erran eta esan
erran eta esan –
ERRAN edo ESAN aditzaren adizki hauek onartuak dauzka Euskaltzaindiak. *IO adizkiak ez ditut hemen jarriko:
nerra nerrake
herra herrake
lerra lerrake
generra generrake
zenerra zenerrake
zenerrate zenerrakete
lerrate lerrakete
esak esan esazu esazue
errak erran errazu errazue
derradan
derragun
berra
berrate
esadak esadan esadazu esadazue
esaiok esaion esaiozu esaiozue
esaguk esagun esaguzu esaguzue
esaiek esaien esaiezu esaiezue
Euskaltzaindiak ez ditu gure idazleek erabilitako adizki trinko guztiak bildu, ikusiko dugun bezala.
erran eta esan
Hemen:
esak esan esazu esazue
errak erran errazu errazue
S-dunak bezain onak RRdunak. Ederto.
Besteetan zergatik ez? Arbitrarietate nabarmena eta mesederik ez.
Adeitsuki
Joan de Lazarragak, XVI mendean, NESAKE erabili zuen mendebaldeko euskaran, NERRAKE adizkiaren baliokidea.
Nik-hura da eta esannahia: esaten nuke, erraiten nuke edota esango nuke, erranen nuke.
Honek erran nahi du ezen hauek guztiz onak diratekeela:
nerra = nesa
nerrake = nesake
herra = hesa
herrake = hesake
lerra = lesa
lerrake = lesake
generra = genesa
generrake = genesake
zenerra = zenesa
zenerrake = zenesake
zenerrate = zenesate
zenerrakete = zenesakete
lerrate = lesate
lerrakete = lesate
Baita hauek ere:
derradan = desadan
derragun = desagun
berra = besa
berrate = besate
Adeitsuki
Eta erabakirik dauden beste adizki hauek ere:
esadak esadan esadazu esadazue
esaiok esaion esaiozu esaiozue
esaguk esagun esaguzu esaguzue
esaiek esaien esaiezu esaiezue
S = > RR aldaketattoa eginez, berdin zuzenak izan behar lirateke:
erradak erradan erradazu erradazue
erraiok erraion erraiozu erraiozue
erraguk erragun erraguzu erraguzue
erraiek erraien erraiezu erraiezue
Ikusiren.
Adeitsuki
Gertatzen dena da ezen sortzen direla aditz batuistikook:
erraiok erraion erraiozu erraiozue
erraiek erraien erraiezu erraiezue
forma aldetik gogora ekartzen dizkigutenak bi hauen itxurakoak:
diezaion = diezon
diezaien = diezen
A + O = AIO batuan, O izan beharrean
A + E = AIE batuan, E izan beharrean
Beraz:
errok erron errozu errozue
errek erren errezu errezue
Adeitsuki
Lazarragaren adizki bi:
NESON
ESON = zeson
Argi dago direla
NESAN + O = neson = nerron
(Z)ESAN + O = (z)eson = zerron
Nondik iraganaldia eta iraganaldia + KE lortzen ditugun:
nesan = nerran
hesan = herran
zesan = zerran
genesan = generran
zenesan = zenerran
zenesaten = zenerraten
zesaten = zerraten
nesakeen = nerrakeen
hesakeen = herrakeen
zesakeen = zerrakeen
genesakeen = generrakeen
zenesakeen = zenerrakeen
zenesaketen = zenerraketen
zesaketen = zerraketen
Adeitsuki
Derradan eta derragun adizkietatik
derradan = desadan
derragun = desagun
Orainaldia eta orainaldia + KE lortzen ditugu:
derrat = desat
derrak = desak
derran = desan
derra = desa
derragu = desagu
derrazu = desazu
derrazue = desazue
derrate = desate
derraket = desaket
derrakek = desakek
derraken = desaken
derrake = desake
derrakegu = desakegu
derrakezu = desakezu
derrakezue = desakezue
derrakete = desakete
Oharra: Lazarragak dasat, dasazu, dasaket eta dasakezu erabiltzen ditu nor-nork hauetan, desat, desazu, desaket eta desakezu adizkien ordez.
desakezue: hura zuri haiek
= desakezute = derrakezute
desaket: hura niri hark
= derraket
derraket: nik hura
izan daiteke eta halaber:
derraket: hark niri hura
NORI atzizkiak:
T (da), K (a), N (na), O,
GU, ZU, ZUE, E
Adeitsuki
berra
berrate
Bi hauek Akademiak onarturik dituenetarikoak dira. ESAN aditzean:
besa
besate
Lazarragak BESAT eta BESAKEO erabili zituen:
besat = besa + niri
besakeo = besa + ke + hari
ERRAN aditzean:
berrat
berrakeo
NORI atzizkiak KE ostean, oraingo batuan ez bezala, alegia.
Adeitsuki
Duvoisinen aipua:
Nik derratzadanak beraz, nola Aitak erran, hala-hala derrazkit.
Nor-nork
derraTZAt
Nor-nori-nork
derraZKIt
Duvoisinek, Euskaltzaindiak ez bezala, lerro bitan azaltzen digu nola formatzen diren ERRAN aditzaren pluralak (nor pluralak).
Orainaldian nor-nork atzizkietan “derra/desa” gabe, “darra/dasa” erabil litekeela jakinerazten digute Lazarragak eta Leizarragak berak ere:
Adibidez:
Lazarraga: dasat, dasaket, dasazu, dasakezu
Leizarraga: darra, darragu, darrazue eta derra, derragu, derrazue
Neuk derra- nahiago dut beti nor-nork zein nor-nori-nork eskemetan.
Adeitsuki
XX. mendean, hau da, euskara inventatuaren mendean, honelako adizkiak asmatu dituzte euskal idazle “bikain” batzuek:
dasaio
desaio
dasaiote
dasaiogu
zesaion
dasaizkitzudala
besaio
desaieket
desaidana
Bejondeiela!
Adeitsuki
ERRAN / ESAN aditza erdizka eginda dauka Euskaltzaindiak, argi eta garbi ikusi ahal izan dugunez.
*IO aditza, ordea, osotoro eginda. Edo hala sinestu nahi nuke.
Zein erizpide pean ez dira bildu nahi izan nik aipaturiko erran / esan adizki guztiak?
Erdizka eta erdipurdika egin du Euskaltzaindiak bere lana, arrapaladan eta, beraz, gaizki.
Egungo euskara batua ez da inola ere egin ahal zen euskara batu hoberena. Urrun gaude horretatik, gauzak osoki eta ongi egin gaberik.
Onar ez dadin bitartean ezen lau hauek, adibidez,
esan deutsut
esan dizut
erran dizut
erran derauzut
zeharo euskara batua direla, gaizki joanen da euskara, gaizki joango da Euskal Herria.
Adeitasunez