Eta lurrera eroriric ençun ceçan voz bat ciotsala…
Eta lurrera eroriric ençun ceçan voz bat ciostala…
Joan den astean, Artefaktuaz aritu nintzen Argian, eta Juan Martin Elexpuru gonbidatu izana kritikatu nuen. Harritzekoa bada ere, zutabea ez omen zitzaion sobera gustatu Elexpururi, eta erantzun egin zidan bere blogean, ez dakit haserre edo kontent, haren gaitasun psikologia falta baitut. Nolanahi ere, horren harira puntu batzuk argitu nahi nituzke.
Ez, ez dut Euskararen aztarnak Sardinian irakurri. Asmorik ere ez, zertarako hasiko naiz orain gezurretan. Horren ordez, euskararen jatorriaren inguruko teoriak hizpide zituen mintzaldi batean izan nintzen berriki. Egiazko –zilegi bekit solas hori erabiltzea– ikertzaile batek emana, hondarreko minutuetan adibide eder bat paratu zigun: landare baten izena, Sardinian sorighina dena eta, Bergara aldean, sorgin-isuski. Nire ustez, bi metodo daude bi izen horien arteko antzekotasuna azterteko –tira, beharbada gehiago ere badira, baina niri orain, bat-batean, bi bururatzen zaizkit–: lehen metodoari epifania ziklista [5’54” – 6’28”] deituko diogu; bertzeari, metodo zientifikoa. Epifania ziklista demokratikoa da eta guzien edo bederen gehienen eskura dago: kontua da atzerrian bizikletatik erori eta burua goratutakoan –konparaziorako, kartel batean euskal itxura duen izen bat ikustean–, egia errebela dakizun: euskara eta hemengo hizkuntza zaharra ahaideak dira. Antzekoak diren bertze izen batzuk bilatzea da afera –baina lasai, agertuko baitira–, eta hain da ederra Euskal Herritik urrun bizikletaz zoazelarik etxeko arrastoak harrapatzea, ezen imajinatze hutsarekin gu euskaldunak gara, Euskal Herrikoak kantatzeko gogoa ere sortzen baitzait.
Bertze metodoa, gure hizlariak hartu zuena, austeroagoa da eta ez du oihartzun biblikorik. Hizkuntzalaritzak eskaintzen dituen tresnak erabiltzen ditu azaleko antzekotasunen azpitik bertzelako harremanak aurkitzeko; horrela, hizlariak erran zigun Sardiniako sorighinak ez duela sorginekin deus ikustekorik. Sorighina hori latinezko soricinatik heldu dela, eta soricemetik –hau da, sorex hitzaren akusatibotik– eratorritako adjektiboa dela: sagu (klase) bati dagokiona alegia; eta horrela deitzen zaiola landare horri Europako hainbat tokitan: ratonera, espainolez; Mäusedorn, alemanez; pungitopo, italieraz; épine de rat, frantsesez. Metodo horrek lan, zorroztasun eta trebetasun handiagoa eskatzeaz gainera, badu bertze desabantaila bat: ikertzailea besta-zapuztaile bihurtzen da. Hain zuzen ere, gure txirrindulari-filologo tropela hain ederra, hain polita da ta, gora, gora ozenkien kantatzen ari delarik, kontent Sardiniako herri batek Lasa izena duelako –erran nahi baita, inolako zalantzarik gabe izen euskalduna duelako–, hara non heldu den ez dakigu nor ezetz erratera. Herriak, eta are gehiago euskal herri sanoak, zoriontsua izatea mereziko ez balu bezala.
Gauza batean, halere, ados nago Elexpururekin. Itsusia da irakurri gabeko liburu bat iruzkintzea. Noizbait eginen banu, eskertuko nuke gogoraraztea.
¿Qué está pasando con Iruña-Veleia?, ordea, bai irakurri dut. Pixka bat, egia aitortzeko, eta nahiko gainetik. Maila eta izaera aski diferentetako argudioen nahaste-borrastea iduritu zait, zer eginen diogu. Grafito batzuen gaineko komentarioekin batera, badira balorazio moralak –”Eliseo Gil, tipo erabat legala”; Henrike Knörr petsona zoragarria zen–, nobela beltz baterako emanen luketen galdemoduak –zer gertatu ote zen Jokin Gorrotxategik Pirinioetan eman zuen asteburuan?–, eta anekdota politak baina harira heldu ez direnak –Txillardegiren hiru letter jaso nituen oso denbora gutxian–, bertzeak bertze. Proposamen harrigarriak ere bai: grafitoen garrantzia defendatzeko motiboen artean, horrek gure herriari ekarriko liokeen autoestimua aipatzen da, bai eta Arabako eskualde horretara turismoa erakartzeko aukera ere.
Hori guzia nolanahi den ere, Juan Martin Elexpuruk, aldi berean bere liburua aipatu ez izana eta irakurri gabe iruzkindu izana leporatzen didan bezala, uste du, egoa lagun, bera dela zutabeko gai nagusia. Ez, bada. Lagun batek erran zidan bezala –zeren irakurtzen badakiten lagunak baditut– Artefaktua zen, bertze deus baino gehiago, zutabearen jomuga. Neurri handi batean, gonbidatuen mailak definitzen du eta definituko du saioaren maila, eta komunitate zientifikoak hotz hartu dituen teoriak –Elexpururen beraren hitzak baliatze aldera– defendatzen dituen norbait gonbidatzea ez zait bide egokiena iduritzen. Bertzelako foroak badira. Bloga badu. Ez nago haserre, halere; lasai. Baina literatura serio hartzen dudan heinean, joan den asteko ikuskizunak halako ezinegona sortu zidan.
Eta lurrera eroriric ençun ceçan voz bat ciostala…
Ordu honetan, bost lagunek klikatu diote emotikono haserretuari, baina badirudi haserreegi daudela ezer erantzuteko.
Pista batzuk:
Ingelesezko MUCH eta gaztelaniazko MUCHO ez datoz erro indoeuropear beretik, antz handia edukiagatik.
Ordea, ingelesezko WELL-COME eta gaztelaniazko BIEN-VENIDO erro beretatik datoz, batere antzik ez eduki arren.
Hortik aurrera, gehixeago jakiteko, urte pila-pila bat estudiatu behar da.
Beraz, ene uste apalean Tibeteko Lhasak, Sardiniako Lasak eta Rodriguez Galindok eraildako Lasak ez dute inongo ahaidetasunik.
Penagarria, ETB1eko Artektuaren eta Pamiela argitaletxearen papeloia. Hori ez da zerbitzu publikoa, ez kulturgintza, ez deus.
Hara gure Amonamantangorri, beti bezain astaputz:
“”Hortik aurrera, gehixeago jakiteko, urte pila-pila bat estudiatu behar da.””.
Erran nahi du: Teologian aditua eta urte askotan aritua behar dela izan Hirutasunaren Misterioa ongi ulertzeko.
Eta, ze? Elexpuruk ez al du titulurik aski eta eskarmentu nahikorik Sardiniako Toponimia biltzeko eta hipotesiak plazaratzeko? Zera hori Gasteizko Fakultateko tarima gainean ikasten da soilik urte pila-pilarekin?
Zenbat ergelkeri, Amonamantagorri, min zarela ez aitortzeagatik zintzo. Eta zure min hori ez datorkizu Sardiniatik, ez. Bihotz-errea Iruña-Veleiatik datorkizu, datorkizue…Minduta zaudete gai horrekin, Gorentasunak, egunetik egunera kakaztuagoak…
Hanka sartu duzue, hondoraino sartu ere. Aitortu ezazue, aitortzarekin hasten da terapia.
Liluraturik ikusten zaitut, Santi Leoné.
Berriki Alberto Barandiaranekin liluraturik oso. Eta orain Hizkuntzalari anonimo horretaz, “Sorighinaz” berak erran dizun horretaz liluraturik…
Ba al zenekien, Santi, “lilura” – “lelo” ahoskeratik datorrela? 😉
Ez balitz hala ere, ez zaitez izan hain memeloa, adixkide. Ez iezaziozu dena sinistu gizon liluragarriei, ez beren nondik norakoa ulertu aitzin.
Eta zuk, Antton, zer dakizu “Sorighinaz”?
Nik ezertxo ere ez dakit SORIGHINAZ, Patxi.
Eta zer?.
Baina irakurtzen badakit.
“SORIGHINA” ez da Elexpuruk jasotakoa, adixkide. “Sorighina” Bittorio Bertoldi hizkuntzalariak jasotakoa da Sardinian. 1934.ko urtean jaso zuen, eta “Sorighinaz” zera dio Bertoldik (ez Elexpuruk, Bertoldik, aizu): “Calchi baschi dal latino e dal romano”.
Halaxe jasoa da Elexpururen liburuan. Bertatik irakurtzen ari natzaizu.
Zergatik izkutatu ote digu datu hori Santi Leonek eta bere lagun Filologo jaun prestuak?
(Manipulatzen ere ikasi egiten da, doike, urte pila pila arituz horretan).
Oharra irakurlearentzat “Sorighina” hitza eta gainera “Sorigina”, “Sorrigina”, “Sorixina”…eta gainera kasik 5.000 izen/deitura/toponimoen zerrenda egiten du Elexpuruk, berak jasoak edo bertzek jasoak, euskal kutsua izan dezaketenak…(dezaketenak, hipotesia moduan). (Santik eta Patxik ez dizuten erranen-eta).
Paleo-Sardinian language:
(wikipedian):
Pre-Indo-European hypothesis
The Swiss linguist Johannes Hubschmid (1916-1995), one of the most renowned experts of the substratum elements, expressed himself in favour of six linguistic layers in prehistoric Sardinia…
There is toponymic evidence suggesting that the Paleo-Sardinian language may have had connection to the reconstructed Proto-Basque and to the pre-Indo-European Iberian language of Spain.
Eduardo Blasco Ferrer concluded that it developed in the island in the Neolithic as a result of prehistoric migration coming from the Iberian peninsula.[5] The author in his analysis of the Paleo-Sardinian language find only few traces of Indo-European influences (*?sa, *debel- and perhaps *mara, *pal-, *nava, *sala), possibly introduced in the Late Chalcolithic through Liguria.[6] Similarity between Paleo-Sardinian and Ancient Ligurian were also noted by Emidio De Felice.[7]
Bertoldi & Terracini[citation needed] propose that the common suffix -ara (with stress on the antepenult) was a plural marker, and indicated a connection to Iberian or to the Paleo-Sicilian languages. Terracini claims a similar connection for the suffix -ànarV, -ànnarV, -énnarV, -ònnarV, as in the place name Bonnànnaro. A suffix -ini also seems to be characteristic, as in the place name Barùmini. A suffix or suffixes -arr-, -err-, -orr-, -urr- have been claimed to correspond to the North African Numidia (Terracini), to the Basque-speaking Iberia and Gascony (Wagner, Rohlfs, Blasco Ferrer, Hubschmid), and to southern Italy (Rohlfs)…
Adibideak metodoen arteko diferentzia erakusteko balio du, batez ere. Elexpuruk onartuko lukeen -eta, nonbait. onartzen duen- antzekotasun mota baita sorighinarena, azterketa filologiko serio batek desegiten duena; Elexpururen badaezpadako metodo horri gaineratu behar dizkiogu “dezakete” eta “lezakete” guziak, fundamentu sendoegirik ez dutenak. Alberto Barandiaranek eta nire filologo “anonimoak” ez naukate liluraturik, baina manipulatzen ari ez naizelarik, saiatzen naiz liburuak kritiko irakurtzen, eta bereizten zeinek erabiltzen dituen metodo eta arrazoibide sendo eta fidagarriak, eta zein ibiltzen diren agianka, beharbadaka eta et-si-ma-tante-en-avait-ka.
Ze metodo eta ez-metodo, gizona. Nola saiatuko zara bada LIBURUAK KRITIKO irakurtzen…zeuk aitortzen duzu-eta ez duzula irakurri (ez pasiboki, ez kritiko) ez duzula irakurri ere egin.
Ez Elexpuruk jasotakoa, ez Blasco Ferrer-ek diona, ez Vittorio Bertoldiren hipotesiak…Ze konparaketa eginen duzu bada.
Hori bai: hitz-joko-jario-guai ugari dabilkizu. Hor konpon, paiaso grazioso modelnoaren papera hartu baduzu zuretzako. Beti egon dira bertzeak hankapean hartu eta horrela beren burua handiki agertzen saiatu direnak. Zure filologo anonimo hori maisu ederra duzu horretan.
Baina, mina ez dizu “Sorighinak” ematen. Tripako mina, Iruña-Veleiako Coca-Cola kadukatua edateagatik duzue errabia eta tripatako min hori, Elexpuruk bere blogean erraten dizuen moduan).
Lasai, lasai, jada pasatu da, lasai, ez da ezer. Besarkada.
Aste santu aitzineko azterketa:
-Testua: “”Eta lurrera eroriric ençun ceçan voz bat ciostala…””
–Nork, Nori, Nor.
Kontxo, azkenean: irainik gabeko erantzun bat eta probetxuzko ekarpen bat. Berehala zuzenduko dut.
Barkatu, barkatu…Iraindu egin zaitut, Santi? Nik zu?
Zuk espazio publikoa ukatu egin nahi diozu Elexpururi, zentsuratu, mailarik aski ez omen duelako bere lanak, ez omen, filologo batek errana zuri, zuk batere irakurri gabeko aportazioak kritikatzen ari zara, beno, kritika egiten, bertzek erranarekin zabiltza baina epaia zurea da: “Elexpururen eta halakoen lanak “defendatzen dituen norbait gonbidatzea ez zait bide egokiena iduritzen. Neurri handi batean, gonbidatuen mailak definitzen du eta definituko du saioaren maila”.
Eta, gizajoa, nire hitzek iraindu egin omen zaituzte.
Ez naiz aski ohartu larrua zein fina duzun zuk, larrua eta mingaina ere bai.
Barkatu.
Adixkide, sorighina hitz arrunta da sardinieraz, eta ez du Elexpuruk jaso lehen aldiz, jakina. Baina bera da lehena (“Gure uztakoak” atalean sartu ez du ba!) bere sorterriko landare-izen batekin lotzea bururatu zaiona. Zuk diozun “Calchi…” hori Bertoldiren liburuaren izenburua da, Elexpuruk aipatzen duena, eta hartaz ari dela ematen duen zerrendatxoan ez da sorighina edo sorgin-isuski ageri. Ziur zaude badakizula irakurtzen?
Beste ohar bat: Elexpuruk sorighina hitz arruntarekin lotu nahi ditu Sorrigina, Sorixina, Surichina toponimoak, baina ez du azaltzen nola. Eta gauza bera egiten du beste ustezko lotura guztiekin; toponimoak baitira, gainera, ia denak.
Zuk badiozu SORIGHINAk ez duela ezer ikustekorik euskarazko SORGIN-ITSUSKI-rekin, ba hala izanen da, zerbait badakizula dirudi. Eta gainera irakurri egin duzu liburua, fusilatu aitzin. Bada zerbait, Patxi.
Ez naiz tematuta hitz bakar horrekin, bertze lau mila eta gehio hitz-izen-toponimia ere jasotzen ditu Elexpururen liburuak, kasik bost mila, aizu.
Elexpuruk jasoketa lana egiten du eta euskal “kutsua” sumatzen dio. Baina ez da Elexpuru lehena eta bakarra. Bertoldik antzeko zerbait plazaratzen zuen, eta Benvenutto Terracinik edo/eta Joahannes Hubschmid hizkuntzalariek ere “geruza” iberiarra Blasco Ferrer-enak
Hemen Santi Leone jaunak idatzi duena zera izan da:
(Moztu da…)
Elexpuruk jasoketa lana egiten du eta euskal “kutsua” sumatzen du. Oker dabil? Ta, zer? Elexpuru ez da izan lehena eta bakarra. Bertoldik antzeko zerbait plazaratzen zuen, eta Benvenutto Terracinik edo/eta Joahannes Hubschmid hizkuntzalariek ere “geruza” iberiarra edo/eta hispaniarra ikusten zieten: Subissa, Orissa, Gonnessa, Baressa… eta antzeko Sardiniako leku-izenei, euskal Iturissa-ren kutsua… Blasco Ferrer hil berriaren hipotesiek lotura estuagoa oraindik…(zuk ongi jakinen duzun bezala, Patxi).
Guzti horiek ere oker zebiltzan? Eta hipotesi guzti horiek okerrezkoak badira ere, zer? Hipotesiak horretarako dira, baieztatzeko edo ezeztatzeko…
Baina nire gaurko haserrea ez dator hortik (ezta zuena ere).
Gaia da Santi Leone euskara irakasleak eta EH Irratiko tertulianoak publikoki gutxiespena egin nahi izan diola Elexpururi, bere lan hau gutxietsi eta bere prestakuntza pertsonala ere; eta Santi Leone jaunak publikoki eskatu duela Elexpururen ekarpenak ez beza izan ez aipamenik eta ez lekurik telebista publikoan, ez duelako kategoriarik aski Eta gainera, bertzen erranarekin ibilki…
Hitz potoloak direla horiek: hori ari naiz oihukatzen.
Zu ere, Patxi, nirekin honetan ados egonen zeralakoan…Gabon.
Eztabaidak bukatu ere egin behar izaten bai dira, hau bukatze aldera:
==> 1.- ARGIA astekarian, Santi Leoneri erantzuna Juan Martin Elexpuruk:
.
https://www.argia.eus/argia-astekaria/2641/coca-cola-kadukatua-edatearen-ondorioak
==> 2.- Goian aipatutako (eta ridikulizatu nahi izan den) hipotesia: euskararen eta paleosardinieraren ustezko harremana..
Eduardo Blasco Ferrer zion hipotesi horretaz (2013):
“”Así pues, mi posición, como dije en el artículo publicado en IF, Me-thode gegen Zufall, desea mostrar que por parte mía no hay apego alguno a mi tesis, pero declaro al mismo tiempo las condiciones bajo las cuales estoy dispuesto a aceptar una tesis alternativa, e invito por eso a los lingüistas serios y honrados a examinar detenidamente mi método antes de optar por la vía más fácil del azar””.
“”No hay lugar a dudas de que el azar no puede explicar de ninguna manera la equivalencia perfecta entre los morfemas reconstruídos o documentados del (proto)euskara y los morfemas documentados en numerosísimas unidades toponímicas libres, derivadas y compuestas del paleosardo.””
Eduardo Blasco Ferrer.
https://ifc.dpz.es/recursos/publicaciones/33/39/06blasco.pdf
Harrokeri nabarmena liburuak irakurri gabe berauek kritikatzea, baita ere krudelkeria mingarria errespetu osoa merezi duten pertsonak horrela zigortzea. Errazago omen da zerbait suntsitzea sortzea baino; gainera ez da argitasun eta adimen larregi behar pasarte eta aipamen puntualez karikatura sarkastikoak egiteko.
Sardiniari buruz gagozkiolarik, kontua ez da, demagun, “Alzzola” deritzon herria aurkitzen duzula eta gure “Alzola”rem ikutua daukanez harremanik daukatela esatea eta kitto. Benetan ikerketa eta hipotesien muinak ez dute hitz soilen kasualitateek sortzen, baizik eta Sardiniako toponimo kopuru izugarri altuaren antzekotasunek (%10 inguru). Ondorioz merezi du hipotesi ildo bat abiatu eta lantzea, batik bat beste disziplina batzuetako ikerketek berau balioztatzen dutenean (genetikak kasu).
Beste sinismen oker bat, nire iritzi apaletik, “Universitas-Achademia” ofizialetik datorrela benekotasun “zientifiko” oro pentsatzean datza. Nik esango nuke gaur egungo egoera justu kontrakoa dela, mundu akademiko ofiziala ere bait da gure egoera “diglosikoaren” beste adar bat. Ziur naiz gaur egun, esate baterako “zeramika kanpaniforme zeltiberoen itxura radiala” aztertzeko laguntza eta babes ofiziala errazago lortu ahal izango litzatekeela Elexpuruk Sardinian eginiko ikerketa lan itzela eta bikaina burutzeko baino.
Halere, ados nago, eztabaida guzti honen iturria Iruña-Veleiako arazo konpondugabean datzala. Kritikak, sarkasmoak eta gaizkiesanak nahi diren beste bota daitezke, baina arazoaren muina ez da nahi izan jorratu, alegia beharrezko froga zientifikoak egin daitezela (merkeak bait dira oso) zalantza guztiak argitu daitezen, gizartearen zati gero eta handiago baten susmoak eta ezinegona uxa dadin eta historia honen bukaera giza legezkoa izan dadin baita.
Ezin duzue monopolioa galdu izana jasan. Nola ausartu ote da ETB Iruña-Veleiaren gaian Elexpururi ahotsa ematen? 5 minutu baino gutxiago bada ere?
Superprogreabertzale batzuek frankisten “tik” eskasenarekin: “zentsura aldarrikatzen”. Ze tristea!
Hau da Santi Leone naiz ta zertarako indor. Aru. Zertarako jakin faltsutasunaren aldeko argudioak gezurrez beterik daudela. 5 minutuan desmontatzen direla. Hau horrela da nik diidalako ta kito. Baina hauei ezin diete erantzun. Datuak argiak ta faltsutasunaren aldekoen argudioak ta INFORMAZIO eza, lotsagarria da. https://www.elsaltodiario.com/arqueologia/idoia-filloy-iruna-veleia-yacimiento-juicio-falsedad-grafitos-eliseo https://www.amaata.com/2017/10/el-mito-de-los-26-expertos-que-han.html?m=1
Beste batzutan ados egon izan naiz Santi Leonerekin (“Euskal Herria imajinario baten alde” liburua arras gomendagarria iduritu zitzaidan). Ez oraingoan. Birritan hanka sartze bera egiten du. “Edan Coca Cola” iruzurraren tesia defendatzen dutenena izanik, besterik gabe ontzat ematen du. Idoia Filloyren erantzuna:
“No hay nada en el contenido de los grafitos que sea imposible en la época en la que el método arqueológico ha permitido situarlos. De hecho, a lo largo de estos años hemos podido encontrar paralelos de época romana de prácticamente todos aquellos aspectos que se consideraban como “imposibles” en los informes de la comisión”.
Bigarren artikuluan ere seriotasun falta aipatzen du zeharbidez, bainan ez da zuzenean halakorik leporatzera ausartzen. Sardiniako “sorhigina” eta euskarazko “sorgin- isuski” “sorgin” hitzarekin zerikusirik gabeak direla hizkuntzalari serioaren laudoriotan dio. Ahatik, ez du esaten nork parekatu dituen. (Egilearen esku uzten dut pasarte horren esplikazioa. Aitortzen dut neuk ere ez dudala Sardiniari buruzko liburua irakurri, bainan Juan Martin Elexpuru autore seriotzat dut).
Alberto Barandiaranen elkarrizketa hura ikusi nuen eta oroitzen dut. Ez zitzaidan iduritu inongo argudio definitibo eta eztabaida ezinezkorik eman zuenik. Aitzitik, oker ez banago (ez bainago segur…), ostraka batean “Descartes” jartzen zuela argudiatzen zuen. Aski garbi geratu da ez dela horrelakorik agertzen zorioneko ostrakan. Zentzugabeko hutsa litzateke, bestetik. Balizko iruzurgileak, gaizkile ez ezik, ergeltzat ere hartzea litzateke halako hanka sartze inozoa egiteko gai izan direla sinestea.
Azkenik, honako galdera plazaratu nahi nuke: “Nork hartuko du beregain aztarnategiaren zati batean hondea-makina sartu eta dena birrintzeko erantzunkizuna?”
Hainbeste ikertzaile “serioren” artean norbaitek esan behar luke zerbait. Eta honakoa berretsiko dut: iruzurra egiaztatuko balitz ere, larriagoa litzateke aztarnategiaren zati honen suntsitzea. Iruzurra ala egiazkotasuna laborategiko froga arkeometrikoen bidez argitu daiteke; suntsitu dena galdua da betikotz.
Zilegi bekit, errespetuz, azken galdera bat pausatzea gogoeta gisa: zer iritzi du Santi Leonek Iruñeko Gaztelu plazan burutu zen hondamendi arkeologikoari buruz? Iruña-Veleian burutu zenak ez ote du iruzkinik merezi?