Ia hogei urte dira santutxuar talde batek bertsotara Baionara gonbidatu ninduela. Ez zen saio arrunta izan. Ez dakit zer kantatu genuen, baina bai txango iniziatikoa izan zela, geroztik egin ditudan beste edozein bidaiak baino gehiago aldatzeko bizia eta munduko ikuskera.

Itzuli ginen gerora ere usu, Biltxokoko gau zoroetara, Ibonen akordeoia eta zure xirula lagun, ez dakit nongo kriskitinak… nahi/ahal duenak dakiena egiten sortzen dira herri honek gauzarik bikainenak. Eta han zebilen gaztetxo hau hamazortzi bete barik, Errobi ertzetik kantari, supermerkatuko karroa lagun dena ikas eta xurga, kantu zaharrak, Iparraldeko familiak, kontuak, harremanak… zenbat ikasi, parranda haien erdian. Eta beti hor Josuneren ziriak, Josuneren irriak, Josuneren aholkuak gaztetxo herabe hari. Gora bihotzak, behera prakak!

Baziren han barnealdeko euskaldunak, baziren Gau-Eskolako ikasleak, kostaldekoak edo Frantziatik etorriak, baziren iheslariak eta bisitariak… Atea beti zabalik, goizaldeko edozein ordutan itzuli eta txistorra pixka bat erretzeko prest. Gaueko parranda luzea izan ez balitz legez, ordu txiki horietako solas luzeenetara. Txistua ordurako isil baina irria ez. Eta bigarren, hirugarren buelta bat beti.

Laster jakin genuen GALenak uste baino hurbilagoko kontuak zirela, guk haurtzaro urruneko uneetan gogoratu arren. Eta X jaunaren azken mendeku bihurtu zinen: boterea galdu aitzin, 1996ko hauteskundeetatik bost egunera atxilotu eta berehala Espainiaratuta, ehiza-sari euskaldunen erruleta errusiar horretan.

Halatsu iritsi Amaiur, eta guk segi etxea betetzen, taldean zein bakarrik. Ez genuen asmatu tamalez eta kontua ez zen Lizarran buka. Eta Iparraldeak bere bideari heldu zion, sator-lan isil eta nekaezinean. Gaur denek dutena aipatzen ikasi nizun, I. Mundu Gerlara behar zela begiratu Ipar Euskal Herrian euskararen galera eta jakobinismoa ulertzeko. Berdin irakatsi historia nola Legasse edo Roland Breton euskaratu, berdin Itxaroren Basilika aholkatu nola hitzaren langile herabe hau dantzan jarri Epaiskako txistuaren doinuan. EHZn basic basqueeskolak eta igande arratsean oraindik sormena borbor. Euskal Herrian beste inon eginen ez genituzkeenak Baionak eta zuk pizten zenituzten. Egunkari bat zein bertso-eskola bat zein festibal bat, hasi, egin eta kito.

Aholku eskatu zenidan Egunkarian hasi berritan, eta adjektiboez-edo ergelkeriren batez gain, zintzo esan nizun, “ni baino askoz formatuago zaude”. Barre egin zenuen, “Baiona Ttipiko tabernez gain zein formazio dugu, bada”, bota zenuen ezin apalago. Hiru hizkuntzak eta beste horrenbeste euskalki baliatzen zenituen, Mamariga, Santutxu, Bakio, Baiona… Mila bidaiatan ere idatziko ez nukeen kronika osatu zenuen Clichy-sous-Bois-etik: “Zer egiten duen galdetu diote kazetariari. Euskal Herritik jina dela entzutean harridura azaltzen dute. Batzuek ez dakite non dagoen ere. Bertze batzuek bi tokietan arazoak daudela diote.«Horrenbeste kilometro egin dituzue gure berri jakiteko?» galdetzen du gazte batek sinesgaitz. Hala ere eskertzen dute hitza ematea. Beren bizia da eta haiek dira protagonistak, onerako edo txarrerako, baina funtzio hori bederen, bete nahi dute”. Deitu militantzia, deitu konpromisoa, edo nik esan nizun legez, formazioa, baina kazetaritza-fakultateetan baino argiago ulertu zenuen albisteetako objektu isil ziren haiek behar zenituela subjektu bihurtu, haien hitzak zirela eman beharrekoak Villepin edo Sarkozyren gainetik.

Beti saiatu naiz begi zorrotz horiekin behatzen mundua. “Zuek irabazten duzuelarik, euskaraz idatziko duzue, ordura arte eman frantsesez helbideak” gaztigatu zizun Postakoak.Eta hain elkor zirudien lurrean ere, lana. Zuberoan ikastolaren zailtasunak, gaskoiniar ondarea, xuketa-ren berezitasuna edo naturaltasun jakobinoarekin lana nola egin.
Azkenaldian berriz… Oso noizean behin Baionan grabaketaren bat nuela eta BERRIAko atarian berba batzuk, Pyrénées-en kaferen bat eta beti presaka biok. Telefonoz eta twitterrez aurrez aurre baino gehiago. Eta zure bertxio bakoitza, sinetsidazu, itzelezko poz bat zen, asko dakien norbaitek oniritzia edo keinu soila egiten dizunean legez. Sarri idatzi ditut artikuluak “Txatok zer esango du” pentsatzen, zalantza uneetan ere auziaren muina aurkituko zenuela jakitun.

Lana, bizitza, esperientzia eta intuizioa, analisi bihurtuta. Denak irakurri dizkizut. Hegoaldeko estatugintza katalanean eta Iparraldeko Elkargoarenean, planifikazio teorikotik kontraesan praktikoetara beharrezko bidean, zeu zorrotzen, zehatzen. Itxaropena iritsi da gure herrira, eta inoiz baino beharrezkoago zaigu zure argitasuna hemendik aurrerako urratsetan, elkarrekiko zubietan, hizkuntzaren bideetan.

Galdera asko geratu zaizkit Txato, noizbait egiteko utzirik, unea baliatzen asmatu ezinda. Goizegi joan zara, lan eskerga eginda (baina zenbat egiteko oraindik). Asko eman diguzu. Asko galdu dugu. “Baionan izugarri nabariko da” ziostan lagunak atzo. Eta euskarak, eta herri honek ezin neurtu galdu duena. Denak pixka bat ilunago, zalantzazkoago, lainotuago dagoela ematen du zu gabe, Txato.

Baina gaur bazkari-modu ederra prestatu digu Fernanek, eta datorren astean biltzean berriz gailenduko da irribarrea. Bihotza triste dugu, baina gora bihotzak.