Elebitasuna … ala hizkuntza-gatazka? –

Ez da arraroa izaten bizi garen mundu honetan kontzeptuak nahastea, guztioi gertatzen zaigu. Horren adibide dugu Euskal Herrian elebitasuna daukagula dioen jendea. Bada, arrazoirik ez zaie falta; elebitasuna, egon, badago. Alta, agerikoa da adierazpide hori errealitatearen azalean geratzen dela, egoeraren benetako gordintasuna islatu ezinean… ala ez da horren agerikoa? Zer pentsatuko luke jende horrek erranen banie hizkuntza-gatazka terminoa dela Herriko egoera soziolinguistikoa hobekien deskribatzen duena, eta ez elebitasuna? Gizaki garen geu batzuetan konnotazioetan galtzen gara, baina bertze batzuetan konnotazioan datza gakoa. Bada, azter dezagun, arin eta azaletik, zergatik den zuzenago hizkuntza-gatazka terminoa.

Hasteko, zalantzarik ez da Euskal Herrian ukipen-egoera daukagula, zeinetan euskarak bat egiten duen espainolarekin eta frantsesarekin. Horren ondorio zuzena dugu elebitasuna, eta hiztun elebidunak dauden heinean, hizkuntzen arteko harremanak sortzen dira, ezinbertzean. Oraingoz erran guztia ebidentzia hutsa bertzerik ez da, baina ez dira izaten horren agerikoak hizkuntzen arteko harremanen ondorioak.

Gizarte-mailan, elebitasunaren ondorioa diglosia da. Gizarte batean hainbat funtzio bereiz daitezke ikuspuntu soziolinguistikotik, hala nola erlijioa, irakaskuntza, lana, etxeko harremanak edo administrazioa. Aditu batzuek gizarte-funtzio deritze, bertze batzuek eginkizun, bertze batzuek txoko sozioekologiko… Alabaina, gauza beraren inguruan ari dira. Bada, gizartean hainbat funtzio dago, eta horiek betetzeko hizkuntza beharrezkoa da. Baina, zein hizkuntza? Hizkuntza bakarra dagoen gizarteetan (arraroa dena) zalantzarik ez dago. Ukipen-egoera eta elebitasuna gertatzen direnean, ordea, arazoak hasten dira; izan ere, gizarte-funtzioen banaketa gertatzen da, hau da, funtzio hainbat hizkuntza batek beteko ditu, bertze zenbait bertze batek, eta gainerakoak biek, kasurik kasu eta inoiz ez era orekatuan. Beraz, funtzioen banaketa gertatzen den egoera horri deritzo diglosia, hain zuzen.

Orain bada, pauso bat gehiago egin dezakegu, eta diglosiaren ondorioak aztertu. Hainbat diglosia mota dago, baina zalantzarik gabe munduan orokortuena diglosia total edo glotofagiko deritzona da. Egoera horretan bi hizkuntza bereizi behar dira: menperatzailea, alegia, boterea duena (izan politikoa, ekonomikoa, militarra edo dena delakoa), eta gutxitua. Areago, diglosia mota horrek ezaugarritzat du hizkuntza gutxituak ez dituela inon gizarte-funtzio guztiak bermaturik, eta menperatzaileak, aldiz, bai. Diglosia mota honen adibide ezin argiagoa dugu Euskal Herrian daukagun egoera. Hegoaldean, adibidez, espainola da hizkuntza menperatzailea, botere osoa biltzen duena eta, gainera, Herritik kanpo erabat bermaturik ditu funtzio guztiak (adibidez, Andaluzian). Euskarak, aldiz, ez ditu funtzio guztiak bermaturik, ez bere berezko eremuan, ez inon.

Eta zuek beharbada pentsatuko duzue: ados, honaino ongi, eta zer? Bada, diglosia glotofagikoa erabat suntsigarria dela eta desagerpenerako bidean jartzen dituela aipatu hizkuntza gutxituak. Izan ere, gizarte-funtzioen banaketan adostasunik ez dagoenean (diglosia glotofagikoaren ezaugarritzat ere jo daitekeena) ezegonkortasuna sortzen da, eta hizkuntzak norgehiagoka hasten dira ahalik eta funtzio gehien bereganatzearren. Egoera horri deritzo, hain zuzen, hizkuntza-gatazka.

Gauzak horrela, erran gabe doa gatazka ez dela inoiz orekatua izaten, aipatu bezala beti baitago menperatzailea den hizkuntza bat. Ondorioz, hizkuntza gutxituak funtzioak progresiboki galtzen ditu, hizkuntza menperatzailearen mesedetan. Gutxinaka-gutxinaka, hizkuntza gutxitua funtzio jakin gutxi batzuetan zokoratzen da menperatzailearen ekimenez, eta argi dago zein den istorio honen amaiera: erabateko ordezkapena, hau da, hizkuntzizidoa. Eta hizkuntzizidioaz ari naiz, hizkuntzak ez baitira berez hiltzen, erail egiten dira.

Beraz, orain bai, “eta zer?” galdetzen badidazue, nik erantzunen dizuet Euskal Herrian pairatzen dugun egoera soziolinguistikoaz ari garenean, ez dela gauza bera elebitasunaz aritzea edo hizkuntza-gatazkaz aritzea. Elebitasun hitza inertea da nolabait, zuria. Hizkuntza-gatazkaren kasuan, aldiz, horrek ondorio du munduko hizkuntzen % 50 baino gehiago desagertzeko arrisku larrian daudela, aniztasun galera izugarri bezain tamalgarria.

Argi dago euskara etengabeko erasopean dagoela. Espainiar eta frantses botereak ezin eraginkorragoak dira bakoitza dagokion hizkuntzaren erabilera sustatzen eta zabaltzen. Euskaldunon ahaleginak ezin zaizkie inolaz ere parekatu, ez baitago baliabiderik ezta, larriagoa dena, kontzientziarik ere. Salbuespenak egon badira, baina salbuespen diren kontzientziadun hiztun horien ekimena ez da inolaz ere nahikoa, talde txiki batek ezer gutxi egin baitezake ongi antolaturiko eta sistematikoki erasotzen duten bi administrazio erraldoiren aurka.

Agerikoa da talde horrek, orokorrean mintzatuz, bi gauza falta dituela: batetik, botere politikoaren babesa, egiazkoa eta eraginkorra; bertzetik, herriarena, alegia, hiztun-komunitate kontziente eta aktiboaren babesa. Bigarrenean enfasia eginik (baina lehenengoa inolaz ere gutxietsi gabe), desagerpenera daraman joera horri buelta emateko, hiztun-komunitate kontziente eta motibatua behar da, ezinbertzean. Gauzak horrela, kontzientzia hartzeko lehenengo pausoa egoeraz ohartzea da eta, beraz, argi izan behar dugu zer den esku artean daukaguna: hizkuntza-gatazka, eta ez elebitasun soila. Mintza gaitezen zuzen eta erabakitasunez, lehen pausoa baita.

Elebitasuna … ala hizkuntza-gatazka?