Katixa Agirre (Gasteiz, 1981) idazle eta irakaslea euskaltzain urgazle izendatu du maiatza bukaeran Euskaltzaindiak. Berarekin hitz egin dugu euskararen normalizazioaz, literaturaz eta beste hainbat konturi buruz.

Euskaltzain urgazle izendatu zaituzte.

Bai, ohorea izan da. Ez nuen espero euskaltzainaren radarrean egotea, eta ohorea da bertan egon ahal izatea. Ekarpenen bat egin ahal badut, ba oso ondo.

Zein espero duzu izatea zure ekarpena?

Azken boladan nahiko kezkatuta nauka ikus-entzunezkoen kontuak. Beti izan dut interesa horretan, eta agian Euskaltzainditik ere indar egin daiteke euskarazko ikus-entzunezkoak bultzatzen. Edo behintzat kontzientzia sortzen zein garrantzitsua den euskararen etorkizunerako ikus-entzunezkoetan egotea. Ezinbestekoa dela esango nuke.

Aldatu Gidoia ekimena babestu duzu. Zein da euskarazko ikus-entzunezkoen egoera eta zer beharko lukete?

Euskararen aldetik oso gaizki daude; baina ikus-entzunezkoak, orokorrean, oso ondo. Ez dugu inoiz hainbeste ikus-entzunezko kontsumitu, ez dugu inoiz hain eskura eduki. Baina ikusten ari gara hizkuntza nagusiak euren hegemonia are gehiago indartzen ari direla, eta ingelesa nola nabarmentzen ari den Europako beste hizkuntza handien gainetik. Panorama horretan euskarak galdu ditu jada olatu asko, ezin aurrea hartuta tsunami horri. Eta Euskal Herrian badaude errekurtsoak. Noski, berdintasunezko konpetentzia egiteko ez, baina bai euskararen presentzia indartzeko. Euskal irrati-telebista potentea dugu eta ez gabiltza aprobetxatzen potentzial hori.

Zergatik ez da aprobetxatzen potentzial hori?

Pentsatzen dut ez dutelako prioritate moduan hartzen. ETB1 gehiago indartu behar da, errekurtso gehiago jarri behar dira. Fikzioan batez ere, hutsune handia dugu. Hori sustatu behar da, baina ez da egun batetik bestera egiten. Sustatu behar da talentua, jende gaztea, ideiak dituena, eta ulertu epe luzeko estrategia bat izan behar dela.

Zertan lagundu diezaioke horrek euskararen normalizazioari?

Ezinbestekoa da, gure sozializaziorako tresna ezinbestekoak direlako ikus-entzunezkoak. Nik hori ikusi dut nire seme-alabekin. Ez da bakarrik gazteleraz ikustea, baizik eta Latinoamerikako gazteleran hasi direla hitz egiten. Kulturaren transmisiorako ikus-entzunezkoak dira gauzarik inportanteena, beste edozein medio baino askoz gehiago. Beraz, ezin da ulertu euskararen transmisioa edo bizirautea ikus-entzunezkorik gabe. Nik argi ikusten dut.

Zu idazle bezala aritu zara gehiago. Zertarako balio du literaturak?

Agian aditzaren esanahia argitu behar dugu ezer baino lehen. Batzuetan balioa esaten dugunean ematen du ia termino ekonomikoa dela, utilitarista. Gizarte kapitalistan dena ulertzen dugu inbertsio modura, gero etekin bat emango diguna. Hortik kanpo aterako nuke literatura, ez du ezertarako balio paradigma kapitalista horretan. Pentsatu nahi dut hortik kanpo egiten dudala, idaztearen eta irakurtzearen plazeragatik. Termino horietan noski literaturak balio duela, eragina du gugan. Ni ez nintzateke gaur naizen persona irakurri izan ez banu irakurri dudan guztia.

Nola ikusten duzu euskal literatura sistemaren osasuna?

Arazo asko ditu, noski. Hizkuntza gutxitua den heinean, hizkuntza gutxituen arazoak ditu. Ni egon naiz, adibidez, herri oso euskaldun askotan, irakurle taldeetan, euskaldunez beteta, eta nire liburua gazteleraz irakurrita zuten. Hori sintoma oso txarra da, hausnartzeko modukoa. Nik erabaki dut ez naizela joango gaztelerazko irakurle taldeetara horrelako herrietan, dinamika horiek ez sustatzeko. Irakurle gutxi batzuk badaude, baina orokorrean ez dago euskaraz irakurtzeko ohiturarik.

Aipatzen da denbora falta dela arazo handi bat, bai irakurtzeko eta bai idazteko ere. Nola bizi duzu zuk?

Esango nuke orokorra dela edozein literaturatan, eta edozein jardunetan ere. Bizitza azeleratu honetan geroz eta gauza gehiago egin nahi ditugu, edo esaten digute behar ditugula. Galdu egin da paseoaren artea, paseatzea eta pentsatzea, edo liburu luze bat irakurtzearena. Eta ikus-entzunezkoetan sartzen bagara, ba hor Tik Tokeko 30 segundoko bideoak. Oso orokorra da, gure garaiari dagokiona. Baina gauza batzuek denbora asko eskatzen dute, sorkuntzak ere bai. Ematen du paseatzeari eta pentsatzeari ezin diogula probetxurik atera. Nire buruari gogorarazi behar diot hori ere sorkuntza prozesuaren parte dela, idaztea ez dela fisikoki idazten egotea. Parterik handiena da justu idazten ari ez garenean egiten dugun beste hori guztia.

Nabokoven ‘Lolita’ ikertu zenuen tesian, ‘Femme fatale’ edo ‘Fille fatale’-ri buruz ere idatzi duzu. Zer gaurkotasun daukate kontzeptu horiek egun?

Uste dut nahikoa hobetu dugula zentzu horretan, eta feminismoak lan handia egin duela, besteak beste iruditeria kritikatzen edo aldarrikatzen gizonaren begirada hori ez dela bakarra. Mito misogino horiek ere desmuntatzen joan dira, uste dut gaur egun neska gazteen sexualizazioa ez dela nire garaian bezala ematen. Gaur egungo pop izarrak askotan sexualizatuta agertzen dira, baina askotan agentzia batetik eta haiek nahi dutelako. Ez da beti prisma misoginotik egiten egun.

Ikusten duzu, hala ere, jarrera antifeministak igotzen ari direla, bereziki mutil gazteen artean?

Bai, begi bistakoa da, eta ikerketa guztiek hala diote. Genero arrakala sekulakoa dago egun ideologia politikoari dagokionez; emakumeak geroz eta feministagoa eta geroz eta agentzia handiagoa eduki, mutilak geroz eta erreakzionarioak bihurtzen ari dira. Asko kezkatzen nauen gaia da, ez dakit nola eman ahal zaion buelta horri. Nola aurrerapen sozial batek beste gizartearen zati bat kontra jartzen duen. Eta orduan zer egiten dugu, apaldu egiten ditugu gure aldarrikapenak? Edo jarraitzen dugu munstroa nolabait elikatzen, aurrera eginez, justua den borroka batean? Oso egoera zaila da. Hamarkadak daramatzagu hausnartzen zer den gaur egun emakumea izatea, zer den ama izatea. Faltan sumatu dut gizonek ere hausnartzea nolakoa izan behar lukeen gizonak eta aitatasunak.

Zer ekarpen egin nahi zenion honi ‘Amek ez dute’ idatzita?

Amatasuna birpentsatzeko modu bat da, uste nuenaren eta bizi izan dudanaren arteko talkatik sortua. Amatasunak inpaktu handia du emakumeen bizitzan, eta genero desberdintasunean ere inpakturik handiena duen esperientzia, agian. Haurdunaldia, noski, emakumearen arduratzat hartzen da. Beti izan da ia gurutze bat emakumearentzat, sekulako zama, eta horregatik feminismo klasikoak mespretxatu egin du amatasuna. Baina normala ere bada, amatasuna bizitzeko moduagatik. Nola bizi izan den eta nola eman ahal diogun buelta, ez da batere erraza, mito askorekin baitator. Esaten dizute gauzak nola izan behar diren, zer sentitu behar duzun. Eta ez baduzu horrela sentitzen, ez baduzu hori egiten, ia-ia tabuaren esferan sartzen zara.

Orain film bilakatuko da ‘Amek ez dute’.

Bai, pelikula filmatuta dago jada. Orain estreinaldiaren bila. Ondo bidean urtea amaitu baino lehen estreinatuko da. Oso sorpresa polita izan da, ez nuen inolaz ere espero.

Irakaslea ere bazara. Zer esango zenuke EHUren egoerari buruz?

Ez dakit, gaizki ere ez dut hitz egin nahi. Gauza on asko ditu, potentzial handiko instituzioa da. Ezagutzan aurrera egiten du, baina baditu bere arazoak, kudeaketan, giza baliabideetan, nola tratatzen diren bertako langileak, irakasleak batez ere. Unibertsitatea ulertzeko tradizio batetik dator, karrera akademikoa deitzen dugu horretatik. Jakintzat ematen da hasieran egongo zarela izorratuta eta urteek aurrera egin ahala lortuko duzula zure toki egonkorra, ondo ordaindua eta abar. Uste dut logika horiek jada ez dutela balio gaur egunerako, eta ulertu behar dugula irakaslearen lanak duina izan behar duela hasieratik. Bizkarra eman beharko litzaioke sistema feudal horri, zeinetan bestearen gainetik pasatu behar duzun goiko aldera heltzeko.

Duela ia hamar urte hitz egin genuen Alean zurekin azkenekoz. Zer irakurketa egiten duzu zure urte hauetako ibilbideaz?

Literaturaren aldetik poz-pozik nago. Pentsatzen dut gutxi gorabehera nahi dudana egiten ari naizela. Are gehiago pozten nau oraindik zer esana badudala ikusteak, proiektuak idatzi nahi ditut eta pentsatzen dut hobetu dezakedala. Horrek motibatzen nau idazten jarraitzera.

Zein proiektu dituzu aurrera begira?

Orain nobela berri bat idazten ari naiz. Espioien istorioa da, gerra zibila eta gerra ondoan kokatua. Horrez gain, aspalditik daukadan ametsetako bat da telesail bat idaztearena, eta lehen pausoak ematen ari naiz. Baina hori oso epe luzerako proiektua izango litzateke eta zailagoa da gauzatzeko.

Katixa Agirre: “Hutsune handia dugu euskarazko ikus-entzunezko fikzioan”