraingoan ene mahukaren * izartxoaz doa, eeeh!
Bota apustua, aitzina jarrai dagigun//dezagun.
Gure hizcunçaren icena euscara edo eusquera da. Badirade berce aldaera batzuc hain litterarioac ez direnac.
euscara hitza barregarria al da?
Cergatic? C-requin idazten dudalacotz?
Ala euskara ere barregarria al da?
Leiçarragac eta Etcheparec heuscara erabilcen çuten H aspiratuarequin.
Naffarreraz euscara edota heuscara guehi eusquera dirade forma egoquienac.
EGONen etymologia hori mahucatic athera duçu, bethi beçala:
EGON: *bade-an-eiñ-gai-en-on “bedera (BADE-an) gai izan
(GAI-EIÑ) egote-unean (EGO-en-ON).
Euscara’ erraçagoa da syllaba metaqueta arbitrario hori baino!
Nor nahi duçu engainatu?
Iruçurric ez!!!
polemista ona haiz, adar-topekarako, eta hori txit ongi zetorrak gure zioetarako.
Nik uste EUSQUERA//EUSCERA//EUSKERA bai dela ontsa esana., horrela hitz SOLTE gisara, ezen EZ EUSKARA etab.
Beste kontu bat dok”euskera” hitza beste izen-atziki batetin batzen denean, “euskara/euscara/heusquara eta halakoak erabiltzea.erraite edo idaztea.
aina nik uste, “hizkuntza” edo Hizkera bati dagokion atzizkia
” -ERA” dela, ezen ez -“ARA”
Eta orduan ere “EUSKARA” esatea ez dok fundamentuzko, zeren “EUSKAL ” bilakatzen baituk: EUKAL HIZKUNTZA, EUSKAL HERRIA, EUSKALDUNAK, etc.,
herri honen identitatea EUSKERAK definitzen baitu.
Besta gauza bat dok Herri honetan bizi de edozeini buruz ari garelarik: orduan, “Euskal herritar, Euskal herriko… edo halako zerbait deitu beharko.
baina besteri barik EUSKARA, “a” horrekin hitz solte bezala esateak ez dauka inolako zentzurik, MODA izateaz landa (edota ahoa hatsez betetzea, besterik gabe)
euscera eta heusquara ez dirade behin ere erabili içan.
Informa hadi diligentqui!
euscara / euskara/ eta eusquera /euskera/ biac dirade bicainac.
Naffarrera = euscara + eusquera
informa hadi, mesedez, ea “euscara/euskara” idazten dutenek hitz SOLTE-GISA ala adjektibo edo izen bat LAGUN
DUELA duela idatzi duten. Interesgarria izanen duk hire “diligençia” hori.
Bertçelakoç, jaun Lavin, neronek “mahukatik ateratzen” ditudan morphemak, 20 urteko lanaren bidez isolatu ditudan erro silaba-bakar nahiz bisilabazkoak direla,
eta beti-beti modu berean aplikatuak, dela leku-izenak, antroponimoak nahiz testu iberikoak interpretatzeko:
ZELAIETA; LAKUN; LAVIN (*leh-en-ara-ibi-une–>
lea-bin–>LAVIN : espacio de (LEH-en) zona-vado (IBI-UNE)
Baina zertarako barriro erran hiri, alfer-alferrekoa baituk?
Neri bost axola, barriz, hire arrtea ezinezkoa. Munduko Unibertsitateen arretaz aski eta sobera diat-eta; Basques Studies Renokoa, Oleg Roschenko Moskwakoa, Buenos Aires, Bogota, Txilekoak… (hemengo “ofiziokoenak” ere bost axola)
Tira, aurrera gurdia, … ez zeukeagu denbora galtzeko-eta
beraz EGON
*bade-an-eiñ-gai-en-on–>bedi-eiñ-gen-on–>bejond/begon–>EGON
BEDI *bade-eiñ-ha–>bade-in//bedi-in –> BEHIN edo BEDIN/BEDI, euskalkien arabera.
BEZA (iragangaitza), egin beza, burutu beza….
*bade-eiñ-erazi-ha “hura ezartzea dago bakoitzari”
Naberan,
Agur! Adio!
Labin,
ADIO bai baina ez AGUR
ADIO *ai-ide-en-on–>ai-die-o–>ADIÓ “bedi (AI), lagun (IDE) hurren unera arte (en-ON)” Cf. IDE//DIE metonimia.
Ez izan beldur euskeraren pauso pausatuari!
ADITZA *adi-an-itz-aria “aditzeko edo arreta emateko (ADI-an) berba (ITZ) mota (ARIA)
Naveran,
Norc asmatu çuen aditz hitza?
Segurolaren hizteguian aguercen da.
Nic verbo hitzaren synonymotzat erabilcem dut.
Adio!
ADITZA hitaklau silabakoada. ene interpretaziaren arabera; beraz neoliko ostekoa duk (Neolitikoak hiru silabakoak baitituk)
beste gauza bat: sarrera gisa ADITZA jarri behar dik, -A itsatsiarekin. Gero, beste osagai batekin batzea ADITZ (aditz egitura eta nahi dana).
Ez duena balio doñ ADITZ jarri sarrera gisa eataIZ. (izena dela esatea hain fresko. Baina horrelakoakehundaka ageri dituk gure Hiztegi guztietan: “hitz irenduak”, kapatuak.
Beha, badira 4 desidentzia EZIN DAITEZKEENAK IRENDU:
ARIA (madaria…)
-ERIA (gazteria…)
ARA (lurraldea…)
ERA (manera…)
Horiek behintzat “intokableak” idituk.
Aditza Larramendic asmatu çuen adititz modura, guero Azcuec aditz erara aldatu çuen.
Utzac neolithicoa baquean, othoi.
hitzak zehazki datatu beharra zegok.
“ADITZA” berba hori lau silabakoa duk, beraz Neolito ostekoa.
Baina ez duk Larramendik asmatua, noski. Beste gauza bat duk “lehen aldiz IDATZITA” Larramendiren testu batetan ageri dala.
Baina euskaldunek gauzak idaztea, asko beranduko gauza duk, gure hizkuntzak AHOZKOA duelako espezialitate.
aditz Bi syllaba: adi + hitz Hemen hirur.
aditz bat erraiten da, beraz aditz hitzac ez daduca a organicoric.
Aditz hitza Azcuec asmatu çuen verbo ez erabilcecotz.
abesti Aranac asmatu çuen.
Adio = Jaincoari
ADITZA eta halako hitz horiek duela milaka urte lehenagokoak dituk Azkue edo edozein baino,
Hizkuntzalari ilustratuek diotenez, leku-izenak eurak duela gutxienik 4.000 edo 5.000 urtekoak dituk.
ADITZA, -A-itsatsiaz beharko luke: *adi-an-itz-ARIA desinentzia ezin dalako moztu. Esan diat zergatik ere.
Dana dan, gure Hiztegi guzti-guztien akatsa dok, denek pentseta dutelako -A desinentzia hori -A “artikulu fantasmagorikoa” dala, baina ezta horrela. Eta hori izan zuan aitzaki lingüistkoa IRUÑA-Veleia “faltsutzat” hartzeko; politA, naiA, etc “artikuluak” direla, eta -A fantasma horiek V edo VI. mendean “sortu” omen zirenez….
Baina, barriz ere, -A desinentzia (HONDARKINA) dok: UHA//HA/-A, goi Palaolitokoa, baina UPVko “ofiziokoek” (hots SOLDATAPEKOAK) paletoak badituk, eta eurak dan-dana dakitela pentsetan daben harropuxkak…
Baina ADITZA berbari dagokionean, Hiztegiek ADITZ jartzen ditek sarrera gisa (eta “izena” dela erran), eta gero, noski, ez ditek bereizten ADITZ (osagarria) eta ADITZA (izena), ezta MAKAL (osag.) eta MAKALA (iz.) eta halako ehundaka.
Baina tira, txit desberdina duk, ezta?. Gauza bt duk MAKAL EGOTEA aldi batez, eta beste gauza bat MAKALA izatea berez. Ez da diferentzia makala!
Ibon Sarasolaren Hiztegia oso-oso ona duk, bere data-erreferentziekin eta abar. Baina Ibonek berak zera diok Sarreran:
“Kategoria aldaketa:…Euskal gramatika azterketen egungo egoeran, badirudi hainbat hitzen gramatika-sailkatzeari buru ez direla eskas arazoak eta duda-mudak.””
Beraz, tokaide, gk argiago zekusagok orain, ez dok?
HOGEI URTE igaro dituk, konpa.
Orduan baten batek abisatu behar ziok EUSKAL-dagokionari.
hORRETARAKO PREST, kamarada?
aditz hitza aditu + hitz berceric ez da aditzecotz valio duen hitza.
aditu, linguistec erraiten dutenez audire aditz latinotic dathor.
aditza = aditz + A
A = articulu determinatu singularra, ceina baitathor HA demonstrativotic.
ADITZ da hizteguietaco forma egoquia A itsatsiric ez duelacotz.
A hori organicoa baliz, aditza bat, bi aditza erraiten guenduque. Eta ez da hola.
Ibericoa euscararen maila berean bacenequi, deus guti cenequique.
Adio! Jaincoari!
sentitzen diat hirekin BETI eazadoa egonbeharra, baina pathua izan duk akaso, tokaide.
Lehenbizi, uste diat esan dudala, sarrera gisa ADITZA (iz.) jarri arren, BESTE OSAGAI BATEKIN BATZEAN, -a desinentzia hori desagertzen dela: aditz bat, bi aditz; madari bat, bi madari; gizaki MAKALA (iz.), MAKAL ANTZÁ….
kOnprenitzen, lagun?
Eta beste gauza bat konprenitu behar duana: euskera ere “ZIRKUNSTANTZIALAK” daudela (“ñabardurak” : leku-denborazko ñabardurak (UNEtik datozen -UN, -ON, -O); gehi “jarduerari dagokiona: -AN; gehi “nongo, nondiko”-ren ñabardura: -EN; gehi “ekintzari” dagokiona (EIÑ/IN)
Hiretzat “letra txikia”dok, baina hori barik inortxo ere ez da kapaz ezer egokiro interpretatzea.
horregatik ADITZ berba hori ez da bisilabazkoa, baizik eta hiruzpalau silabakoa, ADI eta ITZ bitartean srtzen diren “ñabardurengatik”: ADI-an-eiñ-hitz-A.
Azken -A horri dei iezaion nahi duan moduan, baina gehien-gehienetan izaten duk: -ERA (manera); -ARA (lurraldea); ARIA (mota, espeziea) eta -ERIA (multzoa, taldea)….beste hainbat ere badira: AIA (laugunea), etc, etc.
Eta horiek ezin zitezkek irendu, moztu, kapatu, touche… DESINENTZIAK (hondarkiak, buztanak, pitilinak…) direlako, nahiz eta egitate hori “ofiziozkoen” buruan ezin sartu.
Hire buruan bai, ez dok?
Euskarak ez ditu eraikitzen bere hitzak “indioek”, barka, “idiotek” bezala hitz egiteko “yo venir”, baizik eta “ADI-an-en-ITZ-eiñ” (AITUA IZATEKO HITZ EGIN) edota “ADI-an-itz-eiñ: arreta deitzeko (ADI-an) hitz egin (ITZ-eiñ)
ni oraintxe berton jota niagok afoniko,
baina “Fhónos, phonetiké” nondik ote datozen kritiko.
Ah, ez dakik ala?
Ez, baina sumatzen diat JOAN-ETORRIKO maileguak darela.
Hots, euskera-iberikotik antzinatean joanikoak (-10.000) eta oraindik oraintsu grekotik bueltan etorri barriak.
Baina zer diñok, zer astakeria! Beti eratsi digute ia dana latinetik eta grekotik etorria dela… eta ez ditiak aldatu nahi nire apunte horiak! Kontuz gero!
Baina ez nauk beldurtzekoa Inkisizioen eta Pepsiatrikoen aurrean (ia honezkero hortzak berdinduta eta ilea zurituta ere bai-eta…)
Orduan, deabruak hartua-edo, nire konklusio-onena (concluçionea) hartu dot:
PHONOS *abo-an-on-os “abogune jasotik” datorrela.
ABOKO HOTS (abo-an-ots) GUNE (on) JASO (os)
eta PHONETIKÉ, aldiz, *aboko une onetik “ABOKO UNE ONETIK edo normaletik (TE)”
beraz, ni orain A-PHONOS “ahots gabe” (A-) izorratuta nagoenez,
APHONIKÉ *abo-ots-une-ekai “ahots une gai bagerik” nagoela.
Zuek uste Akademiako irakasle deunek beren apunte horiak barritaturen? Ala nik dakidan bat “deabruak hartua”?
barka,
APHONIKÉ *abo-an-ots-en-gune-ekai-GE (GE = asunto gabe)
Çure etymologiac phantasmadac dirade.
ea, kokretuki edo çehaçqui, maisu
zein osagai duk hire ustez phantasmada azken adibide horretan?
ABO ao/aho/ago/abo
OTS//HOTS hos/os/ots/hots; ahots/abots
UNE hune/gune/une/-un/-on/-o
EKAI ekai/gai/-gi/-ki
GE He–>Ke–>Ge; Bage–>Gabe
-en-;-an- = ñabardurak (circunstanciales
de “origen” y de “actividad” respectivamente)
edo zer kristo ez duk entzun inoiz horierako partikularen baten oihartzuna euskeraz? ala ez al dik ematen belarrira euskeraren ahoskerak?
ala hitz horien eraiketa edo kateamendua ote dok laket ez duan “phantasmada”?
edota ez al zaik laket erraitea ezen hemendik hara joan zirela lehenbizikoz aintzinatean?
Ba aplika itzak hizkuntza-arau funtsezkoenak, hizkuntzalari guztiak adosdauden “normak”, ARAUAK, jakiteko zein hizkera den lehenbiziko eta zein hurrengo edo azken
B–>P–>PH–>BH–>F
Letra larriz idatzita:
S (sigma), O (omega), E (eta)
Letra-itzulpena: K (ji), TH (zeta), Y (upsilon), X (psi)
Aéros?aero- -< AIRE
Aitía?auzi- /audientz-jurisdikzi- -< AUZIA
AlÉtheia-EulethÉria -< EGIA -< eiñ-hegi-era: “agerira azaldu”
Aná-logos?analog- ?analogia
AnÉr/andrôs?andr. -< ANDERE –Grezia klasikoko patriarkatuak
gizonezkoari esleitu zion ANDERE hitza
ÁNGo?agon- -< AGO/AHO, hitz polisemikoa: hemen sarrera-
irteera (aho-on): aho gunea
Ángo-állo? angu-/-ango-/-angelu- -< ANGU/ANGO?ABANGO?ABU-
AN-AGO, erdigunearen alboa: angelua (Ibarrangelu, Angelu…)
Ánta?anta- -< AURREZ (adlag)
Antí?anti- -< GAINKI? GAIN-IKE: pendiza
ÁnthrOpos?-antropo- -< AN-AZU-BORO < –barren-gaineak (an-azu) eta
burua (boro); Sin.: gizakia
AnÓgO?angos-/angu -< -ANGO/ANGU topon.: Durango, Angosto…
ArkÉ-zen?arkeo- -< ANTZINEKO
ArkéeSzai?arkit- -< ERAIKITZE?ERAIKI-AZU-IN: azalera (azu)
eraikia (eraiki-in): ERAIKINA (arkitektura)
Árkios/Arki- ?arki-/artxi -< ASKI-OS? ASE-EKAI-OS: nahiko (ase-os)
gai, arrazoi edo material (ekai)
Arky-Staton?arteria, arteri-/artro-/atro- -<ARTE-S-ERIA?ARTE-
SARE-ERIA: arte-sarearen (arte-sare) multzoa (eria)
AStÉr, aStéros-?aster-/astro- -< ASTURU
A-Sy?asi-/ase-/as- -< EZ- (ez-simetria, ez-sexual…)
Átlas, atlántos?atlan- -< ATALASE?ATE-AN-LEA-ZI: itsasorako (an-lea-
zi) atea (ate)
Atmós-pherÓ?atmosfe- -< ARNASBERA?ARNAS-BERA-O: arnasgunea
Átokos?esteril- (ikus esteíra)
Átomos?atom- -< ATONBO?ARA-TO-EN-BORO: azalera (ara)
txikiaren (to-en) nukleoa (boro)
BlOthrós (?)?molekula- -< BORO-EN-LEA-UKU-ILA: nukleoaren
(boro-en) azalera-gune (lea-uku) nimiñoa (uku-ila)
Á-topos?utopi- -< EZ-TOPO
AudaÔ?audio- -< ENTZUN-ON?ENTZUN-AN-UNE: entzuteko
(entzun-an) parada (une)
Autós?auto- -< BORO-TO?BORO-EN-TUI-O: norbere (boro-
en) gune autonomoa (o-tui)
Ez dadila panikoa heda! Grekozko A-letratik hautatu ditudan hitz batzuk doaz hor.
(Grekoa birpasatzeko ere balio dezake. Baina ez loa galdu horregatik)
Hizkuntz phonetika-ARAU horiei jarraiki,
ea zein hizkuntzatik zeinetara ote diren igaro lehenbizi:
grekotik euskerara ala euskeratik grekora.
Nik jarri dizkiak nire gezitxoak, baina segurazki hik ene “phantasmadak” ikusiko dituk.
Zuzen itzak gezitxoak hire gustora, faborez.
II. JOAN-ETORRIKO MAILEGU LATINEZKOAK (A-B)
AB/ABS-absolutum,… -< ABU/ABA: jatorria/lainua
AD/ADS-adde,… -< ADU: patua, halabeharra, etorkizuna
Apud?apo- /api-/apen-/post- -< APOST<-POSTE<-BORO-
OSTE
Accesus?akzes-/akzi- -< IRITSI/IRISTE; iriste/accésit met.
Acolythus?ako- -< AHOLKATU/AHOLKU; aholka-/acolyt-
met.
Addere//gr. ProSthéSte?protesi-/adj- -< ERANTSI/ERANSTE;
eranste/addere ald.
Adjunctus?adj-/aiunt- -< ATXIKI/ITSATSI; atxikit-/adjunct- ald.
Afectus?afekt- -< MAITATU/MAITATZE
Afinitas?ident- -< AHAIDE/IDE/KIDE; ahaide/afini- ald.
Animo//Exanimatio?anim-/desanim-/depresi- -< ADORE; adore/animo //ADOREGABEZIA?ADOREBAGEZIA; adorebagezi/exanimazi met.
Ante-?antezede-/aszendent-/ante- -<URRE/AURREKO/AURREKARI
Aquam?ago-/gobi- -< AGOKU?AGO-UKU, AGO-BIA
: uhabiak. Top. Gobia, Gaubea, Valdegobia…
Arma, armada?arma- — OSTE/GUDALOSTE
Artículum?artikul-/artilug- <- ARTIKU-EN-ELE?ARTE-IN-UKU-
AN-ELE: adierazpen lekuari (uku-an-ele) tartea eman (arte-in)
Audendum?atrebim-/atrebi- -< AUSART/AUSARDIA
Auditorium?auditori- -< ENTZUN-GUNE/ENTZULEGO
Auctorem?agent-/faktor-/gestor- -< EGIN/EGILE; egile/agent- ald.
Bancum?bank -< BANAKO/BANKU (banako-gune)
Baptismus?baptist- ? BATAIO
Bárbara?barbaritate/barba-/berbe- <-BARBEREKU/IBARBURU-
UKU: iberburukoen (iber-an-buru) lekua (uku): berebereen bizilekua
Botánica?botanik- -< BOROTELERIA?BORO-TE-EN-LI-ERIA:
landare-buruen (boro-te-en-li) tegia (eria); “arbolen arloa”
gauza bera latinezkoei buru. Latina freskatzeko-edo, besterik ezpada
JOAN-ETORRIKO EUSKAL MAILEGUAK
Euskerak oraintsu hartu dituen maileguak dira, bai latinetik baina batez ere grekotik, teknologia arloan eta abarretan erabiliak izateko.
Baina hara non, oraintsu jasotako maileguok euskarak eraman zituen antzina, duela 10.000 urte inguru, Europa Mendebalde honetan izoztaroa amaitu eta Kobetako populu ugaria barreiatu zenean Eurasian zehar.
Horregatik deitzen diet “joan-etorriko maileguak”
METODOLOGIA eta HIZKUNTZA IRIZPIDEAK
a) Historiaren sekuentzia: hizkuntza zaharrenak berriari mailegua ohi
b) Hitz konplexuagotik singlera
c) Fonetika sekuentziaren arauaera: B?P?M?PH?F
d) Bere hitzen esaguraren memoria duen hizkuntza, maisu
Ceinen barregarria eta negargarria haicen!
Lotsa izpiric ez!
Adio! Jaincoari!
motel!
hain”nagazionista” ematen duk, lagun, ezen erantzunik aurkitzen ez dakien mukizu bihurtzen hago, barregarriro, lotsagarriro!
Sar hadi edo irten hadi, baina aparta paretik
Adeo!
Ad Deum!
Jaincoari!
Zientzia Exaktoak (Hizkuntzalaritza, etc) baino “Humanitateak” (Antropologia…) gehio laket dutenetzat, orain Antropologia sailera igaroko gara:
lehen galdera: herri bakoitzak bere pentsaera edp “tenperamentu” kolektibo berezia (aebasoengandiko pathua…). zEIN DA EUSKAL HERRITARRON BEREZITASUN ANTROPOLOGIKOA?
Herri lasaia, eroapentsua, bortitza, flematikoa, ausarta, sexu-aldetikako hotza… zeren denetik esan baita gutaz, guk geu izan ezik.
Zelan definitzen diagu geure burua?
beraz, ez zekiagu zer gene edo umore mota heredatu dugun gure arbasoengandik.
abia dezagun haienganako hurbilketa Paleolitoko Kobetatik.
Isturitzeko Koba da SARA ondoan garrantzitsuenetariko bat, nik uste garrantzitsu eta esanguratsuena.
Ez bakarrik han txirula bat aurkitu delako, duela 15.000 urte baino lehenagokoa, baizik beste gauza bitxi-bitxi bat, bete inongo Koban aurkitu ez dena.
Hara, hezur xafla landu bat: alde batean bi basurde, eta bertze aldean bi emakumezko biluzi, eskuak goian dituztela, otoitzean bailiren, bata bestearen atzean, basurdeak bezala.
Bada, hau gauza bitxiena: Bai basurdeen, baita emakumeen sudur-zuloetatik ateratzen diren arraiatxo fin-fin batzuk ageri dira: arnasten duten HATSA!!!
Eeuskal lexikoan, HAS//ATS
HAS, airea hartu, eta ATS, airea bota.
Basurde/Emakumeak AIREA BOTATZEN DAUDE beren surtziloetatik. ATS egiten.
Eta duela 17 edo 15.000 urte bizi zen jende hark ba ote zekiten mintzatzen HAS eta ATS.
Berba bi horiek erro silaba-bakarrak dituk, Behe Paleolitikoak (-120.000urte gutxienez). Beraz, garai hartan bizi ziren gizakiek sortuak (historiaurrea dakienak, bazekik H.Neandertalensis edo bere arbaso H.Heidelbergensis, sua lehenbizi kontrolatu zuena.
Eta Aethelman antropologoaren esanetan “SHU” AHOSKATU ZUEN LEHEN GIZAKIA.
Eta hor beste gauza jakingarri bat: lehen gizaki haien aitzineuskeraren egitura gramatikala, hots ADITZA + OSAGARRIA (konplementoa). Adibidez:
SHU//SU, “iziotu sua”, hots
SHU “iziotu”….. SU “sua”.
Eta beste erro guztiak ere halaxe:
ISH//IZ “izan/izatea”
SHI/ZI “isuri//ibaia”
USH//HUS “izutu//hutsa (troka), animaliak ehitzatzeko haien ehiza-teknika.
Tira, ni ez ninduan izan han bertan, baina gure hizkuntza bai.
halan be, garrantzitsuena ez da agian kultura-altxor “materiala”, baizik PENTSAERARENA (gure hitzen atzean, ostean, alboan edo barrenean… dagoen ideologia, eguneroko eskarmentutik gogoeta sakonaren ostean ondorioztatua.
Aski da euskal elezahar edo esaera zahar, altxor horretaz jabetzeko.
Baina baita hizkuntza bertatik aterea:hona hemen, gure hizkuntzaren arabera, arbasoek zer pentsetan eben heriotzari buruz:
Zer pentsaera zuten gure arbasoek bizitzaz eta heriotzaz?
Antzina-antzinako gure arbasoek argian eta errekan ikusi zuten bizitza, horiexek baitziren bera bizirik mantentzen zuten eguneroko baliabideak. Eta biziari, argiari eta energia orori IZ deitu zioten, eta errekari ZI. Hitz horiexek dira, izan ere, lehen euskeraren zimendarri nagusiak. Nabari denez, hitz balioanitzak dira, “polisemikoak”, ildo bereko balio anitzetara zabaltzen direnak. Horrela, IZ erroa ageri da iratzarri diogunean (*iz-arre-i(n), “argitara esnatu”; baita izorra haurdun geratzea (*iz-arro?iz-orra, arro/orra metonimia deritzan silaben alderanzketarekin); eta hitz izen garrantzitsuan *aho-iz?hitz “ahotik irteten den energia”; ostera, isil *hitz-il, “hitz apala duen”; zilbor, gure jaiotza ateari, etab.
Gizaki sortzaile hark errekari ZI deitu zion, hori ere iz/zi metonimia bidez. Arrazoi osoz, zeren bizitza eta errekako urari esker bizi bitziren. Bestalde, elikadura ere esan nahi du: zitu.
Burua altxatu eta beraz bestelako izarratuari begiratu zionean, IZAR deitu zion, *iz-arre, “argi nabarmena”, eta bere buru-kontzientzia areagotu zitzaion, inguruarekin -animalia, landare eta gainerako gauza guztiak bera bezalako biziduntzat hartuta, -denarekin bat-bat eginda zegoelako. Pentsaera horri “animismoa” deitzen zaio. eta izaki-gizakien arteko harremanez arduratzen den xamanaren eginkizunari “xamanismoa”. Xamanaren eginkizuna, berriz, gizakien arteko eta animalia-izakien arteko harremana elkarlotzea zen. Arartekoa, beraz (Historiarreko Xamanak. Jean Clottes / David Lewis-Williams. Gaiak, 2001)
Hau guztia ez zen hemen bakarrik gertatu, jakina, baina euskerak orduko memoria mantendu egin du.
Jarraian, aurrean zeukanari HI deitu eta bere buruari NI, elkarrengandik bereizteko.
Gero, bere gorputzari erreparatuz, GI deitu zion bere buruari (haragi), eta bera bizirik zegoela jabetuz, GIZ bere buruari, *gi-iz, hots, “bizirik dagoen haragia”. Hortik gorputz-atalen gi ildoko zerrenda: gerri (*ager-gi), nahiz gure barne-organoena: gibel, giltzurrun, baita gihar, *gi-arre, “haragi nabarmena: muskulua”.
Eta berriro gau izarratuari begiratzean IZPI, *iz-bizi asmatu zuen, orduko ortzia kutsaduraren oztoporik gabe ikusi ahal zuelarik.
“Eder izarra zeruan,
Errekaldian lizarra,
Etxe hontako nagusi jaunak
Urre gorriz du bizarra” (Kopla zaharra)
Orain ez pentsatu gizonezkoa izan zela aurreko guzti hori asmatu zuena bere buruari bueltaka, gizonezkook behintzat sarritan pentsatzen duguna. Ama izango zen orduan ere umeei hizkuntza transmititzen ziena, erritu eta mitoak barne, eta beraz kobetako hormak pintatzen zituena. Zergatik ez? Orduan ez zegoen gaur bezalako kopla zaharrik.
Itzul gaitezen harira. Izadia eta Gizakia bereizita, eta bion jardunaz jabetuta, IZAN aditza sortu zuen, bai eta IZEN ahoskatu zuen (*izan-en), “izan-etik eratorria”
Gainera, GU esan zuten taldea izendatzeko, eta GU ez den guztia izendatzeko E(Z)-GU: egu.
Ez dut hona ekarriko IZ/ZI erroaren toponimia eta izenen zerrenda, hain ugaria non hitz internazionala gertatu baitzen berehala.
Orain aski material daukagu gure arbasoek bizitza/heriotzari buruzko pentsatzen zutena azaltzeko.
Errekaren JARIO etengabeari erreparatzean, ERIO/IO ahoskatu zuten, eta guk
Kandelerio leriyo
Atxari ura dariyo
abesten genuen poz-pozik umetan.
Gure Euskera Piriniarra edo Auskitera deituko dudan honetan (Dordoina eta Axturia –biak barne- bitarteko kobagune ohia), zera pentsatzen zuten gure arbasoek: bizitza, izatez, jarioa zela, eta heriotza jario hotza, bizitza erio zela (bi-zi jarioaren iraupena), eta heriotza, aldiz, erio-hotza. Hil, *eri-il “eria iluntasunera”. Lehen osagaiak gure eskuko erhiekin duke zerikusia, agian oso makalak iruditu zitzaizkion-eta orduko euskaldunari, eta il horrek iluntasunarekin. Hizkuntza hau oro har txistukaria da, eta “i” bokala lehenesten du (iz eta bizi adibide).
Gero ikuspegi zeharo desberdina aurkitzen dugu hurrengo euskera-geruza honen barnean: bereber jatorriko amazigh deritzoguna. Honek “o” bokala lehenesten du (go eta gogo adibide) eta hizkuntza guturala da. Egungo amazigh hizkuntza asko arabiartua dago, zoritxarrez; baina jatorrizkoak Atlas inguruko toponimian irauten du argi eta garbi.
Eta hona hemen haiek pentsatzen zutena, beren hizkera-erroen arabera betiere:
GO da euren erro printzipala (hau ere polisemikoa), bizia den guztia adierazteko, gizakien bizitza. Bizipoza, adibidez, GOGO, eta heriotza AKABO. Hots, akabatu/akatu: *go-an-bagetu?goa-gabetu?a-gabetu?akabatu, hots, “bizitzaz gabetu” (bage/gabe metonimiarekin). Ildo bereko hitz garrantzitsu bat zera da: gorpitz/gorputz *koro-buru-iz, *gorpu biziduna; bizigabeko gorputzari, ordea, gorpu deitzen zaio besterik gabe. Hor, baita, AGO sortu zen ibai-arroa eta ura bera izendatzeko (hortik agua/aqua). Beraz, haien hizkuntza GO/AGO gure IZ/ZI auskiteraren sinonimoa da (bizitza eta ibaia elkarlotzen dituena arrazoi osoz, nahiz eta erro zeharo desberdinak erabili gauza bera adierazteko. Toponimian hor ditugu Gobia, Agoitz/Aoitze, Agos (Irati ibaiaren ertzean, eta Oitz/Oiz, Donamaria ondoko ibai ertzean. Eta horra hor, azkenean, OIZ mendiaren izena, “uren jarioa”.
Azkenez, bizitzaren eta heriotzaren hirugarren ikuspegia, beste biekiko zeharo hitz ezberdinekin aurkitzen dugu. Euskalki hau da euskeraren azken geruza osatu zuena: Mediterranioko hizkuntza deritzona, Yhawek Babel Dorrea eraitsi aurretik “mundu guztiak” egiten zuena, Bibliak dioenez. Izan ere Yhawek apropos eraitsi zuen hizkuntzen dorre hura, Babel (*boa-bel) “buru-beltza” zela-eta, haien hizkuntza nahasteko asmoarekin. Eskerrak den-dena ez zegoela Yhaweren esku. Yhawe eta Jaube hitzak i-a-o-u-e letren batura besterik ez dira. Hirugarren hizkuntza horrek “a” bokala lehenesten du (ama adibide).
Euskal Herrira ere iritsi zen, iritsi behar-eta, “mundu guztiak” egiten zuen hizkuntza hura; eta, neolitikoan lehen euskera batua osatu zen horrela, duela bospasei mila urte.
Hizkuntza mediterranioarentzat AMA da hitz erro nagusia. Sasoi batean Ama Jainkosa izan zen, Sáharan, baina euskerara aurrizki, atzizki nahiz ertizki gisa iritsi zaigu, hasiera, amaiera eta printzipala esangurarekin.
Hizkera horretan, beraz, AMA da hasiera, amaiera eta printzipala edo printzipioa. Berak adierazten du bizitza. Aldiz, heriotza amaitu hitzarekin adierazten dute: *ama-itu, “bizitza ahitu”.
Koldo Mitxelenak, AMA arioa zela esan zuenean, okerreko bidetik abiatu zen; horrek euskeraren laurdena behintzat ezabatzea esan nahi baitu.
Ikusi dugu HERIOTZAZ gure arbasoek zer pentsaera zuten, betiere euskal lexikoare atzean dagoenaren arabera.
Ikus dezagun orain PATUAZ edo DEITINOAZ zer buruera zeukaten:
Zer pentsetan zuten patuaz (fatalismoaz) eta askatasunaz?
Kultura baloitzak berere erara, baina denek egin izan dute gogoeta gizakion destinuari eta askatasunari buruz. Adibidez, filosofo greziarrek jainkozkoak jartzen zituzten euren pentsamendua adierazteko iduri gisara. Moirak ziren gizakien eta gainerako jainko guztien patua erabakitzen zutenak (erromatarrentzat Parkak). Fatalismoa zen nagusi.
Gure arbasoek hitz-jokoen bidez egin zuten gogoeta.
Patua ADU zen, eta askatasuna EDU (*ez-adu). Horrela, EDUN bilakatu zen euskerazko aditz nagusi.
Beraz, ADU (*boa-tui?ba-tui?fatu/hadu), goikoek edo buruzagiek (boa-tui) erabakitakoa zen destinoa.
Baina hara non, EDU gertatu zen askatasunaren hitza eta sinboloa. EDU heroi bihurtu zen, eta ereinotza (*heroien eitza) jartzen zuten heroiaren buruan.
Halaber, ZORI eta ZIO, euskal jeinuaren beste hitz-joko bat: ZORI zen destinua, goikoek erabakitako suertea (“alea jacta est”); baina hara non ZIO gertatzen den, gizakion bizitzaren zentzua, norabidea edo norakoa: zioa.
Bistan da TXORIA hitza tarteko dela filosofia sakon honetan. TXORI zori al da? Zoria?
Edo akaso *txio-ilu-o, txoriaren barrunbe-araketak (*ilu) iragartzen zuen honakoa edo halakoa? Hots, fatalismoa baldintzatzen zuen iragarpena? Txoilua?
jaitsi gaitzen beherarantza, gure AZUetaraino:
Sexu-organo eta jarduera izendatzeko hiruko sinonimia:
Gure sexu-organoei buruzko kontzeptuak ikuspegi hirukoitzaren arabera. Mirestekoa da gure arbasoek erabili zuten jakituria, zientzia eta samurtasuna (diminutiboen joko eta guzti), gizarte kristautuan gai honek izan ohi duen tabú eta puritanismo jarreraren aldean.
BULARRAK
Auskitera:
BULAR: *buru-lea-arra, “gorune (buru) azalera (lea) bikotza (arra)”
TITI: *tui-tui, “gorune bikoitza” adierazten duen erdi-onomatopeia.
Amazigh jatorrizkoa:
UGATZ: *uku-gara-tz?u-gara-tz, “gorune-leku berezia (tz)”. Hona hemen seguruenik lehen atzizkia den –tz.
Sáharar jatorrizkoa:
MAMA: *ma-am, “edoskitzea” adierazten duen onomatopeia
EMAKUMEAREN SEXU-ORGANOAK
auskitera:
BOTXO/MOTXO: *bao-txo, “huts gunetxo, gune konkabotxoa”
POTXIN/MOTXIN: *botxo-ino, “aurrekoaren diminutiboa.
BAGINA: *boa-gi-ina?bagina, “gorputz-atal (gi) konkortxoa (boa-ina)”
BULBA: *buru-lea-boa?bul-ba “potxoa, montortxoa”
KLITORI: *giri-an-tor-ino “giri eragiten duen (an) irtenunetxoa (tor-ino)
TXORTA: *iz-sor-ta?zi-txor-ta “bizia sortzen den bailara”
amazighera:
KOÑO: *koro-on-ino?koroño?koño, “montor (koro) gune (on) konkabotxoa (ino)” (-ino txikikaria)
sahariera:
ALU: *al-uh, “ahal gunea” (uh = espazioa)
GIZONEZKOAREN SEXU-ORGANOAK
auskitera:
ZIRI: *zi-ihi, “punta”; ziria sartu; bestalde, zirika/zikira daukagu “irendu” esateko (ziri-ka, “ziri gabetu”)
ZAKILA: *azu-an-ekai-ilu-ara?zan-ki-lu-a?zakila, “sabeleko (azu-an) gauza (ekai) ganbila”
BUZTAN (Bizk., Gip.): *buru-tz-azu-en-an?butz-ta-an “barrenetiko (azu-en-an) buru punta”
BARRABIL: *boa-arra-bil?barrabil, “bola (boa-bil) errepikatua (arra)”, bikoitza.
amazighera:
ADAR: adarra jo
sahariera:
PENE: *behe-an-en?be-en?pene (en/ne metonimiaz) “behetikoa (behe-an-en)
PITO: *pui-to, “puntatxo”; Cf., puya;
PITXO: *pui-txo, “pitotxo”
“Haragi in” edo “larru jo” kontzeptuen esangura:
GIRI *gi-in edo in-gi, bata nahiz bestea, “haragi egin” da
JODER: *jo-an-erdi?jo-an-dier?joder “jo erdian (jo-an-erdi; erdi/dier metonimiarekin)”: larrua JO
TXINGAR: *ziri-an-gara (neolitoko euskera batuaren erroa)
TXORTAN: *iz-sor-ta-an?txor-ta-an?txortan “bizitza (iz) sorlekuan (sor-ta) jardun (an)”
Hazi, esperma, semen:
Horrela izendatzen da bizitzaren lehengaia. Hiru hitzok daramate barnean IZ/ZI erroa (bizitza), “es/se” ere IZ erroaren aldaera baita. HOZI hitza ere hor daukagu: ernamuina, ugal-zelulak.
Antropologoek diotenez, gizakiek ez ziren jabetu oso berandu arte (abelazkuntza aldira arte -8.000 ing.-) gizonezkoak sorkuntzan zerikusirik zuenik. Datu hori oso garrantzitsua da, zeren, imajina dezakegunez, oraingo gizartean datzagunaren aldean, giza harreman zeharo desberdinak izatea baitarama halako egoera. Paleolitoan, adibidez, ama-taldeek arduratzen ziren umeen zaintzaz eta heziketaz (eta hizkuntza transmisioaz), baita garai hartako errituez. Beraz, ez du batere zentzurik “koba margotu zuten gizonek” esatea, gizonezkoen obra izan zela pentsatuz.
Izarro, azun, enbarazu
Azkenez, SEINDUN/HAURDUN/UMEDUN modernoen aurretiko sinonimia zaharra eta beronen esangura daukagu euskeraz:
“Izorra hadi” esan ohi da, baina horren jatorrizkoa “IZ-ARRO” da, “bizi-arroa, bizitzaz betea”, horixe baita emakume haurdunaren errealitatea eta itxura: IZARRO egotea.
Honen sinonimoa, AZUN da, *asu-une “enbarazu unea” esan nahi duena; jatorri mediterraneko erroa, berau.
Eta nola ez, hirugarren sinonimoa: ENBARAZU *en-boa-ara-azu?enbarazu “sabel borobilduna” esan nahi duena erroz erro. Nahiz eta orain beste zentzu bat hartu duen: traba/estakuru/oztopo, baina lehenengoa da jatorrizko zentzua.
Arraio! Nahi genukeen, bai, halako giro naturalean eta sanoan itzartu izana inozentziatik!
Horrekin bukatzen dut osasunarena. Euskerak beste hainbat arloko altxorrak ere azaleratzen dizkigu: ortuariak, sustraiak, landareak eta arbolak, orografia… Ez dakigu geuk ere zelako altxorra daukagun. Jendarte zabala horretaz jabetzea eta kolonialismo kulturalari “geldi hor!” esatea da, nire ustez, orain behar dugun kultur iraultza.
Eta osasunari buruz zer? Sexu organoak izendatzeko hitzak
Hona hemen osasunari buruzko pentsaera, gure hizkuntza-memoriaren arabera:
Hiru pentsaera ezberdin hiru hizkera desberdinekin adierazita, gorputzari berari deitzetik hasita: HARAGI/ GORPUTZ/ SOIN.
Has gaitezen, bada, hortik:
Haragia: *ara-gi-aria, “gorputz-gune mota”.
Gorphiza/gorputza: *goro-buru-iz-ara?gor-pu-iz-a? gorphitza, “gorpu (organismo) bizia”.
Soina: *so-oin-ara, “oinen gainekoa” (so).
1) Hizkuntza piriniarra deritzodan pentsaeraren arabera, JARIO/ERIO osasuna da, eta ERI eritasuna. Oro har, –ER eta –EL atzizki-aurrizkia alde ezkorra edo negatiboa da betiere, azkenean heriotza (*erio-hotza), jario-eza dakarrena. Eta bitartean, elgorri, txepel, epel, etab.
Ikuspegi honentzako, SENDOTASUNA da helburu.
Hitz garrantzitsuenak: zindo/sendo: *zi-en-do? zen-do?sendo; “do” horrek super-ondo adieraziz, DO,
musika-notak bezala; gizen ere hortik dator *gi-zi-en, “haragi isuriaren ondorio” adieraziz. Azkenez, ezin hitza daukagu, *ez-in, “egin ezina”, eta azken buruan erio-hotza, heriotza.
2) Bigarren ikuskerari dagokionez, GAITASUNA eta AHALMENA lortzea da helburua, GA hizkiak alderdi baikorra, eta GE atzizkiak alderdi ezkorra adieraziz. Adibidez, indarge, ergel, keto *ge-to “burugabe totala”, eta beste hainbat.
3) Hirugarren ikuspegiarentzat OSOTASUNA/OSASUNA da lortu behar dena,
Beraz, ZATI ez da seinale ona (hemen beharbada AZTI/ZATI hitz-jokoa dago, azti medikuari erreferentzia eginez. OSO ez dagoenak AZTIren tailerrera jo behar. Alde negatiboa eri hitzak eta el- hizkiak adierazten du. Esaterako, Adibidez, mazal (*abu-azal, “azal betea” gauza positiboa); aitzitik, zimur (* zi-abu-ur, “ur fluxua amaitu zaiona”, negatiboa). Baina hiru puntu negatibo biltzen dituena ERGEL da (*er-ge-el), hots, hiru hizkuntzen alde negatiboekin eraikia. Kontuz beraz inork madarikazio horrekin bataiatzen bazaitu, izena izanetik baitator.
Diotenez, eta nik ere hala uste, japonierak eta euskerak badute halako antzekotasun airea.
Eta orain, hara joanda dagoen batek eta txinera ikasten, ba omen du txinerak ere antzekotasunen bat.
Hasieran esan bezala, euskeraren aditz nagusi primitiboa: TA/DA;
ba hara, japonieraz eta txineraz ere TAO//DAO
TAO *ta-une–>ta-on–>ta-o
DAO *da-une–>da-on–>da-o
Nondikoa izan daiteke antzekotasun hori?
via Pakistan-Tibet?
via Siberia?
Zuok zer uste?
Gauza da badela antzekotasuna.
Eta beharbada hortixe uler daiteke maputxe/aymara/kitxua eta euskeraren antzekotasun airea.
Izan ere, Amur ibaiko erriberetan aldean bizi ziren asiarrak Mendebal Ameriketara joan ziren (-15.000 inguruan), Bering itsasarte jelatutik.
“Dolura deitu, eta zenuten egin lanturu;
Dantzara deitu, eta ez zenuten egin dantza”
Nire aldetik, ebatzi diat berton jardutea, izkribu zatikiak zorupean hilobiratzen, harik eta, noiz edo noiz, laborariren batek bere landa hau soro urratzean, aurkituren esperoan.
Hortaz, euskal aditzaren jatorriari dagokionean,
orain artekoa bhorobilduaz eta phinkatuaz joateko:
1.- HA-an-eiñ-AUZ-en-ERA–>
HAN-EIN-AZ-en-A–>
AN-en-TZ-e-A–>
A-E-Z-A–>
A-Z-A
2.- HA-an-eiñ-AUZ-en-ERIA–>
HA-an-ein-AZ-en-A–>
A-an-en-TZ-A–>ANTZEA–>
A-N-TZ
3.-HA-an-eiñ-AUZ-en-ARA
AN-en-AZ-e-AR–>
A-e-TZ-e-A–>
A-S-E-A
4.- HA-an-eiñ-AUZ-en-ARIA–>
HAN–en-AZ-en-A–>
A-E-TZE
HA-S-E–>ASE
5.- HA-an-eiñ-AUZ-en-ZIOA
HAN-en-AZ-e-ZIO–>
AN-e-TZIO–>
HA-SI–>AZI
Halaxe garaturik/murriztuaz emoten dira euskal desinentzia nagusiak:
1.-ERA
2.-ERIA
3.-ARA
4.-ARIA
5.-ZIOA
*minuskulaz idatziak euskal ÑABARDURAK dira (“zirkustantzialak”)
gauza da, ene fantasiako idazkideok,
Amur erriberako Ekialde Urrunekoek Bering jelatua igaro eta Mendebaldekoo Ameriketara iritsi zirela, eta horren lekuko inka maia, amazonia, aymara, kitchua, maputxe eta Chileko hego hizkuntza gutxituak lekuko…
eta halaber, Sulutre aldiko euskaldunek, ipar glaziarea itzulinguratuz, Kanada eita IparAmerika Ekialdera iritsi zirela, euren lantza-punta solutrearraz gain, euskera eramanez hara: eta horren lekuko… athabascan eta beste hiru hizkuntza Kanadako (DENE), baita Apatxe-Navajoen arbasoenak (NA), denak euskera kaukasikoaren senide,
beraz NA-DENE-KAUKASIAKO makro-famila-hizkuntzakoa osatuz, munduko hizkuntzalari ospetsuena diotenez (Greesberg, Ruhlen…), nahiz eta hemengo UPVko akademiko itsuek “Ná-De-Ná” esan, burlati eta grazioso.
Euren enorantzia absolutua erakutsiz, euskalpopuluaren eskarmenturako.
Zelan sortu ziren Goi Paleolitikoan (18.000~) ÑABARDURAK (zirkunstantzialak)?
EUSKERAZKO ÑABARDURAK: gaztelerazko ñabardurak Eskolan ikasi genituen (en, donde, cómo, cuando…), baiña euskerazkoak ez dizkigute iñon irakatsi.
Hona hemen, bada, euskerazko zirkunstantzialak (ÑABARDURAK)
1.- Iharduera ñabardura: AN (joAN, jAN, edAN…)
2.- Unean-uneko Ekintzaren ñabardura: EIÑ/IN/-I (erEIÑ, egIN, ikusI, ikasI….(eta -i adizki-forma guztiak)
3.- Nongo, Nondikoa adierazten duen ñabardura: EN (norEN, harEN, herEN, joanEN, jinEN…)
4.- Leku-denboraren ñabardura: UNE/ UN/ON/-O (hutsUNE; urrUN, iraUN, irUN…; jagON, egON, itxarON…; igO, igarO, iragO, jO…
Euskeraren zirkunstantzial hauek (ÑABARDURAK) ezagutu eta erabili ezean, ezin da burutu “Euskal Etimologia Hiztegia” era zuzenean edo egokian.
“-A artikulu” zorigaiztokoa, FALTSUA bezain FALTSUGILEA.
Dakizuenez, aditzaile anonimook; Iruña-Veleia suntsitzea, adibidez, “A artikulu” mamuaren kariaz suntsitu zuten, politA, VeleiA… agertzen zirelako teila-zatitxoetan idatzita.
Orduan, horixe izan zen aitzaki lingüistikoa, aztarnagi monumental hura suntsitzeko, UPVko Arkeologia Sailekoaren bulgdozerra lagun.
Hango Hizkuntzalarien Dekanoek ziotenez, erratuki, “-A artikulu” magikoa V. edo VI: mendean “sortu” omen zen nonbaitetik; beraz, latinetik (-illa), hortik baitator, omen, gure jakituria osoa.
Bada ez, jaunok, ez da horrela zuen historia.
-A hori A itsatsia dok, -A organikoa, -A eratorkia edo desinentzia…
eta duela 18.000 urte sortu zuten, eraiki zuten, era honetara:
UHA–>HA–>-A
Hortik “VeleiA”, Etruria delakoan datzan hiria, aztarnategia “deskubritu” aurrekoa.
Hortik “IBARRA” duela 2.000 urte inguruko Akitaniako hilarrietan, Veleiako aztarnategia “deskubritu” aurrekoa…
Damu zaitezte, berandu baino lehen, gure kolonizatzaile “maiteok”
Oraiñ , gure eusquelearen musikaz eta pausayaz hitz eginen diñat.
—“Le Biscaglie han l´antico loro linguaggio… DOLCE DE ESPRESIVA” (Baretti&Ulloa, 1761-1835)
—“El euskera es una lengua super musical, con sonidos muy nuestros” (Noa Lur -Ainhoa Bidaurreta-, jazz kantaria, Bilbo, 1983). “El euskera es parte de mí. Cuando he cantado en Qatar, Estonia, Maroko, Portugal… en euskera, me preguntan ¿qué lengua es esa? Gusta muchísimo”
— Iruña-Veleia: “yan iiran ta lo”
— Gautegizen “Jan” eta Kanala Legendikakoan (2 km. tarteko) “Yan”.
Zein da gure euskerearen ahoskera, hain “dolce de espresiva”?
Zein gure eusquelearen erritmo pausayea?
Hurrengoan hitz eginen euskeraren pausaya “dolce de espresiva” mantso horri buruz. Nabaria bezain harrigarria baita euskeraz zelan eraikitzen diren hitzak. Zeinbesteko arkitektura logiko zehatz bezain pausatuan.
“ARRAINA” *ARRA-HIGI-EIÑ
“ARRAUNA” “ARRA-UNE-EIÑ-URR-AN”
Dérragun euskeraren eraiketa modu pausatua bezain zehatza hautematen, beste berba batekin (modan dagoena, barriz:
MINBIZIA = *MUIN-EN-BIZI-EIÑ-AN-ERIA
“muinetako (MUIN-EN) biziari dagokion (BIZI-EIÑ-AN) eritasuna (ERIA)”
Hortaz, MINBIZIARI deitu ohi zaion beste berba hau- BIZIARENA/BIZIENA *BIZI-EIÑ-AN-ERIA
dárraidan,
zeintzuk dare euskalki bakoitzeko aditz-enborra? eta zein da haien jatorria?
Bizkaiera eta Araberaren jatorria aditz-enbor iberikoa duk: EBAN // EBEN
Iberiera, dakizuenez, duela 2000 urte inguru desagertu zan idazkera gisa. Geroztik, handik hainbat urtetara, dialekto gisa bizi da catalâ, gaztelera, aragoiera, gaskoirean etab.
Horrexegatik dezifratzen da gaztelera gehien-gehiena euskeraren bidez. Euskera eta iberiera hizkera-biki darelakotz duela 18.000 urtez gero.
beraz, bizkaieraren aditz-enbor nagusia iberierazko EBAN/EBEN dala: EBAN (sing) eta EBEN (pl.): egin ebán, egin ében.
Eta flexioetarako? Gauza bera. Iberieraz ENI (ni), NEI (nire), etc.,
eta Hari -Y,
haiei -YS
Orduan, eredu horri jarraiki, hona hemen flexioerako aditz-enborra, bizkaeraz:
DA-EBAN-TSO (orainal.)–>–> DAU-AN-TSO–>DAUTSO
DA-EBEN-TSO (leh.) –>–> DAU-AN-TSE–>DAUTSE
eta nondik zetorrek -TSO misteriotsu hori?
TSO *AUS-UNE–>AUS-O–>–>TSO “kalitatezko (AUS) gune (O)
AUS/UNE
AUZ-ON–>–>-TSO- (deutso/deutsoz; deutsot/deutsok…; deutsodaz/deutsozak…), (sing.)
TSE (deutse/deutsez; deutsedaz/deutsezak…
(hurrengoan, nafaerreraz)
EBAN/EBEN aditz-oinari buruzkoa buutzeko, hona hemen iberierazko aditz-jokoa:
EBAN = sinon. UKAN
EBAN (eraiki, sortu, erditu)
EBAN-hura-hark, orainaldia (dau//dik)
EBANUI//TEBANUI = iharduki DAU// iharduki DIK (hitanoa, (genero markarik bage, betiere)
GU/GEU-orain.
TA-EBANKUE//TA-EBANSE (eraikitzen DOGU//DOGUZ)
aditz iraunkorra–eraikitzen (BALDINTZAKOA)
BA-EBANUI // TEBANUI (ni)
BA-EBANKUE // TEBANKUE (gu)
TA-EBANSUE (zuek). Cf. ez dago ergatiborik.
(agintera)
ÉBE (eraiki dagidan)
EBANÉBE (eraiki bedi)
EBANKÚE (begigu)
EBANSÚE (begizue)
(desirazkoa, etorkizuna)
EBANIÉKO // TEBANIÉKO
EBENIKÓKUE //TEBANIOKÓKUE
TEBANIKOSÓSUE
(lehenandia = EBEN) egitura berberaz
orainaldia
Ea euskal aditzen barnea irterpretatzen dugun:
1) IZAN,
EDIN (iragangarriak)
2) EBAN (bizkaerazko iragangaitza)
3) UKAN (ipar eta nafarrezko iragangaitzak)
DADUKAN
abiapuntuko hipotesiari eutsiz, ADITZ-OINA
*TA-an // DA-an (oin hori Paleolitikotik datorrena dik, eta hortik AN//EIÑ//EN//ON-UN adizki zein ñabardurak (“circunstanciales”)
Hori ADITZOINARI dagokionean.
ADITZ ENBORREN osagai bata guztiz ezaguna diagu:
euskalki diferenteen arabera, esan bezala: IZAN, EDIN; EBAN; UKAN; DAUKAN/DADUKAN
eta ADITZ-ENBORRAREN lehen odagaia, barriz: *UEN (zeina “eiñ-en” (eginen) laburtzapena baitator, “B” euskal-iberikoaren kontrakzioa, Josu Lavin jaunak dioenez ere.
Beraz:
DA-AN) UEN-IZAN
DA-AN) UEN-EDIN
DA-AN) EUAN (“EBAN/EBEN, bizk./iberierarzko euskalkia)
DA-AN) UEN-UKAN
DA-AN) UEN-DAUKAN (ipar.)
DA-AN) UEN-DADUKAN (nafarrerazkoa)
eta horien etimologia-esangura hurrenez hurren:
“izana/izena dugunok abian” (IZAN)
“garenok abian” (EDIN)
“leInukook abian” (EBAN)
“gauden lekutik abian” (UKAN)
“leinua bizi garen lekutik abian” (DAUKAN//DADUKAN)
interpretazio honen ZERGATIAK:
ADITZA, dena delakoa izan, giza espeziea euskeraz jaiki zan unetik bertatik sortu edo eraiki zuten.
1.- Duela 120.000~ urte, gutxienik, hizkuntza binarioa (fraktala) erabili zuten, lehen osagaiak “aditzaren” funtzioa zeukala (EKINTZA), eta 2. osagaiak ekintzaren ONDORIOA (konplementuaren funtzioa).
Adibidez, SHU/SU; ISH/IZ; SHI/ZI; USH/US (eta gainontzeko hots-ahoskera binario silaba-bakarrak (33, nik isolatu ditudanak) gramatika-egitura berarekin.
2.- Goi paleolitikoa (-18.000, Solutre garaian), aditz autonomoak eraiki zituzte, bisilabazkoak: AN, EN. EIÑ, ON/UN, edozein egoeratan esan ahal izatekoan (jada ez “binarioa”, baizik era “autonomoak”:
-AN: jan, edan, joan, lotan….
-EN: jin, irten, iren, daren…
-EIÑ/IN/-i; -“i” adizkiz amaitzen diren adizki guztiak: etorri, ibili…
–ON/UN, denbora-espazioa adierazten dute ñabardurak (era berean “zirkunstantziak nahiz adizki direnak: iraun, egon…
3.- azkenik, neolitoko garaian, arestian aipatutakoak IZAN, EDIN, EBAN; eta neolito-ostekoak: UKAN, DAUKAN, DADUKAN.
ZEHARKAKOAK (flexioak)
1.- ZEHARKAKO IRAGANGARRIAK (flexio transitiboak)
aditzoina: ZAYO bakuna (sing) // ZAYE aunitza (pl)
aditz-enborra: IZAN
2.- ZEHARKAKO IRAGANGAITZAK (flexio intransitiboak)
aditzoina: DEUS *da-eiñ-en-se–>–>da-eu-en-se (ZER EDO ZER, ZERBAIT)
aditz-enborra: DIYO-DIYE; DIZKIO-DIZKIE
DARAYO-DARIYE; DARAIZKIO-DARAIZKIE (ala DARAYTSO -DARAITSOZ??) (ala DERAYZKIO-DERAYZKIE??)
DAUTSO-DAUTSOZ//DAUTSE-DAUTSEZ
ESANDAKOAREN ZERGATIA
1.- Iragankorraren etimologia:
aditzoina: *da-an-iz
aditz-enborra: IZAN
2.- Iragangairzaren etimologia:
aditzoina: *ein-en–>EU-GI-en–>eugin
aditz-enborra EGIN
bide batez, ZUZEUtarrok: zer dala-ta jarri ikono hain tristea nirean, nahiz eta 75.garrenean ibili?
hain triste iduritzen al nauzue berez edo izaitez?
euskal aditzen etimologiaz orain artekoa laburbiltze aldera:
EDUN (iragangarria)
aditzondoa: *TA-an-eiñ-en-an-DUIN–>
–>DA-an-EU-an-DUN
aditz-enborra: EDUN
zeharkera (flexioa): DDAKO/DDAKE/DDAKEZ
//YAKO//YAKE/YAKEZ…
esangura: “duinok aitzina!”
((Cf. T–>D aldaketa, a-a bokalen baturagatik))
IZAN
aditzoina: TA-an-eiñ-en-an-ZAN–>
–>DA-an-EU-an-ZAN = DATZA
aditz-enborra: IZAN
zeharrera (flexioak) ZAIO /ZAIZKIO//ZAIE/ZAIZKIE
esangura: “datzanok aitzina!”
UKAN (iragangaitza)
aditzoina: *TA-an-eiñ-en-ZE-an-UKU-on–>
–>DA-EU-S-an-UKU-N = DEUS (zer edo zer, zerbait)
aditz-enborra: UKAN zeharrera (flexioak): DAKIO/DAKIE//
DAKIZKIO/DAKIZKIE//ZEKION/ZEKIEN//
ZEKIZKION/ZEKIZKIEN…
esangura: “lekutikan aitzina!”
DARAUKA/DRAUKA
aditzondoa:
*TA-an-eiñ-en-ARA-an-UKU–>
–>DA-an-EU-ARA-an-UKU
aditz-enborra: DARAUKA
zeharkara (flexioak): ¿¿DARAUKO/DARAUTSO// DARAUKE/DARAUTSE//
ZERAUKON/ZERAUTSON//ZERAUZKEN/ZERAUTSEN??…
(euskalki-nafarrera honen azken flexio hauetan, zenbait zalantza zeukeat oraindik)
esangura: “daukagun lekutik aintzina!”
ZERAUZKOTEN/ZERAUZKETEN
beraz, behar bezala zuzenduta,
DA (intransivo, iragangaitza)
DU (transitivo, iragankorra)
Azken ildo honetako DAU bizkaierazko euskalkia dan zeharrekoak (flexioak); eta DU estandarrezkoak elkar-alderatzea dagokigu, etimologiaren arabera:
DAU
aditzoina: DAn-eiñ-en-SE–>–>da-eu-s = DEUS
aditz-enborra: DAU
zeharrekoak (flexioak)
DEUS-TSO–>–>DEUTSO//DEUTSOZAN//DEUTSEZAN
deutso-t
deutso-k deutso-da-zan
deutso-gu deutso-na-zan/deutso-a-zan
etab deutso-gu-zan
etab.
deutsEn//deutsEzan
deutsE-zan
deutse-da-zan
deutse-na-zan//deutse-a-zan
deutse-gu-zan
etab.
……………………..
Gip./estandarra
aditzondoa: DAn-eiñ-en-SE-ekai-on–>–>D-EU-S-KI-O = DEU-ZKI-O
aditz-enborra: DU
zeharrekoak (flexioak)
DA-DU-ZKI-O // DADUZKIE (obj.bakuna, sing.)
DA-DU-KI-ZKI-O // DADU-KI-Z-KIE (obj.aunitza, pl.)
(lburtzapenez)
DAKIZKIO
DAKIZKIDAK
DAKIZKIAK
DAKIZKIAGU
etab.
etab
Hau danau jakinik,
saia gaitezen “EUSKERA” berbaren etimologia adierazten, gai eztabaidatua ezein bada:
aldaerak: EUSKERA/EUSKARA/USKARA/EUSQUELE/EUSKELE.
(azken hau Arabako Berrian bizi zen Lazarragarena)
ene proposamena:
*ein-en-usu-uku.an–>–>
–>eu-usu-usku-era-an–>EU-US-UZKO-AN–>e-UZ-KE-ERA-an—>EUSKERA/EUSKARA
Justifikazioa:
1.- eiñ-en = EU (gaia, gauza, deus)
2.- USKU/USKO erro ezaguna dugu:
OSKO Italiako hinkuntza aurre-indoeuroparra.
ETRUSKO, USKO etorriak Sortaldeko Mediterraniotik.
ILIRIOS, ili-iri-OS(KO)
3.- EU laburpena EU/U laburtzenago bilakatzena.
4.- “S” hori “USU” laburtua izan daiteke,
edota ZE/SE/S (noblea, altzua…)
5.- Beraz, berba horren esangurari dagokionez,
“USUKO HIZKERA-MANERAZ EGITEA” izanen litzateke,
edota “GEURE HIZKERA MANERAZ EGITEA”
edota Lazarragaren ildotik ERA erroaren ordez, “ELE” erroa sartuta (ELE (adierazpena)
eta ene orrialde hüntako ikonoak triste jarraitzen. Zergatik ZUZEUtarrok?
jarrai dezagun desolazioan…
esan bezala , euskal dotzoina honako hau duk:
1.- TA-AN-TZA
2.- DA-AN-TSA
–TANTZA–>–>TZA
–DANTSA–>–>TSA
zeharreko (flexio) kasuetan: TZO /TSO (bizk.)
edo KIO/-ZKIO/-KIZKIO (pl.)
1,- ABU oinarritzat hartu duen euskalkiak: EUTSO; -TZA/TSO,–ZAN (pl.)
2.- EKAI/GAI oinarritzat hartu duen “estandarrak”:
-KIO//-ZKIO (pl.)
Zuzeuk ez dauka zerikusirik ikonoarekin.
Jendeak votoa ematen du, post azpiko aurpegitxo horien artean bat aukeratuz
Zuk daukazun ikonoak ez du triste adierazten, haserre ikonoa baita.
Badioskuzu:
TA-AN-TZA
–TANTZA–>–>TZA
Eta nik diotsut:
Hitz baten definitionean ezin da hitz hori bera erabili. Etimologietan berdin berdin.
Orduan Maisu, jendea enekin haserre omendla diozu…
Baina ez al da izango Kristok ere ez duela irakurtzen hebengoa?
baina jarrai dezagun aurrera…
-TZA- erroa hain dok usadiozkoak, non zaila baita hartaz paso egitea.
Zer erra gura duk erro horrek?
-TZA- erroa bi osaigaik osatua duk, biak ala biak aski eta sobera ezagunak hizkuntzalari xamar batentzat:
AUZA eta AZUA = -TZA-, “zelaia” adierazten duena.
AUZ(A) = auzoa, gorunea
AZU(A) = bailara, behe-gunea
eta bion artean “ZELAIA” konposatzen.
kontua zein polita, ez dok?
Beste koxkatxo bat, ikono hitsaren mukurtasunean. Hel ZUZEU!
Oudua zer erra nahi dik HEMERETZI eta BEDERATZI horiek?
Hamarrekora eta hogeiko kontaduria borobilera (sistema vigesimal” euskeran berezira heltzear darela, ERAZI (ezarri) are gehiago oraindik?
Ala ETSI egiten dute? Edo EUTSI? ala EZETSI, eta lumeroetatik hanka egin azkenean, aspertuta?
Hik zer uste tokaide? eta hik, Benat?
hona ene etimologia proposamena:
BEDERATZI *badare-eiñ-en-ara-an-eritsi–>–>–>
bedera (meton.)-eu-hara-an-erazi–>–>–>
“sortzen diren “irregulartasunak”, hizkuntzalariek deitzen dietenez, bokalen inkontruak edo talkak eragiten ditu, kasu honetan, e-e eta a-a bokalen talkagatik. Hori ez dakite filologo akademikoek.
Horrela gertatzen da Z–>S bilakatzea, metonimia; “h” hasperendua sortzea edota desagartzea…
eta HEMERETZI?
*abar-eiñ-en-ara–an-iritsi–>–>–>
hamar-eu-hara-an-erazi–>hemereutzi–>
Beaz, zenbakiok ez diote EUSTEN, baizik eta ETSI EGITEN, erazoaren kariaz, banakoari eta hamarreko ildoari dagokionean,