Kontrabandoa Urruña eta Bera herrien artean –

Aurten, Nafarroako Bera eta Lapurdiko Urruña herri mugakideek biziki egitasmo ederra landu eta zabaldu dute. Bi herrien arteko Intzolako bidea eta Mandobidea, aitzaki gisa harturik, bi herrien arteko harreman historiko-kulturalak landu eta plazaratu baitituzte. Ezinbesteko gaia kontrabandoa, kontrabanda edo gaueko lana izan da, duela gutxi arte gure eskualdean jarduera arrunt ohikoa izan dena, horretarako zenbait elkarrizketa, grabazio, ikerketa eta ekitaldi antolatu dituztelarik.

Urriaren 30ean, igandearekin, biziki besta polita antolatu zuten Ibardinen eta bertan bildu ziren Urruñako eta Berako herritarrak. Aipatzekoak dira Elizalde bentaren aitzinean den Ibardingo Gainean Ixiar eta Jabier Mikelperizena artistek kontrabandan ibilitakoen oroitzapenez ezarri zituzten bi metroko eskultura eta plaka. Arrunt besta polita izan zen. Berako Aitor Elexpuru eta Urruñako Filipe Aramendi auzapezek inauguratu zituzten aipatu oroigarriak. Ondoren dantzari batek aurresku airosa eskaini zuen. Zinez ederra!  Hemendik aitzina kontrabandistei eskaini eskultura hau erreferentzia  izanen da bi herrien arteko harremanetan, xiur! Eta hauxe da, artikulu labur hau egiteko baliatuko dudan gaia: kontrabandoa.

1.- Arrotzek inposaturiko muga

Estatu espainola eta frantsesa zabaldu eta indartu zirelarik, bien arteko muga hitzartu eta ezarri zuten 1659. urtean, Pirionetako Hitzarmen delakoan. Dena den, erran behar da muga hori paperean bazegoen ere, bertakoen bizimoduan ez zela nabaritzen eta gure arbasoek lehen bezala bizitzen jarraitu zutela, muga administratibo horren gainetik. 1856an, Baionako Hitzarmenean, azken ezarketa egin zuten, eta orduz geroztik gure mendi mazelak eta gure bideak soldaduz eta poliziez bete zituzten. Urte horretatik aitzina, Euskal Herriko bi aldeen arteko pausu ofizialak hauek izan ziren: Hendaiako eta Pausuko zubiak, Ibardin, Larrun, Lizuniaga, Lizarrieta, Urdazubi, Iguzkiegi, Izpegi, Esnazu, Luzaide, Larraine eta San Martin lepoetako bideak. Bide horietan guztietan aduanak eta poliziak zeuden iraganbideak kontrolatuz eta oztopatuz.

Muga hori bi estatu horien interes geopolitikoak eta ekonomikoak defendatzeko eginak ziren, prefosta! Ez zuten inoiz kontuan hartu sasi-muga horren bi aldeetan betidanik bizi zen herri naturala, Euskal Herria. Eta horrela familiak, adiskideak, harremanak… mozten ahalegindu ziren luzaz, baina alferrik, euskaldunak baitziren mendi eta lurralde haien biztanle eta egiazko jabeak, mendiak, bideak, estratak, lepoak, errekak, zuloak… ezagutzen zituztenak. Euskarak ere komunikazioa errazten zien, alde bateko zein besteko biztanleek mintzaira bera egiten baitzuten.

Muga hori kontrolaezina bihurtu zitzaien bi estatuetako polizia eta militarrei. Iparraldean zerbait gertatzen zela, Frantziako Iraultzaren garaian adibidez, gazte guztiak pasatzen ziren Nafarroara edo Gipuzkoara ezarri nahi zizkieten gerla eta kalapitetatik ihes eginez. Horrela gertatu zen Frantziako Iraultzaren garaian, Napoleonen gerletan, eta bi Mundu Gerletan. Ahal izan zuten gazte guztiek desertatu, eta mugalarien laguntzaz, Hegoaldera pasatu ziren. Eta alderantziz, Hegoaldean zerbait zenean, Hegoaldeko jendeak Iparraldera abiatzen ziren babes bila. Karlistadetan, Marokoko Gerletan, 26ko gerlan, frankismoaren garaian eta abar. Iparraldearen eta Hegoaldearen arteko bidexkak mugalariz eta iheslariz mukuru egon dira beti, mugalariz, iheslariz eta kontrabandistez beteta.

Horri gehitu behar dizkiogu, 60 eta 70eko hamarkadetan Iparralderantz, Frantzia eta Alemania aldera joan nahi zuten portugaldarren etengabeko ibilerak, eta gaur egun Afrikatik datozen migratzaileenak.

2.- Kontrabandoa edo gaueko lana

Mugak ezarri zituztenez geroztik bada kontrabandoa. André Besson idazle frantsesaren arabera, kontrabandoa zibilizazioa bezain zaharra da. Agintariek mugak eta aduanak ezartzen zituzten bideetan alde batetik bestera pasatzen ziren produktuak kontrolatzeko, baimentzeko edo debekatzeko. Gainera, aduanetan diru kopuru bat ordaindu behar zen produktuak pasatzeko. Horregatik, herri xeheak bere beharrizanak asetzeko eta aipatu ordainketak saihesteko kontrabandoa egiten zuen, hau da gauez, mugaren alde batetik bestera zenbait produkturekin pasatzea.

Euskal Herrian kontrabandoa edo gaueko lana ohiko jarduera izan da luzaz, batez ere, XIX. mendearen hasieratik frankismoaren bukaeraraino. Kontrabandoaren xedea, lehen erran bezala, kanpoko produktuak garraiatu eta saltzea zen, produktuek edo pertsonek gainditu beharreko kontrola saihestea eta aduanetan ordaindu beharreko zergak ekiditea. Gero produktuak alde batetik bestera pasatu ondoren, merkatu beltzean saltzen zituzten.

Ainitzetan, 40 edo 45 kiloko paketak edo puskak izaten ziren herri batetik bestera, mendi, erreka, ibar eta bidexken barna, pasatzen zituztenak.

Horretarako uhala edo kopetakoa erabiltzen zuten, fardelaren alde bat buruan lotuz eta paketaren karga modu orekatu batez bizkarrean ezarriz. Makil baten laguntzaz mugitzen ziren oreka ongi mantentzeko.

Bidasoaldeak oso baldintza onak eskaintzen zituen kontrabandorako, bai urez eta bai mendiz. Bidasoa zeharkatzea eta guardien zaintza saihestea oso erraza zen zenbait tokitan, eta gauez pasatzen ziren alde batetik bestera, produktuak eta aziendak eramanez. Bera eta Urruñaren arteko bide eta bidexkek aukera ederra ematen zieten kontrabandistei, polizien zaintza ezinezkoa baitzen gaueko ordu ttikietan. Nor ziren kontrabandistak? Garai haietan bazter hauetako herritar ainitz, aukera paregabea baitzuten ez zeukaten dirua egiteko. Jateko bazuten baina dirurik ez, eta gaueko lanak sosak ematen zizkien.

Kontrabandoan gauza ainitz pasatzen zituzten: ogia, lantegietarako piezak, eraikuntzarako materialak, errodamentuak, kobrea, arraina, liburuak, kafea, tabakoa, alkohola, edariak, amandak, boilurrak, arropa, kondoiak, sakarina, elektrogailuak, irratiak, telebistak, parpailak, aziendak, penizilina, pitxiak, dirua, urrea… Eta jarduera hau Iparraldetik Hegoaldera egiten bazen gehien bat, erran behar da bi norabideetako kontua izan zela.

Beste kontrabando mota bat jendea, mugalarien laguntzaz, pasatzea izan da, eta zoritxarrez, gaur ere bada. Frantziako Iraultzaren garaian, Napoleonen gerletan, bi Gerla Handietan, 36ko gerran, frankismoaren garaian…, ainitz izan dira alde batetik bestera pasatu direnak: desertoreak, iheslariak, pilotu ingelesak, errefuxiatu politikoak… 1960tik 1974ra ainitz izan ziren euskaldun mugalarien laguntzaz, Bera eta Urruñaren arteko bidexketatik barna pasatu ziren portugaldarrak. Hauek Frantziara eta Alemaniara lan egitera joan nahi zuten, Portugaleko miseriatik eta Afrikako gerra kolonialetatik ihes eginez. Eta gaur antzeko zerbait gertatzen ari da Afrikatik datozen migratzaileekin.

Kontrabandista gehienak gazte-gaztetik hasten ziren horrelako jardueran, 13-16 urterekin. Haurrak ere erabiltzen zituzten baserri batetik bestera mezuak helarazteko. Eskualdeko gazte askorentzat kontrabandoa heldutasun seinalea ere bazela aipatu beharra daukagu. Karga edo puskekin oso bide luze eta pikorrak egiten zituzten, bizitza arriskuan jarriz. Gehienak gizonak izan baziren ere gaueko lanean aritu zirenak, aipatu behar da zenbait emakume ere aritu izan zirela, batez ere Pausu aldean.

Baziren sare antolatuak kontrabandoan aritzen zirenak. Produktuak erosi eta mugara hurbiltzen zituztenak, alde batetik bestera produktu horiek pasatzen zituztenak, informazioa helarazten zutenak, guardiak erosten zituztenak, pasatutako produktuak ezkutatzen zituztenak eta merkatu beltzean saltzen zituztenak. Askotan hamar-hamabosteko taldeak izaten ziren.

Horretaz gain, erran behar da, herri osoak kolaboratzen zuela kontrabandoaren aferetan. Batzuek arropak zintzilikatzen zituzten belardietan seinale gisa, edo zatar zuriak ezartzen zituzten bideak libre zirela adierazteko. Askotan animalien soinuak imitatzen komunikatzen ziren haien artean, txorien, ardien edo ahuntzen soinuak eginez, batez ere.

Kontrabandistek, lantokietan lortzen zuten diru adina atzematen zuten kontrabandoan. Hilabete batean sei edo zazpi aldiz pasatuz gero, hilean lantegian kobratzen zuten bezainbeste diru atzematen zuten. Kontrabandoa herritar guztiendako negozioa zen, eta horregatik herritarrek kontrabandistak laguntzen eta babesten zituzten. Tarteka izan ziren ere hainbat kalapita talde ezberdinen artean. Haatik, gogora ekarri behar dugu kontrabandoak batu egiten zituela alde bateko eta besteko euskaldunak, beraien arteko ezagutza eta adiskidetasuna indartuz eta zabalduz.

Irakur dezagun, Xerar Urrutia urruñarrak Urruña aldizkarian Pierre Irastortza kontrabandistari buruz kontatzen diguna.

Pierre Irastortza “Oiartzun” 17 urtetan hasi zen arno pasatzen Ibardinetik Urruñara. 30 pinta ekartzen zituen bizkarrean gauez. Egun batean, Joset bere aitari sosa galdetu zion arno erosteko. Gau horretan joan ziren lagunekin Benta Gorrira arnoaren xerka. Itzultzerakoan, zakurrak zaunkaka entzun zituzten eta alemanak tiroka eta uhuika ari. Segidan kontrabandistek  dena bota zuten lurrera eta bakoitzak iheska beraien etxera sartu ziren. Biharamunean, Oiartzunen aitak galdegin zion nola pasatu zen bezperan eta berak dena galdu zutela erantzun. Orduan, Joset aitak erran zion:

“Nahiz eta bart gauean dena galdu duken, dirua berriz itzuli beharko dautak”.

Dirua itzultzeko gisan, Oiartzunek beste kontrabandista talde batean hasi zen eta hor mila libera ematen zioten gaueko lana egiten zuen aldiro. Gehien bat janaria pasatzen zuten. Geroago, bere gain hasi zela, erranen nuke, berak gauzak erosiz, hala nola, txikoria erosten zuen eta Donibane Lohitzunen saltzen. Gero poliki-poliki bere taldea muntatu zuen eta gaueko lanean zuen segitu.

“Denbora gogorrak ziren, baziren egun onak baita ere txarrak. Dirurik ez zen eta zerbait egin behar ginuen bizitzeko gisan. Jatekoa baginuen etxean baina dirurik ez.”

 

3.- Azken gogoeta gisa

Urruñako eta Berako herriko etxeek elkarrekin abiatu eta gauzatu duten ekitaldia ederra eta eredugarria iruditzen zait, gure historia garaikidean izandako jarduera honen nondik norakoak aztertzeaz gain, bi herrien arteko loturak eta ezagupenak zabaltzeko ekimen ezin hobea delakoan. Badakit horrelakoak ongi aztertzea ez dela erraza, kontrabandista ainitz oraino bizirik baitaude eta hitz egiteko beldur baitira, baina tira, modu anonimoan bada ere, informazioa emateko prest izaten dira gehien-gehienak.

Bi herri hauek egin dutena eredu gisa harturik, sasi-muga horren bi aldeetako gainerako herri auzoek horrelakoak egin beharko lituzkete, kontrabandoa gure historian garrantzi handiko jarduera izan delako. Espainiarrek eta frantziarrek muga hori ezarri zuten gure Herrian, poliziez eta militarrez bete zituzten gure bazterrak, kontrabandistak izatera bultzatu zituzten alde bateko zein besteko euskaldunak… Gaur, zorionez, muga hori desagertzen ari da, eta bi aldeetan Euskal Herria dugu, bizi-bizirik, etorkizun oparo, batu eta askearen bila dabilen herri zaharra. Eta horren froga gisa, hor dugu Ibardingo gainean, urriaren 30ean, beratarrek eta urruñarrek elkarrekin jarritako eskultura gogoangarria, gaueko lanean ibili zirenen oroimenezko oroitarria, hemendik aitzina gure askatasun egarriaren beste ikur bat izanen dena.

 Kontrabandoa Urruña eta Bera herrien artean  Kontrabandoa Urruña eta Bera herrien artean  Kontrabandoa Urruña eta Bera herrien artean  Kontrabandoa Urruña eta Bera herrien artean

Kontrabandoa Urruña eta Bera herrien artean Kontrabandoa Urruña eta Bera herrien artean  Kontrabandoa Urruña eta Bera herrien artean