K.o. I. mendeko “Larrahe” jainko baskoiari eskainitako aldarea –

Iturriak: Aranzadi, eitb, berria

“Larrahe” jainkosa baskoiari egindako eskaintza du aldareak, Valeria Vitellak sinatua, latinez idatzita. 2022an aurkitu zuten, putzu baten barruan, Larunben, Arriaundi mendian (942 m), Doneztebeko Erdi Aroko monasterioaren indusketa arkeologikoetan. K.o. I. mendeko harrizko piezak, erromatar garaikoa, emakume baskoi batek, Valeria Vitellak, ‘Larrahe’ jainko baskoiari eginiko eskertza jasotzen du. Erromatarren garaian jainko eta jainkosa indigenen gurtzaren testigantza da pieza hau, Aranzadiko ikerlariek egindako aurkikuntza, Arriaundi mendiko aztarnategian, Aranzadi Zientzia Elkarteko arkeologoek koordinatua eta Euskal Herriko Unibertsitateko, Bartzelonako Unibertsitateko, Burgosko Unibertsitateko eta Université de Pau et des Pays de l’Adourreko ikertzaileen parte hartzearekin. Aranzadiko ikerlariek eta herritarrek auzolanean eraman dituzte aurrera Arriaundiko aztarnategiko indusketa lanak.

Arriaundi kultuarekin lotutako gune baten bilakaera ezagutzeko aztarnategi bikaina da, hainbat fase biltzen baititu bere baitan: erromatar garaian, Antzinaro Berantiarrean zein ia Erdi Aro osoan zehar jarraitu eta Aro Modernora iristen baita. Gainera, kokalekuaren ezaugarriek, hego-ekialdeko eremutik erraz defenda daitekeen eta menderaezina den muinoa izateak zein Iruñerrira sartzeko bide nagusietako baten kontrol bisualak, erlijio gune eta leku erakargarri bihurtu zuten hainbat garaitan.

Iruñeko Erresumaren politiken testuinguruan, XI. mendearen amaieran, Donezteberi eskainitako monasterio bat eraikitzea agindu zen, aztarnategiaren erdigunea zehazten duena, eta hari dagozkio gaur egun arte kontserbatu diren eraikuntza aztarna garrantzitsu gehienak. Larunbeko bizilagunen boluntariotza-lanari eta Aranzadiko koordinazio arkeologikoari esker, monasterio horren aztarnak aurkitu eta kontsolidatu ziren, ordura arte ezezagunak zirenak, hiru absideko burualdea duen jatorrizko oinplanoa azaleratuz.

2022ko kanpaina arkeologikoan, monasterioa eraiki baino 1000 urte lehenagoko pieza bat berreskuratu zen: K.o. I. mendeko aldare bat, latinez idatzia eta jainko edo jainkosa baskoi bati eskainia. Pieza hau ez da bere jatorrizko kokalekuan aurkitu: zutik egoteko, behatzeko eta irakurtzeko moduan diseinatutako aldarea baita. Aldiz, monasterioari atxikita dagoen Erdi Aroko putzuaren hondoan zegoen, inskripzioaren aldea beherantz jarrita. Ez dakigu leku horretan nahita jarri edo bota zuten.

Arriaundiko aztarnategian erromatarren garaiko material arkeologikoak, hala nola zeramikazko zatiak, sandalien tatxetak eta txanponak, dokumentatu ahal izan diren arren, aldarearen aurkikuntzak aurrerapen nabarmenak ekarri ditu baskoien sinesmenei, Larrahe jainkoaren gurtza-eremuari eta mundu erromatarraren eta baskoiaren arteko sinkretismoari dagokienez.

Hispanian, aldareetan jasotako testu gehienak latinez idatzita daude, eta gurtzen den jainko edo jainkosaren izena eta dedikazioa egiten duen pertsonaren izena agertu ohi dira. Aldare erromatarrak harrizkoak izaten dira. Erdialdean gorputza dute, eta hor idazten da eskaintza. Oinarria eta goikaldea gorputzetik irteten dira, eta goiko partean focus izeneko zulo txiki bat duen koroa izan ohi dute. Focus horretan egiten ziren sakrifizioak, ardoa botatzen zen edo barruan intsentsu motaren bat erretzen zen eskaintza gisa.

Larunbeko aldarearen kasuan, Valeria Vitella izeneko emakume batek Larrahe izeneko jainko edo jainkosa baskoiari emandako boto bat betetzen dela adierazten da. Jainko edo jainkosa honen izena Arga ibaiaren arroan eta Gesalatz ibaiaren ibaiadarrean dauden baskoien lurraldean kokatutako beste hiru aldaretan soilik aurkitu da: Muruzabal Andionen (Mendigorria, antzinako Andelo), Iruxon eta Errezun. Larunbekoa ezohikoa da, iparralderen eta altitude handienean agertu den pieza baita, eta esku-hartze arkeologikoaren testuinguruan berreskuratu den bakarra. Horrek orain arte jainkotasun horrentzat ezaguna zen gurtze-eremua handitu egiten du.

Beraz, Larrahe jainko baskoia da, teonimoaren azken zati bat baitu, -he atzizkia, datibo baskonikoaren forma duena, hau da, norentzat galderari erantzuten diona: Larra jainkoarentzat. Izen baskonikoa, gaur egungo euskararekin duen loturarekin, larrekin edo laborantza-lurraldearekin zerikusia duen jainko edo jainkosa gisa interpretatzera garamatza.

Aurkikuntzaren garrantzia hizkuntza baskoierarako

Larunbeko aldarea iparralderen zabaltzen den baskoierazko jainko izen eta idatzizko lekukotasuna da, eta ondorioz, orain arte ezagutzen zen lurralde-dimentsioa hareagotzen du. Agertzen den lekua baskoien lurraldearen mugen barruan dago, eta bertako bizilagunak, seguruenik, barduluak izango lirateke. Aldarearen lekukotasunak lurralde hori pixka bat gehiago mugatzen digu eta K.o. I. mendearen amaieran jainko eta jainkosa baskoien gurtzeko gunea adierazten digu. Ondorioz, aldare hau baskoieraren eta euskararen jatorrian eta bilakaeran sakontzen laguntzen duen beste lekukotasun bat da.

Emakumezko edo gizonezko jainko horren lekukotza gehiago aurkitu dituzte beste hiru lekutan, baskoien eremuan: Mendigorrian, Iruxon eta Errezun. Larunbekoa da iparraldeen eta altuen aurkitu duten erreferentzia, eta azterketa arkeologiko baten baitan topatutako lehena. Jainkoaren eragina orain arte uste zena baino zabalagoa dela erakusten du aurkikuntzak.

Larunbeko aldarearen aurkezpen ekitaldia

Aldarea ekitaldi instituzional batean aurkeztu da Larunbeko San Bizente elizan, eta bertan izan dira Unai Hualde, Nafarroako Parlamentuko lehendakaria; Ana Ollo, Bigarren lehendakariordea eta Memoria eta Bizikidetzako, Kanpo Ekintzako eta Euskarako kontseilaria; Floria Pistono, Itzako alkatea; Jokin Otamendi, Aranzadi Zientzia Elkarteko lehendakaria, Juantxo Agirre, Aranzadi Zientzia Elkarteko idazkari Nagusia eta Larunbeko aztarnategiko arkeologo zuzendaria; eta Javier Velaza, Bartzelonako Unibertsitateko Epigrafia Latindarreko katedraduna. Ekitaldian gainera Larunbeko aldareari eta Arriaundiko aztarnategiari buruzko bi monografia, aurkikuntzari buruzko erreportaje dokumental bat eta Iker Uribe muralistak Larraheri eskainitako mural bat aurkeztu dira. Ekitaldi honen bidez, Aranzadik irailaren erdialdera arte luzatuko den Nafarroako indusketa arkeologikoen denboraldiari hasiera ematen dio. Testuinguru horretan, eta baskoien epigrafiaren beste funtsezko pieza batekin lotuta, Irulegiko Eskuarekin hain zuzen ere, Aranzadik bisita gidatuak eskaintzen ditu Irulegiko aztarnategira, baskoien bihotzean dagoen herrixka hori ezagutu nahi duten herritar guztientzat.

“Larrahe” jainko baskoiari aldarea