Larrun mendiaren itzalpean

Larrun mendiaren itzalpean –

Euskaldun zaharrek, garai bateko gure arbaso haiek izadia edo natura miresten eta gurtzen zuten. Bazekiten izadia zela bizi-iturri eta halaber babesa, gizakiontzat eta bizidun guztiontzat. Lurra zen, haien ustez, gure ama, eta honek gure bizi-urrats guztiak bideratzen zituen. Mundu magiko horretan, iruditeria naturalista-animista horretan, naturako elementu guztiak sakratuak ziren: mendiak, oihanak, errekak, leize-zuloak, itsasoa, ibarrak eta gainerako bazterrak.

Larrun mendia euskaldun zaharren mundu ikuskeran

Mendi gailurretan gizakiak zerua uki zezakeen bere eriez, eta horregatik toki berezia zeukaten euskaldun zaharren mundu-ikuskeran. Mendi haietan, sarritan, leku sakratuak gurtu zituzten, harkaitzak, iturri-begiak, basoak… horiek baitziren garai zaharretako euskaldunen tenplu naturalak. Gainera, mendi horien magaletan harrespilak edo jentilbaratzak, trikuharriak, zutarriak eta horrelako eraikin bereziak ezarri zituzten. Heriotzaren eta bizitzaren misterioa, izaki magikoen eragina, sentimendu erlijiosoa… dena nahasten zen leku eta eraikin horien inguruan.

Horietako mendi sakratu bat Lapurdin horren famatua den Larrun mendia dugu, goierako 905 metro hartzen dituena, eta Larhun edo Larun izenez ere deitua dena. Leku berezi-berezian altxatzen zaigu, euskaldunen itsasoaren eta Pirineoko mendi tontor handien artean. Mendi honen bazterrak harrespil, tumuluz eta trikuharriz beteta daude, garai zaharretako euskaldunen oroigarri. Larrun gailurretik, egun ateri ederretan, zazpi euskal herrialdeetako lurrak ikus daitezke, eta haren itzalpe edo gerizpe magikoa eskualde osora zabaltzen da. Itsasoa gertu du, Bidasoa, Urdazuri… ibaiak ez ditu urrun, arranoek eta saiek haien habiak egiten dituzte goi-goiko harkaitzetan, pottokak eta betizuak magaletako larretan bazkatzen dira, inguruetako herriek Larrun maite dute, eta nahi dute gailurreraino iritsi, horixe da Lapurdiko Sara, Azkaine eta Urruñarekin, edota Nafarroa Garaiko Bera herriarekin gertatzen dena. Larrun gailurrean elkartzen dira denak. Nik, Urruñako gure etxetik, egunero ikusten dut hodeiertzean airoski altxatzen, hainbatetan gailurra lainoen artean ezabaturik. Erran beharrik ez dago, Hego Lapurdiko herrietan Larrun dugula teilatu, gerizpe eta babes.

Haren izenak baditu aldaerak, lehen aipatu bezala, baina badirudi magaletan dituen larre ugariekin zer ikusirik duela, iduriz larre eta (g)une osagaiez egina omen da, eta larreen tokia edo gunea adierazi nahi omen du. Bestelako teoriak badira, larre on, larre urrun… eta abar, baina ez dirudi zuzenak direnik.

Itsasoaren eta Larrunen artean baziren beste mendixka edo muino batzuk sakratutzat hartuak zirenak, Urruñako Kalbarioa eta Sokorri mendixkak, adibidez. Pena da, baina Kalbarioa deitzen da horrela bertan, tontorrean, kalbario bat altxatu zutenez geroztik eta ez du ematen, inoiz jakinen dugunik nor zen bere egiazko izena. Gauza bera gertatzen zaigu Sokorri mendixkarekin, Sokorriko Ama Birjinaren elizatxoak izena aldatu baitio Urruña gaineko mendixkari. Gainera, ez dugu inolako testurik ezagutzen, jatorrizko izenaren berri eman diezagukeenik.

Sokorrin barrena maiz ibiltzen naiz, mendia maite dut, eta etxetik gertu dudanez, ainitzetan joaten naiz bertara. Horrela, hango toponimo edo leku-izenak ikusirik, konturatu naiz, zuhi osagaia maiz azaltzen dela horko bazterretan. Aita Pierre Lhanderen hiztegian irakurri dudanez, osagai hau erabiltzen da ezkurrak ematen dituzten zuhaitzen tokia adierazteko, hau da, haritz, arte edo ametz zuhaitzen lekua adierazteko. Mendixka horren magaletan ugariak dira horrelako toponimoak: Zuhitxipi, Zuhibao, Zuhiberri, Zuhibar, Zuhiberrikoborda, Zuhigarai, Zuhigaraitxipi, Zuhiberrikogaine, Zuhiberriondoa, Zuhilbaita, Zuhitxekolanda, Zuhiberrikozubiondoa, Zuhikoenia, … Beraz, ene ustez, eta logika osoz, mendixka horren izen zaharra Zuhigarai zen, edo oso antzeko zerbait.

Larrun mendiari buruzko hainbat zehazkizun

Mendi edota mendixka sakratu horietan baziren tenplu naturalak, eta baita agian ere, hainbat harri sakratu aldare moduan ezarririk zirenak. Giristinoen erlijio berria Euskal Herrian zabaldu zenean, leku sakratu horietan tenplu giristinoak ezarri zituzten, baselizak, elizatxoak, kaperak… sinesmen zaharren indarra eta erakarpena bereganatzeko asmoz. Horrela gertatu zen, ziur aski, gure inguruetan, Larrunen, Kalbarioan, Sokorrin…

Larrun mendiari dagokionez, jakin badakigu XVII. mendean gailurrean, Izpiritu Sainduari eskainitako eliza bat bazela, 1654an egina. Ez zen kapera ttipi bat, basilika handia baizik, hamasei metro luze omen zituena. Horko kapilauak Urruñako, Berako Azkaingo eta Sarako herriek sostengatzen zituzten. Elizaren inguruan kapilauaren etxea zegoen. 1793. urte irian abandonaturik gelditu ziren bi-biak, eliza eta apezetxea.

XVII. mendeko hastapenetan, Pierre Lancre epaile frantses hiltzaileak bere idazkietan Larrungo gailurrean akelarreak egiten zituztela aipatu zuen, eta bertan elkartzen omen ziren, haren irudikoz, eskualdeko azti eta sorgin guztiak. Geroztik, XX. mendearen erdialdean, izan zen ermitau bat, Larrunen bere sosez kaperatxo bat eraiki zuena, eta hango bakardadean bizi izan zena. Jean Elizalde Zerbitzari (1883-1961) erretore azkaindarrak horren berri eman zigun Azkaine gure sorterria izeneko liburuan.

Joxemiel Barandiaran apez antropologo ospetsuak Saran entzun zuenez, Larrungo gailurrean lehen bazen hilobietako harlauza baten antza zuen harritzar bat. Saratarrek Itzularri deitzen zioten, eta bertan zizelkaturik hau irakur omen zitekeen: Itzultzen nauenak ez du damurik izanen. Behin Pentekosteko bigarrenean goian egiten zen euskal erromeriara bertaratu ziren gazte batzuek, hura irakurrita, harria itzuli zuten eta beheko aldean, harriaren ipurdian beste honako hau zizelkaturik irakurri ahal izan zuten: Lehen ongi nintzan, orain hobeki.

Inguruetako herrietan Larruni buruzko kontakizun eta legendak maiz entzuten dira. Horietako batek kontatzen du garai zahar-zaharretan Larrun mendiaren barnean zazpi buruko suge harra bizi zela, Herensuge deitzen zutena. Behin, botaka hasi omen zen, eta ahotik mendi barneko metal preziatuak isurtzen hasi omen zen: irakiten ziren zilarra eta urrea, gehien bat. Horiek erreketan jaitsi ziren mendiko magaletatik behera, harrapatzen zuten guztia errez eta kiskaliz. Horrela desagertu omen ziren Larrun mendiko magaletan ziren oihanak. Baliteke kontakizun honek hainbat menditan Sugaar, Sugoi edo Herensuge izeneko jainko zaharra gurtzeko egiten zituzten erritoekin erlaziorik ukaitea. Sugaar, suge harra, ximistaren pertsonifikazioa da, hainbat ipinetan Mariren senarra zela erraiten zaigu, eta batez ere, udazkeneko ekinozioan gurtzen zuten.

1813ko urriaren 7an, Wellingtonen armadak, gibelka zihoan Napoleonen armadaren atzetik, Bidasoa ibaia zeharkatu zuen frantsesek nahita moztuta zeukaten Behobiako zubitik gertuko gune batetik, eta Teilatu-baitako gaina igota, Urruñara sartu zen. Armada aliatuaren bigarren adar bat Larrun menditik sartu zen eta hortik barrena Lapurdiko herrietara jaitsi ziren. Gatazka hartan 2.100 soldadu inguru, bi aldeetakoak, hil ziren. Oraindik entzuten denez, soldadu gizagaixo horien arima erratuak Larrungo xendra eta bidexketatik barna omen dabiltza, euren etxeetako bidea bilatu nahian.

Aipatu beharra dago beste historia ttipi bat, Agosti Xahok 1836an argitaratu zuen Bidaia Nafarroara liburu miresgarrian (Jakes Sarrailletek eta Xabier Zabaltzak 2018an itzulpen ezin hobean plazaratu dutena) Larrun mendian kokatzen duen kontakizuna. Bertatik iragan zen Agosti Xaho Nafarroara, Bera herrira, Xangarin izeneko mugalariak eramanda. Liburuan bada kapitulu luze bat horretaz aritzen dena.

1859n, Biarritzen oporraldi luzea urtero pasatzen zuen Napoleon III.aren emaztea, Eugenia de Montijo izenekoa, mandoz igo zen Larrungo tontorrera. Gaur bada oroitarri bat hori gogoratzen duena. A zer balentria! Hauxe izan zen mendi honen zoritxarraren hastapena, prentsaren bidez Larrun izena famatua egin baitzen frantsesen artean. Horrela, 1924an San Iñazio lepotik Larrungo gailurreraino igotzen den trein ttipia egin zuten. Hauxe izan da mendi honi gerta zekiokeen txarrena, urtero udako hilabeteetan, egunero treina turista frantsesez beteta igotzen baita. Hauek inolako errespeturik gabe ibiltzen dira mendian barna, sekulako triskantzak eginez. Entzun dudanez, artzainek egiten zituzten harri pilaketak imitatu nahian, sekulako harri metak egiten dituzte, trikuharrietako eta harrespiletako harriak ere beren tokitik kenduz eta meta horietan ezarriz.

Jean Elizalde Zerbitzarik lehen aipatu liburuan, horretaz kexu zelarik, honakoa idatzi zuen samin handiz: “Larrungo mendi eder eta maitatua, zertako utzi ditugu atze beltzak zutaz jabetzerat? Zertako utzi dugu mendi-trein hura egiterat? Hola nahiago dute oraiko sos-gose batzuek, baina guk ez.” Bai, hauxe da mendi hau salbatzeko egin behar duguna, trein hori kendu, eta gailurrera igo nahi duena oinez igo dadin, mende luzeetan euskaldunok egin dugun bezala.

Larrun mendiari buruzko bi kontakizun eder

Eta narrazio labur honekin nolabait bukatzeko, hona hemen Jean Elizaldek eta Piarres Lartzabal apez azkaindarrek idatzita utzi ziguten testigantza ederra. Hauxe izan dadila, egunero babes eta itzal ematen dizkidan Larrun mendi ederrari egiten diodan omenaldi xume eta bihotzekoa.

A) Arestian aipatu dugun Jean Elizalde Zerbitzarik (1833-1961) Larrunen kokaturiko biziki ipuin ederra utzi zigun Saltsa-Maltsa izeneko eskuizkribuan. Larrungo urrea edo Iturri-Ederren jatorria izena du. Honatx:

“Larrungo mendiak gordetzen omen du urre meta bat eta egun guziz iragaiten omen dira haren gainetik bai gizonak bai kabaleak. Huna nola ditaken hori. Duela frango urte, artzain xahar bat bazagon bere etxolan, artaldea alatu ondoan. Ardi esne xorta bat eginik edan-eta hari zen beti bezala gasna egiten. Oraino goiza zen. Lano txar batzuek mendiak kukutzen zituzten eta denbora pentsaketan bezala zabilan ean txarrerat edo onerat eman behar zuen.
Hala zagolarik horra nun heldu zaion hogoita bortz urtetako mutil gazte bat, bizar beltz bat kokotsetik dilindan, bainan itxura onekoa.

–   «Agur, jauna!
–   Agur, agur! Hemengo aldi?
–   Bai, ardiketan nabila: zu, gasna egiten?
–   Beharko! Horrek hazten gaitu!».

Hola hola gure bi gizonak solastatzen dira. Hari zen artzain xaharra erran eta erran nola otsoek ardi hainitz ebasten zuten, arranoek eta azeriek bildots frango xahutzen.
Bertzea aldiz bazagon burua behera begiak lurrari emanak. Egiazki zonbeit zozotzat hartuko zinduten. Bainan huna nun atzartzen den betbetan. Halako beha-kolpe bitxi batekin erraiten dio lagunari:

Larrun mendiaren itzalpean — Jean Elizalde Zerbitzari.

– «Mattin egitzu bi zilo.
– Zertako bi zilo eta zerekin?».

Akabatzerat utzi gabe, lagunak:

– «Hiru!
– Zer zare nitaz trufatu nahia? Beharrik zire gazte, bertzenaz kaska on batzuk harturik gan behar zinduke gaur!».

Bertzeak manatu zion begi zorrotz batekin:

– «Lau zilo!».

Oraingoan gure artzaina samurtu zen:

– «Bakea emak, mutil zirtzila! lepoa bihurtzen deat gero! edo makilarekin bizkar hezurra hausten!».

Orduan gizon gazteak behatu zion mendiari, eta segidan jin zen jauzika ahari mutur beltz bat. Bi belaunen gainean emanik hasi zen adarrekin lurraren zilatzen eta lau zilo egin zituen. Artzain xaharrak ez zakien zer asma:

– «Zer duk, marro? Hola burtxoratu haiza? Nahuk urruntzen haizela?».

Eta emaiten diozka bi kaska. Bainan mizpirazko makila hausten zaio… ezen aharia urre bilakatua zen! Orduan mutil gazteak erran zion artzainari:

– «Entzun baninduzu, urre hori zure izanen zen, bainan orai Larrungo mendiarentzat izanen da!»…

Orduan marroa suntsitu zen betbetan eta lau zilotarik atera ziren lau ur xirripa. Geroztik deituak dira Iturri-Ederrak. Hetarik bat jada agortua da. Gizon bizardunak erran zion oraino:

– «Euskal-Herriak iraunen du ur hunek dirauno! Ni naiz… Jesus!».

B) Piarres Lartzabalek (1915-1988), berriz, bere istorio batean honako deskribapen ederra utzi zigun:

“Orroit naiz, hamalaueko gerla bururatu berria-eta, nola mendi maldari lotu baino lehen, beha-aldi luze bat ematen ginion ikusteko ean kabala lanjerosak han ziren. Delako kabalak behi betizoak edo, laburzkiago deitzen ginituen bezala: «betizoak». «Betizo» hitz hori hedatua da Larrun mendiaren inguruan, jende eta alimalentzat da bakarrik baliatzen, eta «non domestique, sauvage» laitezke horren frantseserako itzultze hoberenak.

Dena den, betizoak, orai «lasterketan» erabiltzen dituzten landes behi horien idurikoak ziren. Ogi bihi kolore, txar eta zaluak, eta gaxtoak, multzoka alhatzen ziren: zezen, behi eta aratxe.

Nik ez dakit ote ziren odolaz arraza basatik, edo etxeko behi basaturik… Nehork ez zituen ihiztatzen, salbu lanjerosak gertatzen zirelarik… Bat hiltzen zutelarik, hala beharrez, gehienetan hil-toki inguruko etxetarat haragia partitzen zuten, «sesiña» egiteko. Sesiña egitea da haragia kontserban ezartzea olioan.

Betizo horiek, lanjeros izanagatik, bazuten beren abantaila ere. Ez baitzen orduan «xiringazko eraintzalerik», ez eta beti auzoan zezenik, zonbaitetan etxeko behiak larrerat igortzen ginituen ernaltzerat… Merkeago zen hola, eta, bertzalde xahal onak botatzen zituzten betizo zezenek… Ahatik, ume aitatarrak! Behin gure behi bat holaz erdirik, debruarenak ikusi ginituen haren ume-ihizia ezin eskuetarat bilduz.

Bainan kanpotiarrak, Larrunen hegal ederrez oharturik, batzu oinez, bertzeak mandoz, azkenak tranboz, gure mendiaz jabetu ziren.

Guk, lekukoek, baginakien ez zela arropa gorritan betizoeri hurbildu behar, baginakien betizoeri ihes egiten, harroka puntetarat iganez bederen. Bainan, hiritar hain argituek holakoxkarik ez zakitelakotz, zonbaitek adar kaska batzu bildu zituztelakotz, legea atera zuten behar zirela betizoak suntsitu… Eta, tiroz denak garbitu zituzten, azkena Uharteko ondoan.

Pena da… Ahatik, ez dakit gerlen edo zergatik, oraiko jendeak, lehenagogoak baino irriskorrago eta lanjerkinago baitira, nago hainitzek ez ote luketen Larrunerat tirantza berezi bat beren baitan sendituko, berritz betizoak alha balire mendi horren maldetan.

Larrun kaskoaren jabe diren lau herrietako buruzagiek, elgar aditurik, ezar baletzazte kabale basak, lehen ziren tokietan, eta erreklama egin balezate «Montagne de la Corrida»-rentzat, iduripena dut jendea usuago iza laitekela mendi hortarat.”