Jaiki banadi, jaso baneza: ez adiorik
Jaiki banadi, jaso baneza: ez adiorik –
Garai bateko euskaldunak garbi bereizten zituen “jaiki banadi” eta “jaikitzen banaiz”, “jaso badezat” eta “jasotzen badut”, “jaiki banendi” eta “jaikiko banintz”, “jaso baneza” eta “jasoko banu”. Euskalki guztietan, gainera. Haatik, banadi, badezat, banendi, baneza sailak galtzen ari dira, eta “jaikitzen banaiz” eta “jasotzen badut” paradigmak ari dira galtzaileen eremuaz jabetzen. “Banadi” eta “banendi” gorriz azpimarratzen ditu Xuxenek.
Txillardegik Mikoleta zaharraren esaldi hau dakar: “Kontuz! Jaiki banadi ikusiko duzu!”. Gaur horrela esango genuke: “Kontuz! Jaikitzen banaiz ikusiko duzu!»
Desberdinak dira, alabaina. Mikoletaren subjektu etzana jaiki egin daiteke; eta egin dezakeena, noizbait gerta litekeena, mehatxu gisa aipatzen du: “jaiki egin naiteke ni; beraz, kontuz: jaiki banadi berandu izango da, eta jipoi galanta hartuko duzue”. Baldintza subjektiboen mailan gaude, gertaera enpirikoetatik at.
Bestelakoa da “jaikitzen banaiz”. Txillardegiren adibidea: «beti berandu jaikitzen banaiz, ohartu egingo dira azkenik lantegian». Baldintza objektiboa dugu, gertaera enpirikoen munduan gaude.
“Jaiki banadi” puntualagoa da, behin gerta daitekeen zerbaiti buruz egokiagoa; “jaikitzen banaiz”, berriz, zabalagoa da, eta behin baino gehiagotan gertatzen direnei buruz erabiltzeko modukoa.[1]
Tamalez, “banadi” eta “baleza” ahalera ederrak gure aditz-paradigmari ematen zioten ñabardura aberasgarria ia erabat galdu da.
“Etorriko zen” eta “etorriko litzateke”rekin gertatzen ari dena dugu hemen ere: “jaikitzen banaiz” eta “jaiki banadi”, biak berdin esaten direla espainolez eta frantsesez: “si me levanto”, “si je me lève”.
Gauza bera gertatzen da “ahal banu” eta “ahal baneza” formekin ere: berdin esaten direnez frantsesez eta espainolez —“si pudiera”, “si je pouvais”—, “ahal baneza” desagertzen ari da.
Horiek ere desberdinak dira euskaraz, aurreko bikotekideen antzeko arrazoiengatik: lehena objektiboa litzateke, kanpotik datorkidan egoera; eta bigarrena subjektiboa, geure esku legoke.[2]
Galera ilustratzeko, “jasoko banu” eta “jaso baneza” bikotea ere erabiltzen du Txillardegik. Bai “jasoko banu” eta bai “jaso baneza”, biak berdin esaten dira espainolez eta frantsesez: “si levantase”, “si je levais”.
Baina desberdinak dira bi adizkera horiek ere: “jaso baneza” subjektiboa da, «ustezko kutsua du, potentziala baita. Alegia, egin daitekeen, edo gertatzea benetan nahi genukeen edo bildur ginatekeen zerbait azaltzeko erabiltzen da, “jaiki banadi” saila bezala».[3]
“Jasoko banu” forma, berriz, objektiboa da, «gure eskuetan ez dagoen zerbait azaltzeko, edo gertatzea berdin zaiguna. Alegia, baldintzaren obratzea ala ez obratzea ez dago gure ahalmenean. Kanpotik edo gainetik datorkigu baldintza: “hilko ez bagina”, “haur inoiz izan ez bagina”, “mundua bihar amaituko balitz”, “Jaungoikorik ez balitz”, eta abar».[4]
Txillardegi: «Ageri den bezala, erdaraz bi aditz-aldi hauek ez dute diferentziarik; eta horretatik heldu da euskaraz gero eta nahasiago egotea, bigarrena lehenengoari nagusituz».[5]
Azkuez eta Lafonez gain, Sapirrek eta Whorfek ere lagundu zioten Txillardegiri ohartzen ezen,
«euskara zaharrak, beste zenbait hizkuntza urrunek bezala, denbora alegiazkoa (mitikoa) eta egiazkoa (kondairakoa) berezten zituela. […] Gure ondoko erdarek ez dute berezketa hori egiten, ordea. Hortaz: euskaldunok ere ez! Horra hor, garbi, estruktura aldaketa bati dagokion pentsakera-aldaketa».[6]
Zer egin?
Txillardegiren ustez, batetik, ondo zehaztu gaurko euskara batuan euskal aditzaren aspektutik «atxiki daitekeen eta atxiki behar litzatekeen partea».[7]
Dena den, «lehen-lehenengo puntua erdara ahaztutzea da. Areago: sasi-logikatzat itsatsi zaizkigun erdal estrukturetatik geure burua zeharo erauztea. Ez bait da batere erraza!».[8]
.
Mila esker Markos.
Oso interesgarria
Egun on, Markos eta Zuzeuko irakurleak,
Krutwigek Bilbon Txillardegi ezagutu zuenean, donostiar honek ez zekien oraindik euskaraz hitzegiten.
Hemen aipatzen dituzunak Txillardegik Krutwigenganik ikasi zituen. Ikasi uste zituen.
Adeitsuki
Zure postean hau irakurtzen dugu:
“Etorriko zen” eta “etorriko litzateke”rekin gertatzen ari dena dugu hemen ere: “jaikitzen banaiz” eta “jaiki banadi”, biak berdin esaten direla espainolez eta frantsesez: “si me levanto”, “si je me lève”.
Eta nik, ordea, diotsuet ezen gaztelaniaz, bederen, bai esaten direla desberdin:
jaikitzen banaiz
: si me levanto
jaiki banadi:
:en caso de que me levante
edo
: como me levante
Adeitasunez
Beherago:
Galera ilustratzeko, “jasoko banu” eta “jaso baneza” bikotea ere erabiltzen du Txillardegik. Bai “jasoko banu” eta bai “jaso baneza”, biak berdin esaten dira espainolez eta frantsesez: “si levantase”, “si je levais”.
Berdin ez, desberdin. Nik bederen:
jasoko banu
: si levantase luego, si llegase a levantar. No me lo creo.
jaso baneza = jaso banei (Bizk.)
: si levantara. Eso creo.
Adeitsuki
Ematen dituzun Txillardegiren azalpen teorikoak bikainak dira.
Euskaltzaindiaren arauera, ondokoak zeharo sinonimoak dirade.
baletor
etortzen balitz
etorriko balitz
etor baledi
Oker daude guztiz eritzi honetan ere.
Dakuskigun:
baletor: si viniese, si estuviese viniendo
etortzen balitz: si viniese habitualmente
etorriko balitz: si viniese luego, si llegase a venir
Hiru hauek irrealak dira erabiltzailearen ustez.
Eta hau, ordea, posiblea bere ustez:
etor baledi: si viniera (porque ello es totalmente posible)
Adeitsuki
Objektua singularrean:
Oparia eman badezat: en caso de que dé el regalo
Oparia eman baneza: en caso de que diera el regalo
Oharñoa:
dezaket eta nezakeen ikastetxean lantzen diren egun berean, dezat eta neza ere aztertu behar dira. Eta halaber dezadan, dezadala, dezadanean; nezan, nezala, nezanean, e.a., zeren adizki berdinak baitira.
eman dezaket: es posible que dé
eman nezake: es posible que diera (en el futuro)
Objektua pluralean:
Opariak eman baditzat: en caso de que dé los regalos
Opariak eman banitza: en caso de que diera los regalos
Txillardegiren teoria bikaina ezin praktikara eraman, ordea, berak “erabaki”tako atzizki hiper luze artifizialen erruz. Berak, Aditz Batzordeburu zen Mitxelenak eta Akademiak berac aho batez erabakia hartu baitzuten. Horien guztion erru eta erantzukizunarengatik.
Praktikara eramateko problemak eta ezinak sortzen dira NORI-ren bat tartekatzen denean. Adibidez HARI:
Sg.
Oparia eman badiezaiot
Oparia eman baniezaio
Pl.
Oparia eman badiezazkiot
Oparia eman baniezazkio
Pluraleko hauek guztiz asmatuak dira, deskaratuki inventatuak, alegia.
Gure klasikoetan forma laburrak erabili dira:
diezaiot = diezot, deiot
niezaio = niezo, neio
diezazkiot = dietzot, deiodaz
niezazkio = nietzo, neioz
Adiskidetsuki
Zuzenketa:
Hauexek
Oparia eman badiezazkiot
Oparia eman baniezazkio
honetara idatzi behar izan nituzke:
Opariak eman badiezazkiot
Opariak eman baniezazkio
Adeitsuki
Josu, berdin daude zuzendu beharrekoa eta zuzenketa.
Adeitsuki
Barka, Josu, txarto idatzi dut, ez daude berdin.
Oheratu aurretik hartu beharrean Orfidala nahastu eta jaiki ostean hartu dut. Lanbrotuta daukat adimena, ilun ene baita
Hobe zeneza Anariren kanta aditu bazenu, hori konfidantza ia osoz diostazut, probablemente
Nagore,
Diostazut? Diotsut, erran nahiko huke…baina jarrai hire euskara entsaladarekin