Euskara eta euskal identitatearen asuntoa
Pixkaren bat sinplifikatuz, esan liteke identitatearen inguruko eztabaida antagonikotzat har daitezkeen bi kontzepziok antolatu eta baldintzatzen dutela. Hala, mutur batean, identitatea sentimenduarekin edo borondatearekin lotzen duten teoriak dauzkagu eta bestean, berriz, identitatea “objektiboak” diren ezaugarriek determinatzen dutela diotenak, hau da, lurraldeak, larruazalaren koloreak, hizkuntzak eta horrelakoek.
Arras da interesgarria ohartzea identitatearen funtsari buruzko gogoeta hauei, tradizio ilustratu frantsesaren eraginez-edo, batak bestea eta honek hurrengoa berez inplikatuko balu bezala, automatikoki nola bestelako nozio, ideologia eta balio batzuk ere erantsi ohi zaizkien.
Hala, zabaldu samar dagoen ikuspegi baten arabera, identitatea eta sentimendua lotzen dituen ikusmoldea, besteak beste, “unibertsaltasuna”, “gizartea”, “arrazoia” edota “borondatea” bezalako nozioekin lotzeko joera izaten da eta, ildo beretik, tolerantzia, elkartasuna edota irekitasuna bezalako balio aurrerakoiak suposatzen zaizkio.
Aitzitik, identitatea ezaugarri jakinen baldintzapean jartzen duten iritziak “partikulartasuna”, “herria”, “mistika” edota “esentzialismoa” bezalako nozioekin elkar harturik iritsi ohi zaizkigu maiz eta, aurkakorik arrazoitu ezean behintzat, bazterketaren, beldurraren eta itxikeriaren gisako balio eta jarrera atzerakoiak leporatzen zaizkio.
Praktikotasun hutsaren aldetik begiratuz gero, egia esan, identitateari buruzko bi uste hauei arestian aipaturiko balioak automatikoki eranstea, zenbait tokitan, zenbait kasutan, osasuntsua delakoan nago. Baina iruditzen zait beste zenbait tokitan eta beste zenbait kasutan problematikoa eta injustu samarra gertatzen dela.
Har dezagun, esate baterako, Frantzia. Frantzia batean, zenbait kasutan, identitatea borondatearekin lotzen duen diskurtsoaren balorazio positiboa benetan estimatzekoa izan daiteke. Begi bistakoa dirudi honek kolonia izandako lurralde arpilatuetatik metropolira iristen den jendearen kasuan. Frantses hizkuntzarik, azal zuririk eta kristautasunik gabe, ezer gabe, bizi hobe baten bila dabilen jendeari “frantsestasuna” –eta dagozkion eskubide zibilak- euren frantses izateko borondate hutsaren arabera aitortu behar zaizkiola defendatzea gauza ona da: gizabidea da.
Ordea, aipatu bi muturrak bereizten dituen planteamendua -eta Frantziatik urrutiegira joan gabe- problematikoa gerta daiteke beste toki batzuetan. Adibidez, Euskal Herriak bezala, estaturik ez daukaten herrietan, sarri, integrazioaren auzia hizkuntzaren galera dakarren asimilazioarenarekin batera aurkezten zaigu eta betikoa: euskaldun sentitzen diren erdaldunez populaturiko Euskal Herri independentea gauza ona ala txarra litzateke?
Kontua da identitateari buruzko eztabaida Euskal Herrian oinarri hauen arabera planteatu eta abiarazteak ataka zailean uzten duela euskara bezalako hizkuntza baten sustapena. Izan ere, aurkezten diren bi aukera diskurtsiboek hutsune garrantzitsuak dituzte, besterik ez bada ere, estrategia mailan.
Euskalduna euskaraz egiten duena baino ezin daitekeela izan botatzea, berez, astakeria ez da; ni neu -gutxi gorabehera- uste horretakoa naiz. Baina identitateari buruz berriketan, bide honetatik jo nahirik ideia hau orokortzeko asmoz dabilenak, gaur egungo egoeran, euskaraz ez dakiten abertzaleak zapuzteko motibo sendoak eman ditzake eta, gainera, izango du esku bete lan eta nekatuko da munduaren kontra ikuspegi “esentzialista” honi tradizioak erantsi dion balorazio negatiboari buelta ematen. Einsteinek esana omen, zailagoa dela aurriritzi bat desintegratzea atomo bat baino.
Bestalde, euskal identitatea herri jakin baten parte izateko borondate hutsera muga daitekeela esatea gezurra ere ez da eta, gainera, “irekitasunarekin” loturiko balio positiboen haizea du alde. Arazoa da, erosoen erdaraz sentitzen diren hainbeste abertzale dagoen garaiotan, beste bide honi helduz gero erdaraz bizi den “euskaldunaren” identitatea normalizatzeko aukerari ateak parez pare zabaltzen dizkiola.
Zeren eta jakina da hizkuntza bat erabiltzerako orduan bi motibazio mota daudela, instrumentala bata eta emozionala bestea. Euskara erabiltzeko motibazio instrumentala, erdara erabiltzekoaren aldean, hain apala izan den, den eta izango den garaiotan, borondateari lehentasuna emanez euskarak identitatearekin izan dezakeen lotura laxatu behar al dugu? Ez dakit, ba, ideia hau orokortzeak mesede handirik egingo lukeen: beldur izan euskararen subordinazio egoera sendotzera eramango ez ote gintuzkeen.
Beraz, ez ikuspegi bat ez beste orokortzeak ez badigute osoki balio, orduan, zer egin? Tira, bakoitzak nahi edo ahal duena egingo du, noski. Hondartzara arratsalde pasa joatea ez litzateke aukera txarra; bikotekideari maite duzula esateak ere ideia ona dirudi; izozki bat ere jan genezake. Dena den, orain artean esku artean izan dugun asuntoari dagokionez, esango nuke bi ohar sotil gogoan hartzea beharbada emankorra izan litekeela.
Bat: onuragarri izan liteke identitateari buruzko arestiko bi ikuspegiok, modu antagonikoan ulertu ordez, bata bestearen osagarri esplikatzea. Alegia, batak ez daukala bestea zertan kendu. Zeren eta egia, gizajendea tarteko izaten denean, batzuetan ez baita bat bakarra izaten. Errealitatea, maiz, egia puska txikiz osatzen da eta onuragarria izan ohi da norbere egia esateaz gain aldamenekoarena ere ezagutu eta ulertzea. Abertzaleon artean –herri hankaperatua izatearen ajeak- batzuk euskal hiztunak gara eta beste batzuk erdaldunak. Elkarren premian gauden arren, halabeharrez, hizkuntza eta identitatea modu ezberdinean bizi ditugu eta horregatik errealitate hauek esplikatzeko beharrezko zaizkigun diskurtsoak ere ezberdinak dira.
Batzuentzat pozoi dena besteentzat sendabelar izan liteke, eta alderantziz. Borondatea inbokatzea, euskaldunen artean euskararen erabilera sustatzeko estrategia gisa erdizka geratzen da, baina ezinbestekoa zaigu abertzale erdaldunaren mundua esplikatzeko. Hein bertsuan, euskara dela euskaldun egiten gaituena eta kitto aldarrikatuz ibiltzea, ez da abertzale erdaldunak goxatzeko egokiena izango, baina hizkuntzaren erabilerarako motibazio gisa, azken batean, euskal hiztunak ia ez du besterik. Beraz, zergatik ez identitatearen kontzepzioari buruzko diskurtso bat ala bestea, egoera, kasuaren arabera erabili?
Eta bi: Antza gogoeta eta eztabaida identitatea zehazterako garaian hizkuntzak zein toki betetzen duen galdetzetik abiarazteko joera da nagusi. Bada urrats bat aurreraxeago emanez, euskal hiztunoi identitatearen eta hizkuntzaren arteko harremanari buruzko eztabaida termino hauetan planteatzea benetan interesatzen zaigun galdetzea ere badago. Maiz, abiapuntuak berak baldintzatzen duela helmuga esaten da; nondik hasi, han amaituko dugula, ezinbestean. Euskal hiztun garen aldetik, bereziki, uste dut bentaja handia genukeela hizkuntzak identitatearentzako zer esan nahi duen galdetu ordez, eztabaida abiarazten deneko hurrenkera norantzaz aldatu eta euskararen erabilera normalizatzerako garaian identitateak zein eginkizun duen planteatzea. Alegia, gogoeta hizkuntzatik –eta ez identitatetik- abiarazteak euskal hiztunoi gauzak argiago ikusten lagunduko ligukeela uste dut. Eta, besterik gabe, hala bazan ta ez bazan, sar dadila kalabazan.
Hizkuntza eta identitatea elkarri loturik daude, zalantzarik gabe. Euskara orain dela bostehun urte desagertu izan balitz, orain ez genuke euskaldunez edo Euskal Herriaz hitz egingo; gehienez ere, Asturias batean bezala. Euskarak identitatea eman dio euskaldunari; eta identitatea, berriz, hauspoa izan da euskararentzat. Bi hizkuntza kolonialen artean biziraun beharrak hertsiago egin du berez naturala izan ohi den lotura hori.
Argi izan behar dugu etxean zein ikastolan euskaldundu den gaztetxo batek militantziagatik (herri-hizkuntza kontzientziagatik) baino ezin diola erdararen tentaldiari eutsi, are gutxiago gaur egungo errealitatean.
Baina identitatea, taldearena ez ezik, norbanakoarena ere bada. Orduan, baten batek euskal identitatea diskurtso abertzaletik kanpo uler dezake, edo besterik gabe uko egin diezaioke, eta halere euskara baztertu gabe, euskaltzalea izateari utzi gabe. Nago, ordea, jarrera horiek zilegiak izanda ere, euskararen etorkizunari ez diotela batere mesederik egiten. Areago kezkatzen (eta sumintzen) nau, ordea, kontrako jarrerak: identitea gogoz besarkatzea, baina euskararik gabe. Ez dago aitzakiarik: edonork ikas dezake euskara, EGA titulua lortzeko ez bada, bai maila txukuna edukitzeko. Badira hamarkada asko euskaltegiek ateak zabaldu zituztenetik!
Beraz, euskara despolitizatu edo identitatearen eztabaidatik urrundu behar dela esaten denean, akats larri-larria egiten da. Euskara politika hutsa da gaur egun, eta ziur aski denbora luzez. Bestelako kontua da euskara alderdien bazka ez dela izan behar esatea; orduan, ados.
Apa Gonzalo,
Ez dakit idatzi dudanetik zehazki ulertu den. Berez, esan nahi nuena da “euskaldunon” artean bi arazo klase ezberdin dauzkagula: 1) euskaraz ez dakitenek noizbait euskaraz ikastea eta 2) euskaraz dakitenek euskara erabiltzea. Lehenengo arazoa konpondu ahal izateko identitatea -euskal sentimendua- euskararekin lotzea da beharrezko. Bigarren arazoa konpontzeko berriz, euskara euskal nortasunarekin lotzea. Ez da gauza bera. eta esan, bezala, kasu baterako onuragarri izan litekeen diskurtsoa, pozoin bihur liteke besterako. Neurez, gaur egun, nago, ez ote den 1) diskurtsoa gehiegi indartzen ari, 2) ren kaltetan, konpondu beharreko arazoak bat baino gehiago direla ahaztuta!
Benetan estimatzen da iruzkina.
Gustatu edo ez, euskararentzako ona izan edo ez, ohiko eskemetan sartu edo ez, gure ikuspegiekin bat etorri edo ez, nahiko genukenarekin lotu edo ez, hizkuntza identitatera mugatzea eta identitatea hizkuntzara, sexua amodioari eta amodioa sexuari mugatzea beste da. Batzuk elkar loturik bizi dute, eta ez dute ulertzen bata bestea gabe. Ondo. Baina beste askoren bizipenek erakusten dute harreman zuzena egonda ere, ez direla gauza berbera, eta batak bestea gainditzeaz gain, era askotako harreman, elkartruke, elikatze, gatazka eta tentsio bizi dituztela elkarren artean. Kalera atera eta belarria luzatu besterik ez dago hortaz jabetzeko.
Ibai Iztuetari.
Mila esker bihotz-bihotzez gaia hain ondo kokatzeagatik. Izan ere, ni neu honezkero gogaituta nago, bai, oso gogaituta; batez ere hainbat “lapikotan” tontutzat hartzen gaituzten ekarpen mamitsuekin. Tontu-lapikoa izango naiz ziurrenik, baina horrelako hausnarketetarako delikatu samarra daukat neure sabela.
Identitatea hizkuntzarekin lotuta dago! Jakina, begibistakoa da. Inork ez du zalantzan jartzen. Horrexegatik hemen, Euskal Herrian, zerbait behar izatekotan abertzaletasunaren birformulazio bera da eta ez inondik inora identitatearena.
Sustatun eztabaida honi jarritako erantzuna jarriko dut berriz hemen, badaezpada:
“Erantzuten saiatuko naiz, bai Ibai Iztuetaren artikuluari eta baita Edortaren (arrikitaun) haserreari, erreferentzia argirik gabe dauden arren, erreferentziak argi xamarrak dituztela nabari xamarrekoa dela uste dut eta. Ez nago ados artikuluan esaten den gehiengoarekin, eta azalduko dut zergatik. Kritikara zuzenean:
Lehenik eta behin, artikuluak identitateaz batzuek esan ditugunak desitxuratzen dabilela iruditzen zait. Identitateari buruzko jarrera antagonikoak ez dira borondatea azpimarratzen dutenen eta faktore objektiboak azpimarratzen dutenen artekoa. Zeren eta, ze identitateri buruz gabiltza? Antropologikoari ala politikoari buruz? Bereizketa hori ez egitean, besteoi egozten dizkiezun aurriritziak faltsuak direla iruditzen zait. Identitate antropologikoa eta politikoa lotuak daudenik ezin uka daiteke, baina printzipioz bereizita aztertu behar dira, gauza desberdinak direlako. Nola azaldu identitate bi horiek?
1) Identitatea (soziala, indibiduala, kolektiboa…) antropologikoki identifikazioa da, gauza sinple bat, eta hori beheko maila batean hizkuntzaren bidez eraikitzen da, eta hizkuntzak posibilitatzen du mundu artikulazioa egitea (inork ez du esan hemen maila horretan euskalduna euskaraz hitz egiten duena esatea esentzialismoa denik). Hizkuntzaren bidez balioak, kultura, historia, filosofia, elkar-harremanak… egiten dira. Beraz, maila horretan, euskalduna euskaraz hitz egiten duena litzateke. Hori, hizkuntza objektu gisa ulertzen ez dugun bitartean: baizik eta, komunitate batean, hiztun batzuekin batera, kultura baten barruan, eta abar. Identitate hori antropologikoa da, inork ez du hori ukatzen (http://paperekoa.berria.info/iritzia/2010-11-09/004/005/zerk_egiten_gaitu_euskaldun.htm). Kontua da, formulazio horibere garaian posibleago zela egitea gaur egun baino, problemarik batere gabe errealitatearekin. Esan nahi dut, duela 200 urte, identitate kolektiboak Euskal herrian hizkuntzarekin bereizi zitezkeen, oraindik kontzientziarik batere egon gabe (euskaldunaren kontzientzia). Gaur egun ordea, identitate horren jariadura historiko-sozial eta politikoa hartu behar dira kontuan, eta euskalduna proiekzio bezala ulertu: badagoelako komunitate linguistiko desegindu bat, denok pentsatzen dugulako gazteleraz euskaraz baino gehiago, eta abar. Esan nahi da, hizkuntzak identitatea ematen duela jakinik, horrek ondorioz ekartzen du euskaldunak gutxi gaudela eta ia denak espainolizatuak ginatekeela. Horregatik, egoera honetan, kontzientziak konpentsazio gisa funtzionatzen du: hau da, identitate horren parte kontsideratuko dugu euskaraz komunitatean hitz egin ezin duen Tuterarra (adibidez) euskararen aldeko kontzientzia duen arren? Arazo bat da eta ezin zaio uko egin, edota eskapatu definizio borobil bat emanez (euskarak egiten gaitu euskaldun) eta hain gustura geratuz. Beste gauza bat da estrategikoki ona den edo ez euskal herria euskalduntzeko edo erdaldunak gure proiektu politikora erakartzeko. Baina hori ja politikaren esparrua da.
2) Hortaz, antropologikotik bereizia, identitate politikoa dago, baina harekin elkarrekintzan dago etengabe, batak bestearengan eragiten du eta alderantziz. Identitate politikoak zedarritzen du proiektu politiko bateko kide nor den, borondatearen eta kontzientziaren bidez. Hor helburu politikoak (independentziak) bereizten du subjektu politikoa, eta motibazio politikoa da garrantzitsua. Subjektu horretan beraz, euskararen zapalketa historikoa eta egungoa litzateke motibazio politiko bat (baita emakumeen zapalketa-feminismoa, langile zapalketa -langile borroka, memoria historikoaren berreskurapena…). Identitate politiko horren parte beraz, izan nahi dutenak dira, borondatez hala nahi dutenak (politikaz ari gara). Noski, borondate hori artikulatu egin behar da, ahalik eta tresna gehienekin (historia, sinboloak, filosofia,…)
Beraz, goiko artikuluan proposatzen den zatiketako biak osagai bezala hartzea ez zait egokia iruditzen, inork ez duelako esaten identitate antropologikoa borondateak zedarritzen duenik beste gabe. Baina lehenik eta behin, ez delako bereizketa horretatik partitzen. Noski, lotuta daudenez politikoa eta antropologikoa, naiz eta antropologikoki norbait ez izan euskalduna, hor identitate politikoak (borondateak) ematen du aukera antropologikoki ere euskalduna izateko, borondatearen bidez materializatzeko bere motibazio politikoa (euskara ikasiz, eta abar). Horregatik, euskararen politizazioak onura ekartzen dio euskalduntzearen politikari.
Horregatik, Edortak (arrikitaun) dioen bezala (ez dakit zergatik lapikokideekin haserretuta, jendea tontotzat hartzen dugulako edo – harrituta utzi nauzu), abertzaletasuna da birformulatu behar dena, ez identitatea. Horrexetan gabiltza, abertzaletasunetik independentismorako formula berria aurkezterakoan (ikus http://www.gara.net/paperezkoa/20110512/265481/eu/Abertzaletasunetik-independentismora). Bestela ere, identitatea birpentsatzea ere ez da alboratu behar, herri guztiek egiten duten zera baita.”