San Bernabe jaiak Logroñon. Nafarroako herri soberanoa ezkutatzea eta ukatzea –

Ekainaren 11n, San Bernabe egunean, herriko jaiak ospatzen dira Errioxako hiriburuan. Logroñora joatea gustatzen zait, batez ere San Bernabe jaietan, jaietako giro onak eta errioxarren tratu natural zintzoak une atseginak pasarazten dizkidatelako. Jai-ekitaldien artean, bada bat nire arreta biziki erakartzen duena. 2008az geroztik, Revellingo harresiaren inguruan antzeztu ohi da, urtero, San Bernabe jai hauetan, 1512an “frantziar tropek” Logroño setiatu zuteneko une historikoa. Ohikoa izaten da horrelako gertakari historikoetan herri-iruditeriak parte hartzea eta, ondorioz, kontakizun mitifikatu bat sortzea, non elezaharra (legenda) gertaera historikoari berari gailentzen zaion. Horrela, elezaharra sortzen da, oinarri historikoa duen kontakizun folklorikoa, herri baten tradizioaren parte izan ohi dena, bere kulturaren adierazpen gisa, eta, beraz, errespetu handiagoa merezi duena.

1521eko Logroñoko setioak ere mitifikazio-prozesu handia jasan du, eta neurri handi batean desitxuratuta geratu da. Horrela, setiatzaileen kopurua puztu egiten da, Logroñoko laborari batzuek “frantses” kanpamentua ustez urpean utzi izanaz harrotzen da, bestalde, setiatuek igarotako ustezko goseaz ere hitz egiten da, Ebro ibaian ezkutuka harrapatutako arrainen banaketari esker bakarrik baretu zitekeena… Halarik ere, Logroñoko setioa mitifikatzeko elementu horien guztien artean, bada bat, bereziki, oso deseroso utzi ninduena: “frantzes” hitzaren errepikapen setatia. Eta errepikapen hori hain da gehiegizkoa, hain hisitia, non ondorioztatzen baitut ez dela modu inozoan erabiltzen. Baieztapen honek azalpen arrazoitua eskatzen du.

1521eko udaberrian, Nafarroako Erresuma askatzeko hirugarren saiakera egin zen, 9 urte lehenago (1512an) Gaztela eta Aragoiko armadak inbaditu eta konkistatua. Une aproposa zen. Gaztelan, komuneroen altxamendu armatua (Gaztelako Erkidegoen gerra) bere unerik gorenean zegoen, eta, horrekin batera, Germanien matxinada gertatzen ari zen Valentzia eta Mallorkako erresumetan.

Espainiako Historia-liburuek Frantziako inbasio soil gisa aurkeztu ohi dute 1521eko kanpaina, hilabete geroago (ekainak 30ean) Ezkirotz eta Noaingo zelaietan izandako porrotarekin zapuztua izango dena. Gaian sartu aurretik, honi buruzko bi ohar argigarri:

Lehenik eta behin, agerian utzi beharko da garai hartan (1521) Pirinioak ez zirela frantzesen lurrak, gaskoien eta okzitaniarrenak baizik. Jatorrizko Gaskonia edo Wasconia, gaskoiera berezko hizkuntzatzat zuena, Bordeletik eta Garona ibaiaren bokaletik Kataluniako Rosello ibairaino hedatzen zen. Garai hartan Nafarroarekin zituen harreman historikoak eta interes komunak aski dokumentatuak dituzte hainbat autorek. Horregatik guztiagatik, XVI. mendeko Frantziako lurraldea gaur egungoarekin bat datozela balioestea, eta Pirinioetako iparraldeko biztanle guztiak frantziar hitzarekin izendatzea eta definitzea, adulterazio eta faltsifikazio nabarmena da.

Bigarrenik, 1512an Nafarroa penintsularraren konkista eta okupazio militarraren ondoren, 100 urtez (1620ra arte) okupatu gabeko Nafarroa kontinentalean subiranotasuna izaten jarraitu zuela gogoratu eta egiaztatu beharko da, denbora tarte horretan ahalegin militar eta diplomatiko handiak egin baitziren Erresuma erabat berreskuratzeko.

Nafarroako Erresuma askatzeko hirugarren ahalegin horretan armada berri bat sortu zen, soldadu nafarrek, gaskoiek eta frantsesek osatua, guztira 12.000 inguru, Asparrotseko jaunaren (Andre Foixkoaren) agindupean. Izan ere, Asparrots jeneral frantses bat zen, bere lehengusu Nafarroako Enrique II.a erregeak erresuma askatuko zuen erasoaldi handi baten buru izateko ahaldundua. Bestalde, Nafarroako errege-erreginek izendatutako armada berriko agintari militar gehienak nafarrak ziren, edo haien senideak edo, izatekotan ere, haien lurraldeetako karguak betetzen zituztenak (Biarn, Lapurdi, Bigorra, Foix, Albret), beraz, baiezta daiteke 1521ean Nafarroako errege-erreginek antolatutako armada ez zela frantsesa, nafarra baizik. Bestalde, nafar erregeak 1512an Gaztelako inbaditzaileek bidegabeki kendu zietena berreskuratzeko ahaleginean legitimatuta zeudenez, haien armada benetako nafarra izateaz gain, askatzekoa ere bazela ondoriozta daiteke.

1512ko gaztelar inbasioaz geroztik, Nafarroako biztanleek era guztietako laidoak jasan zituzten: konkista eta okupazio militarrak berak sortzen duen errepresioa eta beldurra; arpilatze eta hertsapen iraunkorrak; haien defentsa-sistemaren suntsipena; oposiziogileen jazarpena; kargu instituzionalak zituzten nafarren purga-garbiketa, eta abar luze bat. Beraz, nafarren atsekabea eta nazka publikoa nabarmena zen.

Faktore horien guztien ondorioz, 1521ean, Nafarroako Armada Iparraldetik sartu zenean, ibilaldi militarra izan zen, erresumaren matxinada masiboari esker. Iruña, Zangoza, Lizarra, Tafalla, Tutera eta beste herri batzuk armetan altxatu ziren, eta bertako bizilagunek Espainiako goarnizioak kanporatzea lortu zuten. Soilik nafarrak ziren tropek garaipen sendoak lortu zituzten Esan, Obanosen eta Zegarrainen. Badira nafarren matxinada egiaztatzen duten dokumentuak, Asparrotsen armada lurralde okupatura iritsi aurretik ere. Gaztelako kondestableak berak, Espainiako Armadako jeneralak, Karlos I.a enperadoreari Santo Domingo de la Calzadatik 1521eko ekainaren 11ko gutunean aitortu zionez, “Erresuma osoa don Enrikeren alde altxatu zen”.

Nafarroaren askapena 20 egun eskasetan egin zen. André Foixkoa (Asparrots nafarren hizkuntzan), Lesparrouko jauna eta Nafarroako armadako jenerala, Nafarroan bere posizioak sendotu nahi izan zituen Logroñori setioa emanez. Kontuan izan behar da garai hartan zubi gutxi zeudela Ebro zeharkatzeko; bata Logroñon zegoen, bestea Tuteran. Apustu estrategikoa arriskutsua izan zen. Logroñarren erresistentzia gogorrak eta hiriari laguntzera zetozen Gaztelako tropen hurbiltasunak setioa altxatzera behartu zuten Lesparrouko armada. 1521eko ekainaren 11 zen, San Bernabe eguna.

Handik gutxira, Gaztelako Armadak Ebro ibaia zeharkatu eta Nafarroaren bigarren konkista hasi zuen, lehenengoa baino askoz luzeagoa eta basatiagoa izango zena. Gaztelako tropek sistematikoki arpilatu zituzten Vianatik Iruñerako bidean aurkitu zituzten herri guztiak. Egun batzuk geroago, 1521eko ekainaren 30ean, Gaztelako tropek Nafarroako armada garaitu zuten Noainen. Errepresioa izugarria izan zen. Urte horren amaieran, Espainiako erregeorde berriak onartzen zuen Espainiak Leringo kondearen eta hogei bat nobleren babesa baino ez zuela, nafarrek bizi zuten zapalkuntza eta atsekabe egoeraren isla garbia. Era berean, gertakari horien garaikide den Diego Ramirez de Ávalosen lekukotza ere argigarria da, eta honela deskribatzen ditu nafarrak porrotaren ondoren geratu ziren inguruabarrak:

“Artzainik gabeko ardiak bailiran… haien etxe, etxalde eta ahaideek zorigaitz handiak jasan zituzten Gaztelako gobernamendu gogor eta kontzientzia txarragatik eta salaketa faltsuengatik, batzuk erbesteratuak, beste batzuk lepoa moztuak, beste batzuk tratu txarrak jasanak eta oinazetuak…, hau guztia beren leialtasunari eustearren, eta horrela, gaztelarrek leial deitzen zieten beren alde zeuden guztiei, besteak traidoretzat jo eta hil egiten zituzten”.

Eta hala izan zen. Traidore deitu zitzaien beren lurraldea atzerritar inbaditzailetik defendatzeagatik. Errepresioa latza eta basatia izan zen, eta nafar leialak are gehiago oinperatuak izan ziren, “lesa maiestate” krimenak egitea leporatu baitzitzaien. Eta honetaz gain, matxino, kriminal, zismatiko, hiltzaile, heretiko eta “frantses” deituak izan ziren. Bai, “frantses” deituak izan ziren beren subirano legitimoei leial zitzaizkien nafarrak, lurralde-askatasuna, jurisdikzio instituzionala eta Nafarroaren independentzia defendatu zutenak.

San Bernabe jaietako egonezinera itzultzen naiz, ulergarria, nolabait, lehen aipatutako gertakari historikoak gogora ekartzeagatik. Halarik ere, nire ezinegonaren zati handi bat beste oinarri edo arrazoi batetik zetorren. Frantses hitza behin eta berriz erabiltzeak, eta erabiltzen zen tonu isekari, mesprezagarri eta sarkastikoak, haren erabilera errugabea ez zela pentsarazi zidaten, baita helburu ezkutu bat artezki lortu nahi zela balioetsi ere.

Ziur nago maskaratze honen asmoak helburu bikoitza dakarrela berekin. Alde batetik, zentzu historikoa desbideratu nahi da, Nafarroako Erresumaren okupazioa espainiar eta frantziar antagonisten artean amaitu beharreko auzi batera murriztuz; bestetik, frantsesaren, ez-espainiarraren, ez-Izatearen, Bestearen atzean dagoena ezkutu eta ukatu nahi da. Jakina, “frantses” termino horren atzean Nafarroako herri subiranoa dago, San Bernabe jaietan agertzen ez dena, ezkutatu eta legez kanpo utzi dutelako.

Nafarroako herri subiranoa ezkutatzea eta ukatzea. Txanpon beraren bi aldeak, Logroñoko San Bernabe jaietako “frantses” terminoaren erabileran.

San Bernabe jaiak Logroñon San Bernabe jaiak Logroñon