Euskarak euskaratik kanpo du bere sendabidea –

Tarteka egiten diren txosten soziolinguistikoen emaitzak aurrekoek emandakoekin alderatuz gero, euskararen osasunaren bilakaera dinamikoa, nolabait-edo, osatu ahal izango dugu. Berrikitan jasoak gara azkeneko txostenaren emaitzak eta baita, hauek jaso berritan, eurek hizpidera ekarritako lehenengo balorazio, hausnarketa eta eztabaidak ere. Lortutako argazkia eta bertatik bertarako euskararen zinezko errealitatearen artean egon litekeen gehiegizko aldea sumatu dezakegu, edo, gutxienez, horren irudipena izan dugu baten batzuok behintzat. Honelako azterketen atzeko konplexutasun teknikoa ezin ukatuta, nire aldetik, nahiago eztabaida horretan ez sartu. Hortaz, jasotako argazkia ontzat-edo emanda abiapuntu gisa, gerora, horren gaineko interpretazio eta balorazioak etorri ziren eta adostasun eta desadostasunak. Batzuk baikor agertu ziren, bestetzuk ez horrenbeste, eta, erdibidean, bi jarreretarako zergatiak badaudela sinetsiak zeudenak. Balorazioak balorazio, interpretazioak interpretazio, badaude ondorio oinarrizko batzuk ezin ukatuzkoak direnak, eta gutxi-asko den-denon begi-bistakotzat edo datu objektibotzat jo litezkeenak, nik uste; bateko, euskararen ezagutza-mailan goranzko bilakaera nabarmena dugu, baina, besteko, ezagutza horretatik hasiera batean espero izatekoa zatekeen erabilera lortu ez izana onartu behar dugu. Ezagutza eta erabileraren arteko harreman espero ez bezain armoniatsua genuke, hartaz, zer pentsaturik eman beharko ligukeena. Berrikitango Euskal Hezkuntzako euskalduntze prozesuaren gainean sorturiko eztabaidetan ere ikus dezakegu, besteak beste, arazo edo kezkagai berbera. Noan, bada, datozen lerro hauetan, erabilpen falta horrekikoan sumatzen dugun kale zulo ilun hori argitu lezaketen hausnarketa batzuk ekartzera.

EAEn Hizkuntz Politikako sailburu izandako Patxi Baztarrikak zera zigun esana jada 2009an: “euskararen gizarte mailako ezagutza belaunaldiz belaunaldi zabaltzen joango den aurreikuspenarekin batera, euskararen biziberritzeko erronka nagusia “erabili ahal izatetik erabili nahi izaterako” urratsa gizarteratzea da” (Babeli gorazarre, 259. or). Goiko lerroetan adierazi dudan moduan, euskalduntze prozesua abian jarri zenean jarraiko hau pentsatu zen; ezagutzarako, edo gutxieneko ezagutzarako, baldintzak behin bermatuak egonda, erabilerak berak ere erritmo antzetsuko batean egingo zukeela gora. Bilakaera baina bestelakoa izan da. Hau zergatik gertatzen den azaltzea ez da samurra eta euskarak bizi duen errealitatearen zenbait eta zenbait ezaugarri eta faktore aintzakotzat hartzera eraman behar gaitu.

Euskaraz “egin nahi izate hori” gogo edo motibazioarekin dago lotuta. Gogo eta motibazio direlako horiek ez daude hutsean eraikita. Euskarak oso errealitate berezia eta anomaloa bizi du. Eduardo Apodakak halaxe adierazten digu: “Gaur, euskara gehienbat anomalia da… agidanez, ez dugu hizkuntza nagusien indar unibertsal objetibatua lortuko. Zantzu guztien arabera, gure indar subjektiboen mende biziko den atmosfera partzial eta babestua izango da” (Identitate eta anomalia 277. or ). Zonalde edo herri oso euskaldun gero eta gutxiago horietara egin beharko dugu bestelakorik sentitzeko, edo, agian, zonalde horietatik kanpo, akademia, hezkuntza edota euskal kulturarekin-edo lotutako eremuetan ere eman litezke euskararekin Apodakak deitzen dituen “bizi-komunitate trinkoak”; bestetik ere, gizabanakoen arteko harreman gertu eta zehatz baztuen baitan ere egon litezke, egon, “euskarazko harreman trinkoak”, irla isolatuen moduan badira ere. Oro har, dena den, Apodakak dioen moduan, “euskara ez da bizi-praktiken matrizea, ezta atmosfera ere eta hala den kasuetan atmosfera babestu eta maiz artifizial samarra izan ohi da”.

Euskararen anomalia, edota euskarazko bizi-komunitate trinkoen eskasia, aintzat hartzen badugu, horren ondoren gertakari hau zergatik ematen den galde diezaiokegu geure buruari, edota gertakari hau zertan datzan edo zer ezaugarri nagusi dituen. Anomalia hau azaltze edo deskribatze aldera, euskarak pairatzen dituen hiru baldintzapen edo muga aipatuko nituzke nik:

1) “Jendeartekotasun jarraitu” falta: “jendeartekotasun jarraitu” faltaz, esaterako, Donostia bezalako hiriburu teorian nahiko euskaldun batean ezin izango naiz etenik gabe era jarraitu batean, hirian zehar, tokiz toki, eta egitekoz egiteko euskara hutsean jardun. Orain okindegian euskaraz arituko naiz, hortik atera, buelta eman, kioskoan sartu eta nekez ulertua izango naiz; handik atera eta kafetegian sarturik piperrik ez didate ulertuko. Alegia, ezin naiz inolaz ere era jarraituan eta etenik eta zailtasunik gabean euskara hutsean bizi Donostia bezalako hiriburu batean. Gertakari hau, egia esatera, Euskal Herriko lau bailara euskaldunenak bazter utzirik, gutxi-asko kasik herri eta hiri guztietan ematen da gutxi-asko. Irla batetik bestera, jauzika bezala, gabiltzala ematen du, oasiz oasi, arnasa noiz, non eta nola hartuko.

Deskribapen hau “jendartekotasun jarraitu falta”-aren fenomenoaren dimentsio faktiko edo izatezkoari dagokio, baina horren ondorio zuzenaz hari dagokion bigarren dimentsioarekin ere egingo dugu topo; euskarak, komunikazio tresna edo baliabide gisa, denboraren joanean etenik gabe pairatzen duen murrizte kualitatibo edo higatzeari dagokio ondoriozko bigarren dimentsio hau. Jarraitasun falta hau dela-eta, gure gizartean “serio” eta “garrantzitsua” den zerbait egin behar baldin badugu, segi-segituan eta zalantza izpirik gabe erdarara joko dugu, izan lanean, izan ekonomian, politikan…Honek guztionek euskal hiztunen komunikazio gaitasuna murriztu eta pobretzen du eta euskara gero eta hizkuntza ez osoago bilakarazten.

Fenomeno hau are euskal eleberrigintzan ere islatua dago. Fermin Etxegoienek honi erreparatzen dio ondo asko Totelak bere eleberriko pertsonaien arteko solasaldietako batean: “Espainolez edo ingelesez errealitatea, funtsean, unibertso osotu bat da eta baita, ondorioz, era errazean partekagarria ere. Errealitate garaikidea euskaraz, ordea, ez da unibertso osotu bat eta euskarazko nobelak, ia guztiak, etengabe ari dira, halabeharrez, euskal mundu garaikidearen partzialtasun edo besomoztasun horri buruz aski modu obsesiboan” (Totelak 209. or).

2) “Konpaktasun” falta: Termino hau ere Fermin Etxegoienen Totelak eleberriko pertsonaien arteko hizketaldi batean agertzen da. Termino honekin gutxi-asko zera adierazi nahi da; euskara, komunikazio tresna gisa, hiztunen artean partekatutako produktu moduan, oso “adaskatua” dagoela. Batuaren sorreraren bitartez bilatu, lortu nahi izan, zen batasuna bainoago, orain, “konpaktasun” delako horren beharrean gaude. Nola lortu “konpaktasun” hori euskalkietan eta batuaz mintzo diren hiztunen artean? Nola lortu “konpaktasun” hori nahiko agrafoak izan, baina oso ahozko euskara maila ona dutenak eta eskolatik-edo oso euskara idatzi egokia izan baina mintza mailan larri moldatzen diren horien artean? Nola “konpaktatu” elkarrengandik urrun samar dauden euskalki ezberdinetako hiztunak?…

3) “Euskararen habitus mendrea”: Habitus terminoak Bourdieu-ren termino soziologiko garrantzitsu bat da eta, euskarari dagokionean, bai gorago aipatutako Eduardo Apodakaren Identitatea eta anomalia saiakeran, bai Ibai Iztuetaren Cultura vasca vs Euskal kultura izenekoan oso zuzen eta egoki dago jasota. Habitus terminoaz Bourdieuk sakon-sakonki barneratua dugun azturari egiten nahi dio erreferentzia. Hizkuntzari dagokionean, habitus-a hiztunek sakoneko aztura gisa barneratuak dituen hizkuntza praktika inkontzienteek osatzen dute. Euskararen habitus-a mendre dago, besteak beste, aurreko bi baldintzapenengatik (jendartekotasun jarraitu falta eta konpaktasuna falta) eta bi horien ondorio zuzena da. Euskararako habitus-a eta erdararakoaren artean ez dira berdinen arteko harreman armoniatsu bat; “Euskal Herrian, gaur gaurkoz, elebidunak euskaraz egitera ala erdaraz egitera daramatzan bi habitus horien inkontzientzia ez dira maila berekoak. Egoera diglosikoan eta erdal elebakarrez inguratuta, erdararako interpelazioa etenik gabekoa baita, saihestezina da hainbat kasutan euskaraz ari garenaz kontziente izatea eta, hartara, habitus-a urratzea” (Cultura vasca vs… 179. or). Gauzak horrela, erdarazko praktikak berez eta guztiz inkontzienteak diren bitartean, euskarazkoak nahitaez eta ezinbestez guztiz kontzienteak izan ohi dira.

Gurea bezalako gizarte diglosikoan, non euskara hizkuntza ez-hegemonikoa den, berorren habitus mendre, ahul eta menpeko horri buelta ematean datza hain justu bere etorkizun ona, nire ustetan. Administraziotik eta bereziki Hezkuntzatik orain artean egindako esfortzu eta ahalegin guztiak “1.” eta “2.” puntuekin izan dute lotura-edo. Zuzen eta egoki batzuetan, eta ez horrenbeste bestetzuetan, lau hamarkada hauetan zehar euskalduntze prozesuak “jendeartekotasun jarraitu falta” hori emendatu nahi izan du; eta bestaldetik, euskara gaitu, egokitu zein armonizatze alderako ekimen guztiek “konpaktasun falta” hori apaltzea izan dute xede. Asko egin da aurrera bi fronteetan, ezin uka.

Aurrerapenak aurrerapen, bagaude zer edo zertan ari garelakoan larriki huts egiten. Artikuluaren hasieran aipatzen nituen ezagutza eta erabilpenaren arteko diskordantzia nabarmenegia dugu horren erakusgarri. Diskordantzia hori da hain justu gaur egun hizpidera ekartzen ari garena euskararen osasuna eta bilakaera mintzagai ditugunean. Bada, berorren zergatiak aurkitze aldera, jarraiko hau aipatu nuke nik: euskararen eta bere uneko eta etorkizuneko hiztunei erreparatu zaie soilik euskalduntze prozesuan, hots, hizkuntzaren dimentsio inmanente-edo dei genezakeen horri; baina, horrekin batera, zeharo oharkabean geratu zaigu kualitatiboki, axiologikoki (hau da, baloreei dagokionean), euskarak gizartean duen edo beharko lukeen kokagunea. Hau da, 3. puntukoari ezer gutxi erreparatu zaio, alegia, euskarak, hizkuntza ez-hegemonikoa den aldetik, duen habitus berezi eta gutxitua ez da behar bezala aintzat hartu. Hiru puntuak daude elkarrekin hertsiki lotuak eta, ikusi dugun bezala, 3.a, habitus-a, aurreko bien ondorio zuzena da. Hortaz, geure buruari zera galdetu beharko genioke jarrai-jarraian: orduan, nola atera itxuraz irteerarik gabeko ataka honetatik? Ez al gara, Apodakaren metaforarekin esanda, oso pitzatuta dagoen koltxoneta etengabe puzten ari? Ez al gabiltza, iraun artean, esfortzu sisifiko antzuan?

Ni ezezkoan nago. Edo, erdi-alperrikako ahalegin horretan nolabait edo beste ari bagara ere, badago aterabiderik egon, hau erraza ez bada ere. Aurreratu dut jada, nire ustetan euskararen habitus-ari erreparatzean eta berau sendotzean datzala euskararen aurrerabidea. Erdararen aldean, eta jada ikusi dugun moduan, euskararen habitus-a subalternoa da eta berez eta izatez halakoa izaten jarraituko du. Erdararen habitus-ean aztura inkontzienteak kokatzen gaitu, eta bera, inkontzientea den aldetik, askoz indartsuagoa euskararena baino. Honi buelta ematea oso zaila da,eta ezinezkoa ere eman dezake. Euskara soil-soilik komunikazio-tresnatzat jotzen badugu, erdararen hedapen eta indar praktikoa kontuan izanda, bere erabilerak, gora egin ez, eta ziurrenik behera egingo du pixkanaka. Euskarak ezin du praktikotasun-eremuan borrokatu, ezin izango du bere lantze material eta inmanente hutsetik hegemonia lortu. Inmanentziatik transzendentziarako jauzi bat egin beharko du aipatu lehengo bi baldintzapenen gainetik ibili ahal izateko eta euskararen habitus-a eraldatuko badugu. Jauzi hori egin ahal izateko euskaratik kanpo jarri beharko gara derrigor. Izan ere, euskaratik kanpo dago, gerora euskara eramanda, berau indartu eta sendotuko duen gakoa. Euskararen habitus-aren aldaketa, ematekotan, euskal identitatearekiko harreman estuan emango da. Eskolan, hezkuntzan, euskarak egun falta duen energia eta erakarmena, ez da euskararen baitatik sortuko, baizik-eta euskal identitatearekiko atxikimendutik barneratuko diskurtso eta motibazioetatik. Elebidunak euskararen erabileraren alde egingo du erabilera honen balio sinbolikoa ondo asko barneratua duelako aurrez eta bera euskalduntasunaren gainean barneratua duen diskurtsoarekin bat egiten duelako. Eta behin erabileraren gurpil bizia abian jarrita, erabiltzearen erabiltzez euskararen baldintzapen materialak (1. Eta 2. puntuak) leunduz joango dira.

Euskarak euskaratik kanpo du bere sendabidea