Eutsi eta tati –

Euskaltzaindiak EUTSI aditzari:

eutsi eta tati: eskaini eta emon ez

Emoten dau Euskaltzaindiak euskaldunoi eutsi aditza eta hitza eskaintzen deuskuzala, baina emon, egiatan, ez deusku emoten eutsi osoa.

Euskaltzaindiaren Hiztegian:

1 eutsi, euts, eusten

dio ad. (nor osagarririk gabe). Helduta, oratuta eduki; bere egoeran, mugitu, erori, galdu edo suntsitu gabe, iraunarazi. Ik. irozo; kontu2. Zezenari adarretatik irmo eutsiz. Malkarretako lurrari arbolak eusten dio. Nork eusten dio, bada, airean eguzkiari? Loturik naukan hari horri eutsi beharrean suertatzen naiz. Teilape horri eusten dion horma. Ongiak eta eginbideak elkarri eusten diote, bata bestearen habea eta euskarria delarik. Emandako hitzari eustea. Neureari eusten nion, ernai eta gogor. Nork bere grina eta joerari eusten jakitea. Barreari eutsi ezinik. Beren eskubideei eusteko. Ametsezko lilurak eusten dio gizonaren ekintzari. Hilko ez bada, euskarak eutsi behar dio Euskal Herriari eta euskalduntasunari. Galzorian zegoen hizkuntzari eutsi nahia. Gobernuari eusten dioten alderdiak.

2 eutsi

adj. Zekena, xuhurra. Behartsuentzat emankorra, etxekoentzat eutsia. Gizon aberatsa, baina inori on egiteko eutsia. Guraso gutiziatsu, eutsi, zekenak. || Gizon esku-eutsia.

Euskaltzaindiaren

Orotariko Euskal Hiztegian:

eutsi.

Tr. Aparte de la var. casi general eutsi, hallamos eutxi en Lizarraga de Elcano, eutsin en autores vizcaínos del s. XX como Enbeita, Kirikiño u Otxolua, y egutsi en EusJok. En DFrec hay 146 ejs. de eutsi, y 3 (vizcaínos) de eutsin.

1. (V, G, AN-gip-larr-erro; Lcc, Lar, Aq 750, Añ, Dv, H), eutsin (V-ple-arr-gip), eutxi (AN-ulz), egutsi, autsi (G-nav), autsin (V-arr, G-nav), eutzin. Ref.: A (eutsi, eutsin), EY II 424; Asp Leiz2 ; Iz Als (uzterriya), ArOñ ; Etxba Eib ; Elexp Berg ; Gte Erd 112.
(Con compl. en dativo). Agarrar(se), aferrar(se); aguantar, sostener (sdos. prop. y fig.). “Asido, eutsia” Lcc. “Aferrar” Lar. “Beutse, dicen los pescadores cuando el pez engancha en el anzuelo” Etxabu Ond 112. v. atxiki (3).  Tr. Documentado, ya desde Lazarraga, en textos meridionales. Hallamos ejs. seguros de su uso como intrans. en CatAnz.
Etse banatan bizi zirean, / zeñak eusten alkarri. Lazarraga 1179r. Alkarri eskuetarik eustela. Ib. 1142v. Autso <Ausbo>, Perutxo, urdeorri, eta neuk ies dagidan. RG A 26 (RS 422 Autso, Txordon, arz orri). Gizon batek ezpatea esku batean artzeen dau eta maginea bestean, gizonari ezpatea ta maginea biak dautsa ta ez erak alkarri; ala arimea ta gorputza bere Jaungoikoari eutsan. CatAnz 5. (tbn. 5 beutsan y eutsi) Au adizáze: oni ségi, oni eutxi. LE Ong 121r. Luzatzen du eskua kutxari eusteko eta geratzen da ill otza. AA I 429. Oin bijak laban eginda, plaziaren erdijan jausita, geratuten dira andrazkuak, […] eskuti dautsanak kolpez jaso artian. fB Olg 69. Gu gera iru probintzi, / lengo legerik ez utzi; / oieri firme eutsi, / naiz anka bana autsi. Xe 411. Ilko ezpada, euskerak eutsi bear dio Euskalerriari ta euskalduntasunari. Or SCruz 8. Eutsin barriro ogijari ta igesi ostera be. Otx 137. Aurrerantzian xalo ixatiari eutsin biar dautsak gogoz. Ib. 148. Itzari eutsi diozu orratik. Ldi (in Or BM 10). Zuaitzak lurrari eutsi egiten dio. Munita 130. Tximistak jota naiko lan dabilki biziari eusten. Ib. 90. Zergatik ibilli oi dan ain azkar neguko eguzkia itsasoan murgiltzeko edota zerk eusten dion gauari ain astiro ibiltzeko. Ibiñ Virgil 92. Nolabait ere baserriyari eusteko esposatu nai. Uzt Auspoa 43, 118. Etsia arturik ere, bereari eutsi zion. Berron Kijote 160. Apal-apal, bizkarra makurtu ta eutsi nioken nere gurutzeari. Ataño TxanKan 179. Utzi zizkigun oiñarri aiei / lurrean tinko eustea. AZink 73. Uskeri bat ordaintzen eutsen, eta onek be pozik, praka zarrei aldien eusteko moduen. Gerrika 104. Konturatu nintzan eusten niola [kontrario] aren ritmoari. Albeniz 147. Neureari eusten nion, ernai eta gogor. MEIG IX 92.
v. tbn. VMg 6. Añ EL2 144. Zav Fab RIEV 1907, 96. Izt C 251. Lard 208. Bil 164. Aran SIgn 72. Ud 139. AB AmaE 229. Apaol 114. Azc PB 333. AzpPr 47. Itz Azald 192. Ag Kr 199. Kk Ab I 28. KIkV 65. KIkG 51. Arrantz 132. EusJok 127. Inza Azalp 97. Muj PAm 9. Jaukol Biozk 54. Tx B I 174. Enb 174. Lab EEguna 117. Lek EunD 19. Ir YKBiz 521. ABar Goi 25. Eguzk GizAuz 172. Zait Sof 181. JAIraz Bizia 104. Mde Po 45. Etxde JJ 207. Txill Let 45. SMitx Aranz 213. Basarri 98. Ugalde Iltz 50. And AUzta 55. Anab Aprika 62. Gand Elorri 168. Vill Jaink 7. Osk Kurl 75. Erkiag BatB 48. MAtx Gazt 57. Gazt MusIx 149. Ibiñ Virgil 90. NEtx LBB 48. Berron Kijote 63. Etxabu Kontu 136. Onaind STeresa 28. Eutsin: Kk Ab I 98. ForuAB 155. Enb 40. Eutzin: ForuAB 99. Egutsi: EusJok 174.

Contener (la risa, el llanto, etc.).
Erantzun zion Simonak, barreari eutsi eziñik. Urruz Zer 92. Negarrari eutsin ezinda malko bete-betiak ixuri zittuzan. Otx 100. Nola eutsi, agopetik irtenda, gañezka zijoakion poz-oiuari? TAg Uzt 59. Ezin ixan eutsan barriari eutsin. Ib. 125. Ni ixil nindagon, malkoeri eutsiz. Or Aitork 234. “Neska gazte” deitura entzun ondorean (beren bizikeran aiñ oi-eza noski) farrari eziñ eutsi izan zioten. Berron Kijote 46. Geiago ezin eutsi ta jagi ta korrika komunera joan zan. Etxabu Kontu 69. Negarrari ezin eutsi nion. JAzpiroz 63.
v. tbn. SMitx Aranz 166. Erkiag Arran 121. Bilbao IpuiB 37.

(Imper.). Toma. “Ten ahí, eutsi or” Lar. “Toma, tómalo, eutsi” Añ. “Eutsi, autsak, l’impératif, voilà, tenez, tiens, prenez, prends” H. “Autsa, tiens” Ib. (v. tbn. otzi ib. s.v. to, citando a Oteiza). “Eutsi (Vc), toma, tome V.” A. “Otsi (G-goi), toma” Ib. “Autsi oni, ten esto” Iz Als. “Autsá, tómalo” Elexp Berg. “Autsí, tómalo. Zuka autsi esaten da, hika autsa” Ib. “Aiba!: Otsi! (G-azp) […] autsi! (V-arr), eutsi! (V-gip)” Gte Erd 8. “Otzi, aiba, hartu” ZestErret.  Tr. En esta acepción, ya desde principios del s. XVII, el compl. suele aparecer caso absoluto.
D. Domingo Hegiko, balerosoa, beutso erregegaiti laztan osoa. EgiaK 88. Almirantea legez eutsi eskua, / izango nozula adiskide andi / naxan artean munduan bizi. Ib. 89. Eutsi, neure Jesus, neure arima au. Oe (ed. 1787) 224. Eutsi, bada, makilla bat larrapastauta jausi etzaitian. Mg PAb 119. Amak purijaz ura eskinita, esan eutsan umiari: “autsak, edaik, diabruba”. fB Ic I 194. Otzi eskritura, eseri zaitez gero, eta eskribitzazu berroeta amar. Oteiza Lc 16, 6 (Lç har ezak, Brunet ar zazu, Dv orizu, Ol, Or, IBk tori, Ker artu, IBe hona). Batak diñotsa: eutsi urratu dozun biotz au, / eutsi neure au, au da besteak diñotsana. AB AmaE 158. Okela-zati andi bat bota eutsan an egoan txakur bateri zirautsala: “Eutso, bada txakurrentzat ez dozak izan eginak Eleizaren legeak”. Itz Azald 119. Antoni, etzi zuri be ardaue. Ort Oroig 127. Ene semia, eutsi zapatak, / jantzi eidazuz oñian. SMitx Aranz 131. Esan bezala, otson nere lanik aundienaren burubidea. Or QA 54. Eutsi txetxu bat ardau zuri, ikarea kentzeko. Erkiag Arran 57. Eutsok pentsu gozoa! Bilbao IpuiB 64. Andra Marie, / otson ortz zârra / t’ekatzan berrie. (G-goi). JMB Mund I 182 (tbn. 182 eutsi (V-arr) y otzi (V-arr)). Autzi (tori) duro bat. SM Zirik 80. Autso (toma) ta jan zak nai badek. And AUzta 47. Kontxe, sardiñak zertan dituzu? –Amalau marabedian. –Autsi amabi, zoaz emendi Jaungoikoaren grazian. Ib. 84. Eutsi musu bat, kutun. Gand Elorri 211. Otzi giltzak, Jerbaxi. NEtx LBB 173.
v. tbn. Ur MarIl 98. A BeinB 65. Azc PB 90. Ag G 315. Otx 96. Eutso: Osk Kurl 56. Otsi: Ayerb EEs 1912, 218.

“Eutxi! (BN-ald), ¡dale tú! Lo dice un compañero a otro en el juego de la pelota” A.

2. (V, G; Lar, Añ, H), autsi (G-nav), euski (H). Ref.: A; Iz Als (autsi), ArOñ; ZestErret.
(Part. en función de adj.). Avaro, tacaño. “Miserable” Lar. v. ESKU-EUTSI.
Baña bildur izan bear dira, Jaunak ukatu eztaien bear daben janaria […] euren seme ta alabak bere denporan ezkondu bage dituezan guraso kutiziadun eutsi zekenai. Añ MisE 83. Bazan gizon txit aberats bat, Nabal zeritzana, baña guziz zurra, eta iñori on egiteko eutsia. Lard 175. Beartsuentzat oso emankorra, etxekoentzat eutsia, batzuetan eutsiegia. Ag G 29.

3. (Sust.). “(V-m, G-to), cuenda, la cuerda o hilo con que se sostiene la madeja” A.

EUTSI ETA TATI EGIN. Ofrecer y no dar. “Atzerakako egin (V), tati egin (c), ttatti egin (AN), nañi egin (AN), eutsi ta tati (V-ple), ofrecer y no dar” A EY III 318.
Bazekian eleizan eskeñi bakarrik, apaizari erakutsi, eutsi ta tati egiñ ta etxera biurtzen zala opilla. Ag G 70. Ez egin gero eutsi ta tati, mamoak eroan ez zaizan. Zam EEs 1917, 199.

EUTSI-EZIN. “(Vc), lo inaguantable” A.
Udazken onen argaltasunean alako ibilnai eutsiezin bat sentitzen dut. LMuj BideG 80.

EUTSI GOIARI (G-azp).
“Eutsi goiari! Altos los ideales!” Gketx Loiola. “Eutsi goiai! Animoak emateko erabiltzen diren hitzak” ZestErret .
Azal ximurtu arren, / Manuel, ez etsi. / Beera ez begiratu / ta goiari eutsi. Zendoia 238.

Eutsi eta tati Eutsi eta tati