Unibertsitatea eta gizartearekiko duen erantzukizuna – 

Unibertsitatea eraldaketa eta krisi-prozesu batean dago, eta gaur egun bere legitimitateari, gizartean betetzen duen rolari eta bere nortasunari eragiten dio. Duela hamarkada bat inguru, 2009 eta 2013 urteen artean, goi-mailako hezkuntzara bideratutako aurrekontu publikoek 1.226 milioi euro baino gehiagotan egin zuten behera, hau da, unibertsitate guztientzako funtsak %12,32 jaitsi ziren eta, hala ere, ez zen gizarte-protestarik izan funtsen murrizketa horren ondorioz. Joera hori ez da aldatu. Gizarteak konfidantza galdu du unibertsitatean, hausnartzen, ulertzen eta jarduten lagun diezaion botere intelektual gisa jokatzeko.

Bestalde, egungo unibertsitateak tentsio handiak ditu. Korronte nagusi batzuek bere funtzioak merkatuaren premiekin bat datozen dinamiketara bideratzera bultzatzen dute. Beste batzuek aldarrikatzen dute unibertsitateak bere independentziari eta gaitasun kritikoari eustea, gizartearen beste erronka batzuei aurre egin ahal izateko. Unibertsitateak gizartearen eskaerei erantzuteko duen erantzukizunaren irismenari buruzko eztabaida Boaventura de Sousak bere ikasketetan ondo deskribatzen duen bidegurutzean dago.

Unibertsitate-erakundeak aukeratu behar du: garapen iraunkorrarekiko eta justizia sozialarekiko konpromiso handiago baterantz aurrera egitea, edo egungo sistema ekonomiko eta sozialaren eredua mantentzera laguntzea kontuan izanda sistema horrek konfiantza itsua duela teknologiaren garapenean, bizitza-eredu bidegabe eta jasanezin bati eusteko.

Testuinguru honetan, unibertsitateek gizartearekiko konpromisoa bermatzen duten txostenak berehala argitaratzen dituzte, Unibertsitatearen Gizarte Erantzukizuna deritzonaren esparruan garatzen diren politikak eta ekintzak deskribatuz. XX. mendearen amaieratik aurrera, Unibertsitatearen Gizarte Erantzukizuna erreferentzia gisa erabiltzen hasi zen nazioarteko hainbat erakundek argitaratutako dokumentuetan, hala nola UNESCOk. Hain zuzen ere, Goi-mailako Hezkuntzaren Goi-bilerak, 2009an Parisen egin zenak, ikuspegi berri bat planteatu zuen goi-mailako hezkuntzak gizartearekin duen erantzukizunaren inguruan. Ikuspegi hori honako premisa hauetan oinarritzen da: goi-mailako hezkuntza ondasun publikoa dela, eta, beraz, guztion erantzukizuna dela. Jakintza sortzeari dagokionez, gizarte-lidergoa hartu behar duela mundu mailako erronkei heltzeko, hala nola, elikagaien segurtasuna, klima-aldaketa, uraren kudeaketa, kulturen arteko elkarrizketa, energia berriztagarriak edo herritartasun kritikoa.

Hala ere, gaur egun, pentsamendu-korronte zabal batek unibertsitatea, gizateriaren erronka handiak konpontzen lagundu beharrean, arazo garrantzitsuenak eragiten ari diren merkataritza-dinamikan eta logikan gero eta gehiago parte hartzen ari den erakunde gisa kokatzen du.

Unibertsitatearen Gizarte Erantzukizunaren sustapena, unibertsitatearen konpromiso sozialaren eta bere misioa betetzearen adierazgarri gisa, unibertsitateko lana hobeto egiteko gomendio zehatz batzuen eskutik planteatu zen. Hala, adibidez, ikerketari dagokionez, Unibertsitatearen Gizarte Erantzukizuna lotu zitzaion ikerketaren emaitzak zabalduagoak izateko eta dokumentazio zientifikoa doan eskuratzeko beharrari. Era berean, ikerketalana malguago antolatzearen alde egin zen, zientzia eta diziplinartekotasuna sustatzeko gizartearen zerbitzura. Horretarako, lehentasunez planteatu beharko lirateke herritarren ongizateari dagozkion gaiak, bai eta tokiko mailan zientziarako eta teknologiarako oinarri sendoak sortzen lagundu ere.

«Arauaren gorputzean ez da agertzen «etika» hitza, ezta behin ere, eta «Justizia soziala» terminoa hasieran bakarrik aipatzen da, unibertsitatea ezagutza, ongizate materiala, gizarte-justizia eta kultura-askatasunaren iturria dela eta izan behar duela ulertuta»

Gizartearekiko elkarrizketa, unibertsitate erakunde eta komunitatearen bitartez.

Ezin dugu ahaztu unibertsitateak bizi diren gizartearen parte direla, eta, beraz, ingurunean gertatzen diren aldaketek eragina dutela haien jardueran. Merkantilizazioak bizitzako esparru guztiei eragiten dienean, bizirik irauteko soilik egokitzen den unibertsitatea, baina gizartea aurreratzeko eta eraldatzeko gai ez dena, korronteak eramaten uzten du, eta norabide zuzena hartzen du transmititzen eta sortzen duen ezagutzaren merkantilizaziora.

Unibertsitatea gainerako gizarte-eragileekin harremanetan jartzeko modua, inguruko premia larrienak identifikatzeko eta beste gizarte-eskaera batzuei (merkatuak identifikatzen dituenez bestelakoak) erantzuteko balio beharko lioke, eta gizartearen aurrean duen eginkizuna legitimatzeko erreferentzia izan beharko luke. Horrela, unibertsitatea egungo testuinguruan funtzionaltasuna galtzen duen gizarte-eragilea da, gizartearen zati handi baten eskaeretatik gero eta gehiago aldentzen ari baita.

Bestalde, onartu behar dugu unibertsitateak potentzial handia duela beste eragile batzuekin lan egiteko, elkarrekin eragiteko modu berriak emanez, gizarteari ikuspegi alternatiboak emateko, gertatzen denaren konplexutasunari aurre egiteko eta hura ulertzeko, eta etorkizun berriak esploratu eta identifikatzeko, alternatibak planteatuz. Ildo horretan, unibertsitate-komunitate osoa interpelatuta sentitu behar da; izan ere, irakasleek, zerbitzuetako langileek eta ikasleek legitimitatea dute tokiko ingurunearekin eta ingurune globalarekin harreman arinagoa eta konfiantza handiagokoa izateko. Zaila da egungo balioak aldatzea, baina posible da, erreferentzia-parametro batzuk aldatuz, eta komunitatean oinarritutako irtenbideak sustatuz. Unibertsitatea beti dago krisian, baina oraindik badu gaitasuna gizarte-aldaketen lidergoan funtsezko zeregina betetzeko.

«Unibertsitatea egungo testuinguruan funtzionaltasuna galtzen duen gizarte-eragilea da, gizartearen zati handi baten eskaeretatik gero eta gehiago aldentzen ari baita»

Hala ere, unibertsitate-sistema egiaztatzeko eta ebaluatzeko sistemek, interes orokorrarekin interes partikularrarekin baino lotuago dagoen lan desinteresatua saritzetik urrun, altruismoa eta unibertsitatearen merkantilizazioaren ordezko pentsamendu kritikoa (nazioarteko erakundeek eskatua) sustatzen duten ekintzak baztertzen dituzte.

Baina, horretarako, gizarteak unibertsitatearekiko duen konfiantza berreskuratu behar da. Eta herritarrek unibertsitateari laguntzea, kalitatea neurtzeko sistemak ezartzea eskatzen dutenean, goi-mailako hezkuntzaren zenbait gaitasun indartzean oinarrituta, hala nola:

• Tokiko gizartearen eta gizarte globalaren erronkei eta eskaerei erantzuteko eta haien zereginetan integratzeko gaitasuna, dimentsioen aniztasuna (ekonomikoa, politikoa, teknologikoa, ekologikoa, soziala…), eragileen eta erakundeen aniztasuna (publikoak eta pribatuak) eta eskalak (tokikoa eta globala) kontuan hartuta.
• Unibertsitateak alternatibei erantzuteko eta alternatibak proposatzeko eta eraldaketa-proposamenak zuzentzeko duen gaitasuna (esparru teknologikoan, sozialean, kulturalean, ekonomikoan), unean uneko erronkei aurre egiteko eta gizarte bidezkoagoa eta iraunkorragoa lortzeko ezagutzak sortuz.
• Aurreko planteamenduekin bat datorren antolaketaz hornitzeko gaitasuna, bai pentsamendu-autonomia bermatzeari dagokionez, bai barne-kudeaketa demokratiko, eraginkor eta iraunkorrari dagokionez, edo unibertsitateak parte hartzeko bide egokiak ezartzeari dagokionez.

Eta bitartean, 2022ko maiatzaren hasieran, Unibertsitateetako ministro Joan Subiratsek Unibertsitate Sistemaren Lege Organikoaren dokumentu berria aurkeztu zuen, unibertsitateen aldeko gastu publikoa, lan-egonkortasuna, bizialdi osoko prestakuntza ahalbidetzen duten titulazio berriak eta abar areagotuko zirela aginduta. Hala ere, arauaren gorputzean ez da agertzen «etika» hitza, ezta behin ere, eta «Justizia soziala» terminoa hasieran bakarrik aipatzen da, unibertsitatea ezagutza, ongizate materiala, gizarte-justizia eta kultura-askatasunaren iturria dela eta izan behar duela ulertuta.

Horregatik guztiagatik, zein unibertsitate nahi dugun galdetzearekin batera, zer gizarte eraikitzen ari garen hausnartu behar dugu.

…

Iratxe Amiano

UPV/EHUko Finantza Ekonomia I. Saileko irakaslea 

…

Galde 37 uda/2022

Unibertsitatea eta gizartearekiko duen erantzukizuna