Sumercararen aditzac eta cate verbalac (I) –

Ithurria: Penn Museum. www.penn.museum/sites/journal

Sumercara nagussiqui SOV (Subjectua, Objectua, Verboa) eguitura syntacticoco hizcunça da. Aditz conjugatua phrasearen amaieran aguercen da. Aditza conjugatzeco beharrezcoa da conjugationeco prefixu bat.

mu-na-ru (eman, escaini çuen), mu-na-gi₄ (vueltan eman, retornatu çuen) eta mu-na-e₃ athera, irten cen) cate verbaletan ikus daiteque nola integratuta dauden, aditzen erroac azquen catebeguian (-ru, -gi₄, -e₃). Conjugationeco prefixua hauetan guztietan da mu- da (transitivo animatua dela adiarazten duen prefixua).

 

Elementuen rangoac cate verbalean

1. Prefixu modala

2. Conjugationeco prefixua

4. Prefixu dimensionala: terminativo, ablativo ala comitativo.

5. Affixu personalac

6. Erro verbala

nu-mu-un-da-an-ak: (harc) ez çuen (hura) harequin eguin.

Adibide honetan aditzac eracusten du prefixu modal bat (un), conjugationeco prefixua (mu), prefixu dimensional comitativo bat (un-da=.nda₃), afixu personal bat (an=.n) eta erro verbala (ak).

PREFIXU MODALAC, casu honetan nu- (negationecoa), actionearen modalitatea cehazten du (aguindua, desira, negationea, indicationea). Cate verbalean lehen catebeguia içaiten da.

Animo differentac adiarazten dira prefixu modalen bitartez: desira, indicationea, negationea… “Default” modua indicativoa da, eta horretan ez da prefixuric jarcen.

CONJUGATIONECO PREFIXUAC, casu honetan -mu- (aditza transitivoa dela eta agentea animatua adiarazten du) aditzari forma finitua emaiten derauco. Aditza conjugatua içaiteco ecimbercecoa da.

PREFIXU DIMENSIONALEQUIN, casu honetan un-da=.nda₃ (comitativo casua: NOREQUIN, harc harequin) casu grammaticalac sarcen dira aditzean. Dimensional erraiten çaio ceren aditzari dimensionea emaiten baitrauco. Accumulativoac dira, casu grammatical bat baino guehiago sar daiteque aditzean.

AFIXU PERSONALAC cehazten du cein den ekinçaren subjectua edo agentea, casu honetan -n (3. persona singularra), baina aurreco catebeguiaren a assimilatuaz -an- beçala aguercen dena.

ERRO VERBALA ekinça adiarazten duen hitza da. Kasu honetan ak (eguin). Erro verbalean adiarazten den ekinça edo actione abstractuari forma cehatza emaiten çaio cate verbalean, particula ezberdinequin.

Cate verbalean lehen bi catebeguiec (modalac eta conjugationecoac) bethi mantencen dute orden berbera. Prefixu dimensionalac bethi aguercen dira erro verbalaren aurrean, eta afixu personalac aguer daitezque erro verbalaren aurrean edo atzean: NORC casuco agente singular direnean aurrean, eta agente plural edo NOR casuco subjectu intransitivo denean erro verbalaren atzean.

 

Transitivitate-intransitivitatea eta demborazco aspectuac

Tensoa ez da aspectu gako bat: i₃-du₃-en hitzac erran nahi du aldi berean: eraiquico dut, eraiquitzen dut, eta eraiquitzen nuen. Refferencia temporalec (gaur, aurthen, orain) definitzen dute aditzaren tensoa. Berheizten dira actione perfectivoac edo burutuac alde batetic (hamtu), eta bercetic burutu gabeac (marû). Burutu gabeec (marû) normalean present eta futuroa adiarazten dute. Burutuac (hamtu) passatuco ekinçac adiarazten ditu.

Hamtu perfectivoa euscaraz uler daiteque horrela: mu.ak: eguin dut, eguingo nuen, eguiten nuen, eguin nuen. Maru imperfectivoa, i.ak.en: eguingo dut, eguiten dut.

Aditza transitivo ala intransitivo içango da, objectu directua daducan heinean. Ezberdin conjugatzen dira bi formac, affixu ezberdinen bitartez. Intransitivoec ez dute aldatzen euren conjugationea hamtu perfectivoan eta maru imperfectivoan, beraz hiru conjugatione forma daude:

1. Conjugatione transitivo perfectivoa.

2. Conjugatione transtitivo imperfectivoa.

3. conjugatione intransitivoa.

 

Ikussico dugu ak aditzaren (eguin) oinharrizco conjugationea perfectivoan eta imperfectivoan (erro verbala = EV).

1. CONJUGATIONE TRANSITIVO PERFECTIVOA, Hamtu:

Persona Singular:

1.p mu.Ø.EV»   mu.ak (eguin nuen)

2.p mu.u₂.EV»   mu.u₂.ak (eguin cenuen)

3.p (anim) mu.n.EV»   mu.un.ak (eguin çuen)

3.p (inanim) mu.b.EV»   mu.ub.ak (eguin çuen)

Persona Plural:

1.p mu.Ø.EV.enden    mu.ak.enden (eguin guenuen)

2.p mu.e.EV.enzen    mu.ak.enzen (eguin cenuten)

3.p mu.n.EV.eš    mu.un.ak.es (eguin çuten)

3. (inan) mu.b.EV    mu.ub.ak (eguin çuten)

 

2. CONJUGATIONE TRANSITIVO IMPERFECTIVOA, Maru:

Persona Singular

1. i₃.EV.en    i₃.ak.en (eguingo dut)

2. i₃.EV.en    i₃.ak.en (eguingo duçu)

3. i₃.EV.e    i₃.ak.e (eguingo du)

Persona Plural

1. i₃.EV.enden    i₃.ak.enden (eguingo dugu)

2. i₃.EV.enzen    i₃.ak.enzen (eguingo duçue)

3. (anim) i₃.EV.(e).ne     i₃.ak.ene (eguingo dute)

3. (inan) i₃.EV.e    i₃.ak.e (eguingo dute)

 

Conjugatione intransitivoa du aditzarequin (minçatu) ikussico dugu.

3. CONJUGATIONE INTRANSITIVOA, berdina dena perfectivo ala imperfectivoan:

Persona

1. i₃.EV.en    i₃.du.en (minçatu/co naiz)

2. i₃.EV.en    i₃.du.en (minçatu/co çara)

3. i₃.EV    i₃.du (minçatu/co da)

Persona

1. i₃.EV.enden    i₃.du.enden (minçatu/co gara)

2. i₃.EV.enzen    i₃.du.enzen (minçatu/co çarete)

3. i₃.EV.eš    i₃.du.eš (minçatu/co dira)

 

Aditz intransitivoac conjugatione transitivo batean erabilcen direnean, CAUSATIVO erranahia harcen dute

tur: ttipia içan » in-tur: ttipiaraci

ñen: joan » in-ñen: joanaraci

 

Aditzen adibide batzuc sentencia batzuen bitartez

lugal-ra e₂ mu-na-du₃: (harc) regueari etche bat eraiqui ceraucon/derauco

lugal-ra: regueari (dativo)

e₂: etchea/ etche bat (absolutivo, objectu directua)

mu-na-du₃: eraiqui ceraucon/derauco

inim mu-na-gi₄ : (harc) (hari) hitza vueltan eman (repplicatu) ceraucon/derauco

inim : hitza/hitz bat

mu-na-gi₄: returnatu, vueltan eman

 

Aditz simpleac eta compossatuac:

Aditz SIMPLEAC erro verbal batez ossatzen dira, ceinari atchiquitzen çaizquion affixu, suffixu eta prefixuac forma conjugatu cehatza emaitecotz.

du₃ eraiqui/eguin

e₃ athera/campora joan

gi₄ retornatzea/vueltan eman

dim₂ formatu, forma eman

Aditz COMPOSSATUAC oinharrizco partez ossatzen dira: lehen partea icen bat da, eta bigarrena aditza. Lehen parte horrec aditz erroaren lehen objectu directu beçala functionatzen du.

ki-a: ingurunea mesuratu » maitatu

inim==gi₄ repplicatu, hitza vueltan eman

šu==ti recibitu

gu₃==e₂ erran

si==sa₂ jaquin-araci

igi==ñar beguiratu, beguia jarri

Euscaraz halaco aditz compossatuac anhitzetan erabilcen dira: ez beguia kendu, beguiratu, jaquin araci, hitz eman, hitz eguin… Herri hizqueran batez ere erabilcen diren halaco formec, maila abstractuagoco icen berriac eratzen dituzte batzutan, batez ere traditione litterarioaren bitartez: gurean, observatu, ratificatu, informatu, platicatu… beçalacoac. Sumeriarrec traditione litterarioaren lehen urrhatsac eman cituzten, hala beharrez minçatu hizcunça batetic abiatuz. Ez ceducaten orain daducagun fondo litterario abstractua, ceina garatu baitzen batez ere Greciaco philosophoen bitartez.

Aditz compossatuan badago aditz bat eta bere objectu çucen bat. Aditz compossatu horrec berce objectuac educ ditzaque phrasean.

šu ba-an-ti: jasso, recibitu çuen/du

Aditz honetan objectuac marcatuac aguer daitezque, casu locativo-terminativoan (directivoan) (-e), locativoan (-a), edo marcaric gabe.

eštin-e šu ba-(e)-an-ti: ardoa recibitu çuen/du

e2-a šu ba-(a)-an-ti: bere etchea recibitu çuen/du

dub šu ba-(Ø)-an-ti: tabletta (bat) recibitu çuen

ga-e ur-e ki-(Ø) bi-(Ø)-(Ø)-a-en: çakurrac maite ditut

 

Objectu obliquoa

Osso ohicoa da affixu directivoa (loc-term) aditz erroaren aurrean, marcatzeco aditz compossatuaren “bigarren” objectu directua.

e2-e lugal-bi gu3 ba-de2: (etchearen) regueac bere etcheari hitz eguin ceraucon

 

Aditz ez-finituac

Conjugatzen ez diren aditz icenac dira. Forma ezberdinetan aguercen dira, darabilten suffixuaren arauera.

Aditz erroa bacarric icen beçala aguercen denean infinitivo beçala iracurcen da, baita gerundio beçala batzutan.

ñar₂: jarce, cocatze, jarcen, cocatzen

du₃: eraiquitze, eraiquitzen

ñen: joaite, joaiten

Aditz icenari atzizqui directivoa atchiquiz (-e) intentionea edo asmoa eracusten da:

ñar₂-e: jarceco, cocatzeco

du₃-e: eraiquitzeco

ñen-ne=ñen.e: joaiteco

Aditz icenari locativo bat (-a) atchiquiz constructione temporala adiarazten da. Haimbatetan gerundio edo participio beçala iracurten da:

ñen joan

ñen-na=ñen.a joaiten, joaiteracoan, joanic

Haimbatetan aditz icena passivoqui describatzen da:

en a₂ šum2-ma ^Dnu-nam-nir-ra: jauna indarra emanic Nunamnirreri

Aditz icenari maru suffixu bat atchiquituaz (ed) constructione imperfectivoa eguiten da, eta passivoqui adiarazten da:

du₃-e (du.ed): eraiquitzen içan

ñen-ne=(ñen.ed) joaten içan

Aditz icenari hamtu suffixu bat atchiquiz (a) constructione perfectivoa eguiten da, ceina baita passivoa den (PARTICIPIO SIMPLEA):

du₃-a: eraiquia içan

ñar-ra: cocatua içan

Contextuaren arauera berheizten dira locativoetatic eta directivoetatic.

Aditz icena + maru suffixua (ed) + directivoa (e): finalitateco constructionea:

du₃-e-e=(du.ed.e): eraiquia içateco

ñen-ne-e=(ñen.ed.e) joana içateco

Aditz icena + maru suffixua (ed) + locativoa (a): constructione potenciala:

du₃-a-a (du.ed.a): eraiquia içateque (içan daitequeela)

ñen-ed-a=(ñen.ed.a) joana içateque (içan daitequeela)

Sumerieraren aditza II. Prefixu modalac eta conjugationeco prefixuac

Sumercararen aditzac eta cate verbalac (I)