Euskara eta generoa
Euskara eta generoa –
Gure inguruko hizkuntzak etorri zirenean (-3.300~), euskera hemen zegoen aspaldi. Hori horrela, argi eta garbi aldera daitezke euskal hizkeraren eta hizkuntza arioen atzean dauden pentsaerak. Mundu-ikuskera txit desberdinak, zinez. Honakoan, generoari buruzko pentserari ekingo diogu.
Euskerak oso ondo bereizten ditu sexuak, baita ere zehazki deskribatu, arraren eta emearen sexu organoak, geroxeago ikusiko dugunez.
Baina gainerako hitzetan (aita, ama, gizona…) ez du hartzen erreferentziatzat sexua, baizik leinua. Hortxe datza euskeraren eta gure inguruko hizkuntza arioen arteko desberdintasuna: azken hauek bai hartzen dutelako sexua erreferentziatzat (padre, madre, hombre, hijo… esatean).
Sinesgaitza ezta? Gizon, gizaki, gizarte eta abarrek genero-markarik ez izatea? Bada, euskal hitzak horixe ematen dute. Aitzitik, Patriarkatua Euskal Herrira iritsi zenean, orduan bai irauli zela euskaldunon pentsaera jatorrizkoa, hala pentsaera arioaren eraginez, nola batez ere Kristianismoaren eraginez. Izan ere Kristianismoan (honelaxe izendatzen dut, nahiz eta zuzentzaileak gorriz markatu) Aita, Semea eta Espiritu Santua dira protagonista bakarrak. Miriam, Jesusen amak, ez zeukan garrantzirik orduan.
Espiritu Santuari dagokionean, Ekialdeko tradizioan beharbada emea izango zen (uso itxuran), baina Valpuestako elizan bizar eta guzti ikusi dut alboko aldare batean, Aita eta Semearekin batera, azken bi hauek ere bizar kizkurdunak.
Vaticanok espresuki debekatua zuen arren Espiritu Santua irudikatzea, Valpuestako komunak paso egin zion agindu horri; horregatik hantxe ikus daiteke Espiritu Santu bizartsua (uste dut kasu bakarra dela munduan). Ikusi nahi duenak Valpuestan dauka ikusgarri.
Patriarkatuaren sorrerari dagokionez, Sumerian gertatu zen lehenbizi, gure ezagutza eremuan bederen (-7.000 inguruan), zigurat dorrean izarrak bahatzen zituen apaiz emakumea apaiz gizonezkoek jaitsi arazi zutenean dorretik. Gero bi mila urtetako erresistentzia egon zen, harik eta gizonen kastak emakumea menperatu zuen arte. Baina, dena dela, gertakari historiko bat da; ezin da pentsatu gaur bizi duguna betikoa izan dela. Beraz, itxaropenaren iturria ez dago butxatuta.
Euskal Herrira berandutxo heldu zen Patriarkatua, Teodosio Goñikoak Aralarreko San Migel eliza eraiki zuenean (-1.200~), eta jarraian EHko beste San Migel guztiak, zein ala zein Herensugearen burua zapaltzen, Herensugea baitzen Anderearen irudia. “Betiko etsaigoa jarriko dut zure eta emakumearen artean”, dio Genesiak, patriarkatuaren aroa islatzen duen Bibliako Genesiak (-5.000)
Hemen, Mari Anderearen mitoa erdibidean geratu da: ez Mariren senarra den Sugarrek, ezta haren seme diren Atarrabi eta Mikelatsek lortu zuten Ekaitzaren jabe izatea. Mari bera geratu da titulu horrekin.
Baina itzul gaitezen harira. Nola izan daiteke gizon/gizarte… hitzek genero-markarik ez izatea? Esan bezala, euskerak ez du jartzen erreferentziatzat generoa, baizik leinua, ahaidetasuna, senidetasuna.
Orduan aba/ama hitzak “leinua” adierazten du besterik gabe; aita hitzak, berriz, “leinua bermatzen duena (ait-da)” esan nahi du, bereberren ait, Kaukasokoen ayte, guantxeen atxa hitzen ildotik. Ez daukate genero-markarik!
Era bertsuan, atso, agure “atsagureak” jatorriari eta ahaidetasunari egiten diote erreferentzia. Atso hitzak, adibidez, “leinuko garrantzitsua” (ait-so) esan gura du; eta agure hitzak, berriz, “gur egitea merezi duena”. Berriro ere genero markarik gabe. Eta beste gauza bat, gainera: aita-amasoak zein neurritan ziren errespetagarriak tribu haien barnean. Ez ziren egongo, ez, Adinekoen Etxeetan baztertuta eta zenbaitetan esperimentu-haragi gisa, egun bezala.
Goian esan bezala, jende euskaldun hark naturaltasun osoz definitu zituen arraren eta emearen sexu-organoak; ez, zorionez, Kristianismoaren ajeak kutsaturiko obsesiopean. Obsesioz blai Espainiako Erret Akademiaren Entziklopedia ere, kasu, zeinek coño hitza esaterik ez daukan. Gure arbasoek ez zuten konplexu lotsati hipokritarik koroino eta alu izendatzeko giza emearen sexu-organoak: koroino, montortxoa; alu, ahal-gunea; eta zakila, aldiz, giza arraren sexuari: zakila, barrenetik zut jartzen dena esangurarekin; eta barrabilak “bola bikoitza” (boa-arra-bil). Azkenez, freskotasun bertsuarekin esan zuten giri (haragi-egin) eta joder (jo erdian), Erret Academia lekuz kanpo harrapatzen duelarik oraingoan ere: ez du atzematen joder nondik datorren eta zer den. Txingar ere hor dago: agian giri-in-ar: arrak haragi egitea.
Jendarte hura ez zen gaur egungoa bezalako obsesiboa eta gaixoa sexu gauzetan, bistan dago. Zeinek lukeen gaurko garai honetan halako sexu-heziketa naturala!
Orain, Santxo –erran zuen On Kixotek- Elizarekin egin dugu topo.
Halaxe da. Orain erabaki korapilatsu baten aurrean aurkitzen garela uste dut: zer egin behar dugu euskaldunok: inbaditzaile etorri berrien pentsaerara makurtu, honetan ere? Ala geure bidetik jarrai? Ez pentsa dilema hau hain erraza denik. Uste baino erabaki zailagoa da, hain baitugu barneratuta Patriarkatua gaur egungo gizonezko nahiz emakumezkoek!
Normala izango da planteatzea gure garaietara egokitu beharra daukagula, gizon, gizarte etab., kateximan eta eskolan erakutsi diguten moduan hartu behar ditugula. Hots, egoera, errealitatea, errealismoa… azken batean politika dago tartean eta bitartean. Zeri eman bide, jatortasunari ala politikari?
Dena dela, ez dadila izan behintzat aurreiritziengatik edo ezagutza ezagatik.
Euskara eta generoa
Euskara eta generoa Euskara eta generoa
Euskara eta generoa
Ohar bat: gaztelera ez da inondik “etorri”, EH-ko txoko batean jaio baita.
Euskara zegoen aurretik gurean, hori egia da, baina bestea ere egia da. Are gehiago, EH-ko toki batzuetan ez da euskararen arrastorik aurkitzen.
Asintomatikoak garela iruditu arren, larria suertatzen ari zaigu covid19aren eragina!
Oso ipuin polita, baina azkenean ez zait argi geratu argumentua alderdi filogenetikotik edo morfologikotik landu duzun.
E, esango didazu, mesedez, EH-ko zein txokotan ez den euskararen arrastorik aurkitzen?
E, bai arrazoia daukazu! Askoren etxean ala da zoritxarrez, nik ere ezagutzen ditut. 😉
Otilio, Enkartazioetako mendebaldean eta Gaubean.
Bai, kar, kar, kar!
Eta gero eta gehiago izango dira, are Gipuzkoako herri euskaldunenetan ere!!
E: Zein da zure arrazoibidearen helburua? EH-ko zeinbat eremutan euskaren ofizialtasuna auzitan jartzea mendeetan herri xeheak ez baitu bertan euskaraz egin? Hala bada, ideia arriskutsua da hori: irizpide bera gaztelaniari edo frantsesari aplitakuko balitzaie, zer gertatuko litzateke?
Bertzela ere, Josu Naberanen ipuintxo hau ere hagitz interesgarria.
Ez dut helbururik. Bueno, bat banuen: zehaztasun huts bat ematea.
Hala ere, hasita dagoenez eztabaida bat, edo hasita dagoela dirudienez, Karrantzan adibidez inork ez du historia guztian sekula euskaraz hitz egin, ez bakarrik “mendeetan”. Euskara haran horretan aspaldi ez dela eta irakaskuntzaren bidez sartu izana zio politiko hutsei zor zaie.
Ez dakit ideia arriskutsua den eta gaztelaniari edo frantsesari zer gertatzen zaien ez da nire “problema”.
Euskal Herria Gipuzkoako Goierritik bakarrik dakusatenek badute “problema” bat, ordea.
E: Goierritik bakarrik “dakusatenak” edo Karrantzatik bakarrik “dakusatenak”, haren batean. Euskararen ofizialtasuna auzitan jartzen baduzu Karrantzan, bertan sekulan ez baita euskaraz egin, gaztelaniak edo frantsesak ere ez lukete ofizialak izan behar EH-ko hainbat eta hainbat eremutan. Izan ere, mendeetan zehar eremu zabal horietan gaztelania edo frantsesa zekiten bakarrak kanpoan ikasitakoak ziren, bertako eliteak izan ala kanpotarrak. Zentzugabekeria, ezta?
Eta bertze falazia bat: gaztelania gurea ere bada, baina ez (nagusiki) EHan jaio zelako. Erran nahi baita, gaztelania EHko txoko txiki jakin batean sortu zen; bertzelako kontuak dira historian zehar EHko lurraldeetan izan duen zabalkundea eta bete dituen eginkizunak.
Hizkuntz politika ezin duzu oinarritu bilakabide historikoetan bakarrik, ikusten duzunez. Hizkuntzak kohexio tresnak ere badira (gaztelania, euskara eta frantsesa, gurean).
Kabe, zoritxarrez Karrantzakoek ere Euskal Herria Gipuzkoako Goierritik dakusate, hain sartua dute-eta benetako euskaldunak ez izatearen konplejua.
Ez deritzot gaizki Ordizian-eta (adibidez) euskara hizkuntza ofizial bakarra egiteari, baina Karrantzan gaztelania.
Foro honetan sarri halakoak irakurri ditugu, eskatzen edo proposatzen dituztela batzuek lurralde-gune batzuk non euskara hizkuntza ofizial bakarra litzatekeen. Ongi, baina karta guztiak mahaian ditugula eta zintzo jokatuz: hala izanez gero, Karrantzan gaztelania izan behar litzateke hizkuntza ofizial bakarra. Onartuko al lukete?
Eta, gune soil batzuk izan ezean, baizik eta Euskal Herriko toki guztiak non historian euskaraz hitz egin den, gaizki ere ez deritzot euskara hizkuntza ofizial bakarra izateari.
Ez da egiatan zehatz-mehatz hau guztia nik pentsatzen dudana, baizik eta kartak mahaian jarrita nik hainbatengandik espero dudana: koherentzia.
Dena dela, gaztelania EH-ra “kanpotik” ez zela etorri nahi nuen esan hasierakoarekin. Ez neukan beste asmorik.
Galdera bat: serbokroaziera non mintzatzen zen duela hamar mende? Muga berberak zituen? Horren arabera, duela hamar mendeko mugen arabera, zedarritu behar dira gaur egunean gune batzuk non “ofiziala” den eta ez den?
Euskal Herrian (edo EAEn behintzat) ez al da horrela jokatu (edo jokatu nahi)? Duela ez dakit noizko alegiazko mugak kontutan hartu, etab.
Beste galdera bat. Bi hauetako zein etorri zaigu benetan kanpotik Euskal Herrira: frantsesa ala gaztelania?
E: Ez didazu ulertu edo ez didazu ulertu nahi edo, seguruenik, nik oso gaizki esplikatu dut neure burua. Euskara Karrantzan debekatzea eta gaztelania Ordizian debekatzea, arrazoi historikoak tarteko, zentzugabekeria da. Hala jokatzera, pikutara bidaltzen duzu elkarbizitza, hizkuntzak arma bihurtuta. Garrantzizkoena ahazten duzu: EAEan, gutxienez, kontsentsu zabala dago hizkuntzen inguruan. Karrantzakoek euskara maite dute, eta Ordiziakoek ez diote uko egin nahi gaztelaniari. Hizkuntz politika ez da potroekin egiten.
Ba begira, Kabe, ados nago zurekin (xehetasun batzuk gorabehera), baina ZuZeuko zenbat leudeke ados?
ZuZeu EH-ko Parler-a da, fringe-en kobazulo bat: ez da pertsona normalen adierazgarria. Ni sartzen naiz, eta batzuetan eztabaidetan endredatzen, masokista naizelako.
Kasu hipotetiko horretan:
Euskalkidun udalerrietan = euskara soilik ofiziala.
Beste udalerrietan = ofizialtasun elebiduna.
Probintzia/estatu mailan = ofizialtasun elebiduna.
Hezkuntzan = euskara, gaztelania, frantsesa eta ingelesa.
Helburuak lortzeko epeak egon daitezke.
Betikoa, euskara aipatu orduko, “gaztelania ere existitzen da, eh” norbaitek esaten du, euskarak aurrera gehiegi egingo ote duen beldurra azalduz edo. Bai, zutaz ari naiz, E. Beldurra duzu? Lasai, erabilera datuak oso baxuak dira eta Nazio Batuen estandarren baitan, euskara une honetan desagertzeko arriskuan dago. Ez zenuke beldurtuta egon behar, desagertzeko boleto asko ditu eta. Orduan bai, ez? Orduan lasai, euskarari museo on bat eraikiko diogu eta oroitzapen goxo batekin oroituko dute beldurrik gabe.
Karrantzan inoiz euskaraz ez dela egin diozu baina ea oker zauden. Kantabrian ere hitz egiten omen zen eta euskara. Begiratuko dut hobeto. Gauza bat behintzat egia da: euskarak ehundaka urte zeramatzan munduan gaztelania oraindik ere existitzen ez zenean.
Pertsona arriskutsua zara, Neu. Eskerrak, bai, “botererik” ez duzula. Fray Canuto-ren zure parabolak, ordea, ongi emanen luke zazpi urteko umeen edozein katekesitan.
… eta Mirenen jokabidea ikusirik, herriko bat asaldatuta Mireni bereak eta bi botatzen hasi zen, eta Mirenek gogor erantzun zion, berak bere herria eta Joxe gauza guztien gainetik maite izan zituela esanez, eta erradikal arriskutsu bat zela esanez. Zuretzat da istoria, Kabe. Soziologia horrela da. Ez da berria, bakeroek indiarrei lurrak kentzen zizkieten bitartean Siouxak eta Apacheak elkarren aurka borrokatzen zuten. Historia errepikatu egiten da.
Euskara izan behar da Euskal Herriko hizkuntza nazional bakarra. Gaztelera eta frantzesa arrotzak zaizkigu, baina egun gure artean daukaten pisua ikusita eta gure bizilagunen (edo etsaien) hizkuntza izanik, atzerriko derrigorrezko hizkuntza moduan sartu beharko liratezke alegiazko Euskal Curriculumean.
Zuk diozu, E, gaztelera Euskal Herrian sortu zela, baina sortu bazen, aurretik zegoen hizkuntzaren bat desplazatu zuelako izan zen eta aurrekari duen latina erromatarrek sartu zutelako. Bestalde, Euskal Herriko egungo mugetatik harago euskara bazela baieztatzen duten froga linguistikoak ageri dira toponimiaren bidez, eta Karrantzan horren frogarik ez egoteak ez du zure hipotesia baieztatzen, baina ez du ezeztatzen ere ez, onartu beharra dago. Muga linguistikoak mugitu egiten dira, hiztunak migratu, hizkuntzak desagertu eta eraldatu… Dena den, ez dut uste historia gai honetarako abiapuntu ona denik, haritik tiraka ezdakitzein protohizkuntzaren apologia egin beharko baigenuke eta purutasunaren alde kontaktu bidez sortu diren aldaera guztiak alboratu.
Alta, kontuz nazio eredu berdinzaleekin, gaztelera eta frantzesa gureak bailiran onartu eta laster ere atzerriko beste hizkuntzak ofizializatu beharko ditugu. Nago egun euskara baino gehiago entzuten dela kaleetan erromanikoak ez diren beste hizkuntza batzuk, batez ere euskararen kale erabileraren datuak ikusita. Krisi larrian gaude ez dugu onartu nahi errotiko neurriak eta konpromezu sakonak behar ditugunean.
Beldurra? Ezeri ez diot nik beldurra.
“Karrantzan inoiz euskaraz ez dela egin diozu baina ea oker zauden. Kantabrian ere hitz egiten omen zen eta euskara. Begiratuko dut hobeto. Gauza bat behintzat egia da: euskarak ehundaka urte zeramatzan munduan gaztelania oraindik ere existitzen ez zenean.”
1. Kantabrian ez da euskaraz sekula hitz egin, euskarazko leku-izen ziur bakar bat ere ez dago Kantabrian. Karrantzan, berdin.
2. Euskarak eta gaztelaniak adin berbera dute. Ala duela 2.000 urteko euskara gaurko berbera al zen? Duela 2.000 urteko gaztelaniari latina deritzo. Beste kontu bat dugu Euskal Herrian zein dugun zaharragoa. Tranparik ez egin izenekin.
Neu, istorioa ez dizut ulertu, benetan; akaso ez dudalako neure burua islatuta ikusten.
Otsaburu, esan nahi nuen bakarra zen Euskal Herriko inguru (txiki) batean ez dagoela euskararen arrastorik, ez dokumentu idatzi ez leku-izenik.
Frantsesa arrotza dugu; gaztelania, ez. Ez behintzat Euskal Herriko inguru (txiki) horretan. Hor jaio da, ikertzaileek badakite. Zer zegoen lehen? Esoterismoan ez nauzu jantzita.
“Muga linguistikoak mugitu egiten dira, hiztunak migratu, hizkuntzak desagertu eta eraldatu… Dena den, ez dut uste historia gai honetarako abiapuntu ona denik…”
Ados nauzu, baina koherentzia eskatzen dut hainbatengandik. Karrantzan euskara erreibindikatu bai eta Burgosen ez? Burgosen euskal toponimo ugari daude inguru batean, seinale euskaldunak zirela hor bizi zirenak (eta gaztelaniak ordezkatu?). Hori ez al da Euskal Herria? Nafarroa Garaiko Erribera bai eta Atapuerca ez? Huescan, berdin, eta Errioxan eta Sorian. Nora garamatza esateak euskararen arrastorik gabeko Karrantza Euskal Herria badela eta Burgos ez?
“Nago egun euskara baino gehiago entzuten dela kaleetan erromanikoak ez diren beste hizkuntza batzuk, batez ere euskararen kale erabileraren datuak ikusita. Krisi larrian gaude ez dugu onartu nahi errotiko neurriak eta konpromezu sakonak behar ditugunean.”
Ados, eta guztia euskararen kaltetan doa. Kezkatzen nau euskal abertzaletasunaren jokaera epelak “multikulturalismoaren” kontu honetan, eta susmoa dut ez direla jokaera epeletik mugituko. Nire aldetik, euskaraz egiten dut ahal dudanean, baina itsaso batean bezala sentitzen naiz bakartuta.
E, gauza bat lortu duzu zure Karrantzako obsesioarekin, Karrantza bisitatzeki gogoa sartu zait, ez naiz eta inoiz izan. Karrantzakoa al zara?
Ez naiz Karrantzakoa, baina asko gustatzen zait.
Orain berriz, garai hartako euskarak gaur egungoarekin zerikusirik ba al zuen… beno… gar egungo euskara Euskara Batua kontsideratzen badugu… 1960tik honako hizkuntza batetaz ari gara. Tokitan gelditu dira euskaldunon uste handiak, milaka urtetakoak ginela eta guzti hori! Nola diren gauzak! Bueltan bueltan 50 urteko historiarekin utzi gaituzte, VOXekoek ere ez lukete historia hobeto berridatziko. Beno, 50 urteko historia izanda, E, baimena eskatu beharko dugu hitz egiteko ere. Non hitz egin dezakegu? Zure bigarren obsesioa, Goierri, hor hitz egin dezakegu? Goierrin esango diozu agian jendeari “Euskara ere existitzen da, eh”? Ez dago sentsazio okerragorik, euskalduna bera denean ezerezean uzteko ahaleginak eta bi egiten dituena. Gaztelaniaz hitzerdirik ere ez: oso aspaldikoa, aldatu ez den hizkuntza garbia eta beraz, ez eskubidea soilik, berau jakiteko derrigortasuna ere bai mundu guztiak, incuestionable! Zeure buruaren azterketa sakon bat egitea eskatuko nizuke, kolonizazioaren prozesu horretan non zauden azter dezazun.
Neu, barkatu, baina beste istorio hori ere ez dizut ulertzen, benetan; akaso ez dudalako oraingoan ere neure burua islatuta ikusten.
Karrantzarekin seko obsesionatu naiz. Wikipedian begiratu dut eta euskararen erabilera %1,6 omen da… “Agur” esatearekin agian portzentai horretara iritsiko da, bai. Eta gaur egun “agur” esatea modan dagoenez… hori izango da azalpena. Eusjararen ezagutza %16 omen da. Datu hauekin, E, karrantzarrek esan beharreko esaldia ez litzateke “gaztelania ere existitzen da, eh!” izan behar, “euskara ere existitzen da, eh!” baizik. Hainbeste maite duzu karrantza, euskara, zure bihotzeko Karrantza hori nola desitxuratzen ari den ikusten ari zarela. Aurki Karrantzarik gabe zara, E. Noraino iritsi garen…
Karrantza desitxuratzen ari dela? Zergatik ba? Galdu egin naiz.
Zuen “komertazioari” beste ipuin polit bat gehituko diot. Euskerari eta euskaldunoi buruz ESKOLAK erakutsi ez digun ipuina.
Euskera, ez bakarrik Karrantzan, baizik eta Kantabria osoan, Axturian, Sorian, Oskan, Pirinioetako hego nahiz ipar partean, Gaskonian… eta Dordoinan egin zen bere sasoian. Batez ere Dordoinan eta Katabrian, koba gehien dagoen lekuotan, zeren horiexetan sortu baitzuten euskera bisilabikoa, Ordizia eta besteok priferia despopulatua ginen bitartean (-15.000)
Gero, duela 10.000 urte, Kobetako euskaldunek Europa osora barreiatu ziren, Siberiako Yenisei bailara barne; Lehenxeago (-16.000~), Bretainiara, Britainia Handira eta Kanada Ekialdea heldu ziren (egun Virginia deritzan lurralderaino) Hala diote hizkuntzalari eta arkeologo serioek, ze handik aurkitu dituzte Solutre Aroko hemengo lantza-puntak eta euskeraren senide diren hizkuntzak.
Hori guztia ez diñot adurra dariola jar gaitezen, baizik eta asto belarriekin ez ibiltzeko gaur egun.
Jende aunitz eskandalizatu egiten da “dana euskerarekin interpretatzen dugula” eta. Ba bai, DENA EUSKERAREKIN INTERPRETATZEN DA (madrid, andaluzia, Korsika, Istanbul, Tiblis etab, zeren EUSKERA baitzen orduan “hiskera frankoa” (denek ulertzen zutena), gaur egun ingelera den moduan.
Bakarrik zera: ingelera izan balitz orduan, inor ez zela eskandalizatuko orain.
Ez gaitezen hain krudelak izan geure buruarekin. Eta utz dezagun, mesedez eta faborez, euskera ito duten lekuetan hura arnas-berri dadin, hala nahi badute bertakoek.
Mataporquera de las Cabras Espainiako balizko herrian euskara zerotik sartuko balitz, Karrantzan zerotik sartu den bezala, desitxuratuko litzateke?
Josu, neu ere “eskandalizatu” egiten naiz. Korsikan eta Istanbulen ere euskara aldarrikatu behar al dute? A, Karrantzan zilegi da, eta Korsikan ez, Karrantza kasualitatez Euskal Herriko mugen barruan dagoelako.
Aizue, Euskal Herriko mugak nork zedarritu ditu?
Neu: 50 urteko listoirik noiz jarri dut?
Gorago esana dut, bestalde, ez litzaidakeela inportatuko Ordizian euskara hizkuntza ofizial bakarra izatea, baina Karrantzan gaztelania, hori bai.
Koherentzia eske ari naiz.
“Orain dela urte gutxi etorritako espainiar uholdeak” bakarrik erdaldundu du Euskal Herria?
Maketoen etorrerak ekarri du nagusiki euskarak behera egin izana Ordizian. Zalantza izpirik ala?
Migrante erdaldun horiek gaiztoak dira, oraingoak onak omen. Lehengoak maketoak, oraingoak euskaldun osoak hemendik gutxira den-denak. Omen.
Ba, Neu, gaizki ulertu dizut oraingoan, barkatu, eta ados nago zurekin.
Ez naiz espainiar etorkinen ondorengoa, baina horrelako euskaldun dexente ezagututakoa nauzu, euskara ikasitakoak.
Ikustekoa dugu orain etortzen ari direnetatik zenbat txertatuko diren hemengo kulturan.
Migrante uholde bati nekez eutsi zion Euskal Herriak XX. mendean, ea bigarren honi eusteko moduan dagoen. Horixe da esan nahi nuena.
Ados, Neu.
Hara, datuak datuak dira.
Lehen “uholde” hartan, trenetik etorritakoak bertako populazioaren %30-40 izan ziren. Bigarren honetan ez dira %10era iristen. Estadistikak hor daude, egia inporta zaion edonoren eskura. Ez da gauza bera 300.000 bizi diren tokira 200.000 iristea, edo 2.000.000 bizi diren tokira 200.000 iristea.
Bi “olatuak” berdintzeak betiko arrazakeria ezkutatzeko balio du: Gorago oso argi esan den bezala, pintadak ez dira “erdaldunak kanpora” pintada da “etorkinak kanpora”. Europa osoa dagoen arrazismoa, baina gurean euskararen defentsarekin beztitu nahi da, onargarritasun pixkat izan dezan kontuak. Ken itzazue karetak, eta errazago eztabaidatuko dugu.
Anasagastik ez dakiela euskaraz, baina arazoa beltzak dira. Matutek ez dakiela, arazoa musulmanak. Sabin Etxean edota Eusko Jaurlaritzako gobernu bilerak erdara hutsean egiten direla, hegoamerikarrak dira problema. PPren 200.000 boto gaur gaurkoz EAJn daudela, arazoa Bilduren internazionalismoa da, ez baitute herria, kultura, etnia eta hizkuntza defendatzen. 82ko euskararen legearen edozein aldaketa blokeatu duela EAJk (PSE eta PP txit euskaldun eta euskaltzaleei beto eskubide faktikoa onartuz), arazoa MENAk dira.
40 urte gobernuan EAEn, 40 urtez europako edozein alderdi politikok nahi lituzken hauteskunde emaitzak lortzen, eta egungo egoeraren erantzukizuna eta ardura edonorena, beraiena izan ezik.
Halaxe bizi dira EAJoteroak. Ez dira konturatzen ordea, fijazio horrek onarpen tazito bat dakarrela: Ezker abertzaleari eskatzen zaizkio hainbeste kontu hizkuntza eta herriaren defentsan, subkontzienteki denok asumitua dugulako EAJrekin ez dagoela zer eginik gai horietan.
Neu: etniaren defentsa hainbatetan irakurri dizut eta galdera bat: zure ustez, bihur daiteke sekula etorkin bat euskaldun? Anasagasti edo Azkuna erdaldun elebakarrak, etniakoak dira? Galdera berekoia da, onartzen dut. Birraitonetako bat aragoikoa genuen, eta jakin nahi dut ea euskaldun naizen edo ez.
Nire mezu batzuek orain ez dute zentzurik Neu-ri erantzuteko zirelako, Neu-ri ezabatu dizkioten mezu batzuei.
Zentsurarekin, oro har, ez nago ados. Atzo niri ezabatu zidaten erantzun bat, antibakuna bati. Berrian ere ezabatu izan dizkidate iruzkin ugari. Pentsatzen dut irizpide batzuk jarraituko dituztela, ez dakit zein diren. Ez naiz ordea negarrez hasten “zentsuratu egiten naute, pentsamendu bakarra ezarri nahi dute Sorosianoek” eta antzekoak esaten.
Ez dakit zertara datorren, dena den, niri ZUZEUko edukien moderazioari buruzko galdera egitea, ez bada “whataboutism” ariketa bat.
Pentsamendu bakarrarena, barkatuko didazu (eta irribarre batekin idazten dut hau, inor ez bedi mindu), baina “zuena” izango da. Baten batek “euskal parler” deitu du ZUZEU, eta azken aldiko iruzkinak ikusita, ez zait horren konparaketa ergela iruditu, E eta zure arteko elkarrizketa adibide…
Eta, etorkinak Euskal Herria zer den ezagutu eta babesten badu, nahi dituzu gurean? Arazoa soilik da Espainiara etortzen direla?
Ildoari jarraituz berandu nabil baina tira:
“Eta utz dezagun, mesedez eta faborez, euskera ito duten lekuetan hura arnas-berri dadin, hala nahi badute bertakoek.” Hemen dago agian, Josu, gai hau konpontzeko klabea. Baina nola aurrera eraman bertakoak bereizita badaude! Politikaz hitzegin beharko dugu eta batzuk besteen gain gailentzeaz, hori baita historiak tamalez utzi digun herentzia.
Stephen Oppenheimer genetistaren arabera euskaldunek eta britaniar irletako biztanleek DNAren portzentai oso altua partekatzen dute, horrek jatorri berdina adierazten duelarik, eta bere arabera pirineoetatik joandakoak izango ziren britaniar irletako lehen biztanleak. Europako hizkuntza indoeuropear guztiek oinarri berdina duten bezala normala zait pentsatzea hizkuntza aurreindoeuropearrek ere jatorri berdina izango zutela, jatorri komun hori bere garaian hemen hitzegiten zen euskara ote zen ez dakit. Dena den, nahiko espekulatiboa iruditzen zait, barkatuko didazu, batez ere Ameriketako hizkuntza batzuen eta euskal hizkuntzaren familiartekotasunari dagokionean (eta aurreko iruzkinean aipatu dudanez, berdintasun morfologikoek ez dute jatorria berdina izatea frogatzen). Horregatik, aipatzen dituzun arkeologo eta bestelakoen erreferentziak emango bazenizkigu eskertuko nizuke, nire irakurgaien zerrendan jartzeko eta begiratu bat botatzeko. Dena den ez dakit irakurriko nauzun komentarioetan sortu den anabasarekin.
Eztabaidari ez dizkiot gauza asko gehituko, baina orain ez asko Gaindegiak argitaratutako datu batzuk utziko dizkizuet, begiratu nahiko bazenituzkete, demografia eta etorkinak direla eta ez direla, agian ezagunak dituzue datuok, atera hortik nahi dituzuen ondorioak:
http://www.gaindegia.eus/eu/immigrazioa-harrera-herri-bat-bi-errealitate
Otsaburu: hizkuntzalari ospetsuenak dira NA-DENE-KAUKASO makro-familiaren errealitatea defendatzen dutenak: Rhülen, Ginsberg… EHUn ez bilatu halakorik, horko jefeak “na-de-ná” esan baitzuen nasai asko. Baina “na-de-ná” barik NA-DENE… dioetenentzat, NA hori “Nabajo-Apatxeak, baita Kanadako “athabaskoak”.
Eta orain zurekin sartuko naiz E- delako hori. Zelan ausartzen zara esatera “Karrantzan ez dela euskera sekula egin”, eta GAUBEA ez dela euskal toponimoa, eta “gaztelaniari” buruz erran duzun guztia… Baina Karrantzako toponimoetara mugatu naiz..
Bilbotik hurbilago dauden LA CUADRA, adibidez, OLAKOAGA zen; eta LA REINETA, berriz, LARRAÑETA.
Miraria litzateke gauza bera ez gertatu izatea Karrantzan ere.
Adibidez, ez ote duzu sekula pentsatu La Concha LAKUNTZA izan daitekeela? Eta La Perra, LARREA?
Eta Matienzo, MATIENA-AUZO?
Sangrices, SARA-GARAIZE (prado-meseta)
La Calera, GARA-LEA-ARA (zona de cuenca)
Molinar, BOLINAGA
Bernales, IBERNALE
Pando, BARA-ONDO
La Concha, LAKUNTZA
Santecilla, ZARATE-ZI-ILA *riachuelo (zi-ila) de Zarate
Ranedo, GARA-BE-DOR *mendi altu (gara-dor) azpikoa (be)
Mazo, BOA-ZO, *mendi garaia, hots, conbexo (boz) alto (zo)
El Moro. BOROA (beste hainbat lekutan bezala)
Manzaneda MAZO-BE-ARA, *zona (ara) al pié (be) de Mazo
Pando, BARONDO
Presa, IBER-SARA, *prado (sara) de rivera (iber)
Callejo, GARA-LEA-ZI-O, *lugar-cuenca (gara-lea) rivereño (zi-o)
Ahedo/Aguero/Aguera, UHARTE-O, *lugar (o) de (te) UGAR
etab, etab.?
MATAPORQUERA DE LAS CABRAS, uste al duzu hor txerri asko hiltzen zutelako dela? Ez dauka zentzurik toponimian.
Euskeratik, aldiz, PUERCA (Atapuerca), PORQUERA mendateak dira (puertos de montaña)
Baina nondik atera dituzu asmakeri hoiek? Guzti hoietatik frogatuta eta dokumentatuta dagoen bakarra La Reineta da.
Olakoaga Güeñeseko auzo bat da baina hortik La Quadrara eraldatu zela espekulazio hutsa da eta ez dago inon dokumentaturik.
https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_ecoeoda&task=lekuaIkusi&Itemid=471&lang=eu&kodea=103910
Enkarterrietan euskara izan zela frogatzen duten hainbat toponimo daude, bai, egia da. Larrañeta-La Reineta bezalako gazteleraranzko eboluzioa izan zela hainbatetan, baina Mayor ibaitik mendebaldera dagoen eten toponimikoa argia da. Toponimoak erabat “montañes” jatorrikoak dira.
Euskara hizkuntza aurreindoeuropearra izanik baliteke erromatarren aurretik Kantauri aldean euskeraren familikao hizkuntza bat hitzegingo zela, baina erromatarrekin gerran egondako Kantauriar tribuak protoeuskal familiakoak baino, zeltar-indoeuropar jatorrikoak zirelaren zantzu handiagoak dira. Egungo EAEko tribuak ordea, ez dago hain argi, baliteke baskoien eta zeltarren arteko trantziziozko tribuak izatea.
Baina tira, gauza bat nahia eta bestea errealitatea da, eta zuk aipatutako karrantzar toponimoei ez diet euskal zantzurik ikusten inondik inora. Holan jarrita Bartzelonak ere euskal jatorria duela esan genezake, izan ere, Bart ze lo ona-tin omen dator. Karkar
eGIN KAR-KAR, BAI,
Bartzelonari buruzko betiko txistearekin.
Ba jakina Barcelona eta Barcelonne euskeratik bakarrik dezifra daitezkeela (iberiera desagertu zelako duela 2.000 urte). Eta Zeltek ez zuten toponimo bat bera ere sortu Iberia osoan (Lusitania barne dela). Aleren bat topatzen baduzu, abixatu mesedez.
Zeltek Botorrita eta Kontrebia inguruan izan zuten eragina fonetikan: BOROTO-IRIA zena “Botorrita”ra aldatu zuten, eta KORO-TER-BIA zena “Kontrebia”ra aldatu, adibidez. Lusitanian gauza bera egin zuten: IBARGARA zenari “Braga” deitu zioten, eta IBARGARA-AZUA zenari “Bragança”. Baina zelta gaixoek ez zuten toponimia sortzeko beste denborarik izan, Iberiar populazio trinkoak asimiilatu zituelako laster batean. Beraz, esan dizut: Kantabrian edo beste nonbaiten ale bat aurkitzen baduzu, inkunable bat izango duzu eskuetan.
Ez zara enteratu “La Cuadra” auzoa Bilbotik hurbil existitzen dela. Ba auzo horretan bertan autoen tailer bat dago “Olakoagoa” izenarekin. Ez da nire asmazioa.
Karrantzako toponimoen irakurketari dagokionez, uste dut bat datozela hango orografiarekin. Bestela abisatu hori ere. Edo KRITIKATU behar den moduan, kar-kar gutxiagorekin.
Gure artean bada ORION izeneko izar konstelazioaren jatorria ORIOn (Gipuzkoan) egon daitekeela dioenik.
Beste baten esan zidaten Gernika inguruko OMAko basoa, antzinako OM batetik etor daitekeela, antzinaroan Yoga egiten zutelako inguru horretako baso eta oihanetan. Nork daki, agian euskararen arrastoak aurki daitezke Sanskritoz idatzitako textu zaharretan ere…
Barkatu Josu, uste dut dut zu zarela entertzen ez dena. Soberan dakit La Quadra non dagoen, iruzkinean bertan aipatu dut Güeñesen dagoela eta. Ondo irakurri mesedez. Sobera ezagutzen dut leku hori. Güeñesen hainbat euskal toponimo daude bertan euskaraz egiten zela frogatzen dutenak, bain La Quadrakoa hain zuzen ez da hoietako bat.
Besteak beste, zure ustez, Josu, La Concha “LAKUNTZA” dela ikusita, ez du merezi erantzun gehiago ematea.
A, bai, MATAPORQUERA DE LAS CABRAS hori ez da existitzen. Balizkoa zela adierazi nuen aurreko mezu batean, balizko toponimo bat, adibide hipotetiko moduan emana, eta izen hori okurritu zitzaidan.
Enkartazioetan euskara mintzatu dela argi dago, frogak ditugu (leku-izenak eta testu idatziak diotenak euskaraz hitz egiten dela halako tokian) baina ez lurralde enkartau osoan. Karrantzarako, adibidez, ez dago datu “fidagarri” bat ere.
Eh, E: datu fidagarri bat KARRANTZA izena duzu, *gara-aran-azua–>Karrantza, “valle (azua) en meseta (gara-aran)
Gainontzeko toponimiari buruz ikerketa sakona egin beharko luke baten batek Artxibo guztietan (Karrantza asko maite duenen batek edo.)
Zergatik eskandalitzen zara La Concha “LAKUNTZA” izan daitekeela entzutean? Uste al duzu “maskorra” deitu ziotela hango haranak maskor itxura zuelako-edo? Horrelako fantasiarik ez da existitzen toponimian. Honek lekua bera edo lekuan dagoen adierazten du soil-soilik (eta beti-beti)
Eta LAKUNTZA izena leku horri dagokio bete-betean: *lea-gune-azua, “valle-cuenca” VALLE (azua) CUENCA (lea-gune)
Arrazoi duzu, Euskahaldun, ez nuen kokatzen ondo La Quadra .Ez dakit zein grafia duen orain, baina egona naiz auzo hartan, multikopiadora bat geneukalako ezkutatuta (Tartalo-garaietan). Eta errepide bazterrean tailer hura zegoen “Olakoaga” izenarekin.
Miraria litzateke Karrantzan euskal toponimiarik ez egotea (maskaratua izan arren). Izan ere, Kantabria hegoaldean (Palenciako mugan), CANPOO DE SUSO, Sierra de HIJAR eta halakoak daude ValdeOLEA haranean. Eta hantxe, mendatean, MATAPORQUERA. Ez txerriak hiltzen zituztelako, E, baizik “mendatea” delako (puerto de montaña).
“de las Cabras, heuretzat.
CARR- ez dakigu zer den.
-ANZA bukaera erromantzea da.
Uste dut ez duzula Karrantzako orografia ezagutzen, beharbada ezta harana ere. Nik, oso ondo, zu baino gazteagoa naizen arren.
Mataporqueratik askotan igaro naiz.
http://www.vacarizu.es/Cuadernos/Cuaderno_27/Toponimia_campurriana_I.htm#:~:text=Luego%20lo%20m%C3%A1s%20probable%20es,aplicado%20a%20plantas%20menores%2C%20p.
eSKERRIK asko Campootarren informazioagatik. Toponimiarekiko interesa duzu eta dialektikari eusten dakizula uste dut. Jarrai dezagun orduan dialektikarekin.
KAR erroa hizkuntzalari serio guztiek (hemengoek salbu) dakite zer den eta darabilte gaur egun Europako toponimiaren azterketarako. Harkaitza, garra, garraioa, kara/gara (gorunea): erro polisemikoa, beraz.
Karrantza, Kantabria ondoan dagoenez, nik GARA/KARA hautatuko nuke Karrantzarentzat.
Beste osagaia -TZA da, eta -TZA atzizkiari buruz oso ondo egiaztaturik daukat zer esan nahi duen. Nik ere uste nuen “erromantzea” zela, baina ez da horrela.
-TZA atzizkia AZUA/ASUA errotik dator (bailara -Valle de Asua-, behea, baxua).
Hona hemen AZUA/ASUAren aldaera guztiak: AZUA/-TZA/-TXA/-SA/-TA/-TS (Arantza, Sertutxa, Sirisa, Arteta).
Horren antonimoa AUZA/AUZ da (altua, altuera, bikaina).
Beraz, Karrantza, “Ansa” kantabriarra bezala (valle de Ansa), bailara dugu.
Ondo ezagutzen dut Karrantza (nahiz eta zuk hobeto seguraski), handik zehar oinez ibilia naizelako maiz, in illo tempore.
Mazotik eta Morotik bagiratuta bai dela AZUA/-TZA/ANSA :bailara.
Orduan KARRANTZA = KARA-ANSA edo GARA-ANSA da “valle en altura”, gaur egun MESETA deritzaguna.
Badakit zer gertatu zaidan La Quadra auzoarekin: ni handik nenbilenean izen hori zeukala, eta orain, garai berriotan, Euskaltzaindiak “Olakoaga” jarri diola, behar zen moduan.