Euskal mitologia dela-eta, Mirande eta Krutwig – 

Euskal mitologiaz ari garela, desberdina izan da bera aintzat hartzeko orduan baliatutako hurbilpen formak. Batzuk zuhurragoak, akademikoagoak izan dira beorretara hurbiltzeko eran. Bestetzuek aldiz, horren akademikoak izateari zertxobait-edo utzi, eta gure gogoa, nahikari-desirak edota euskal apeta hauspotze aldera jo izan dute berorren bidez. Azken batzuek, beorren trataeran akademikoki zorroztasunari lotu beharko ote gintzaizkioeen edo ez gehiegi erreparatu gabe, gure folklore, gure haurreriaren ipuin-materialak eta gure festa eta ohiturak elikatu eta sendotzeko baliatu izan dute euskal mitologiak luzatutakoa.

Badago baina, oso bestelako joera hartu zuten azken batzuk, askoz jarrera sutsuagoa hartu dutenak euskal mitologiari dagokioenan. Jon Mirande eta Federiko Krutwig ditugu, besteetan beste horietariko batzuk. Autorre hauek mitologia edukietan euren burua murgilduta eta berorretan oin harturik, hegaldi ausart samar bati ekingo diote, zer eta euren kezkagai-hausnargai zen euskal nortasuna eta euskal nazioaren identitatea, oso-betetzeko, sendotzeko eta ondo errotzeko. Bai Mirandek, bai Krutwigek, oso aintzat, oso presente, izan zuten euskal mitologia euren idatzi eta pentsamenduan. Halere, biek ez zuten berdin, ez ikusi-interpretatu, ez aintzat hartu euskal identitarekin izan behar zuen loturari zegokionean. Dena den, badituzte partekatutako ideia ugari; euren mitologiaren gaineko ikuspegian badaude ezaugarri amankomunak. Mitologiarekikoan euren pentsamenduan dauden bat-egiteak, bateko, eta aldeak edo ezberdintasunak, besteko, gaingiroki lerroratzeko ahaleginduko naiz segidan.

Partekatutako ideiei dagokienean…

Bi-biek euskal mitologia “euskal arimaren” espresio-islatzat jo zuten, aldeak alde. Izanez ere, Miranderen ikusian, gizakiaren ezaupiderako iturri zen mitologia, gizakiak bere burua unbiertsoan zer nola kokatu behar zuen jakite aldera:

“Giza jakintzarako, hots, gizona zer den jakiteko, nola kokatzen den unibertsoan eta zer den haren funtsezko izatea, agerkizun huts dirudienaren barnean, Mirandek lau iturburu ezagutzen ditu: arbasoengandiko tradizioak edo mitologia, intuizioa, ezagupide poetikoa eta parapsikologia. Beharbada lauron azken esplikazioa parapsi-kologian aurkitzen da” (AZURMENDI, J., Schopenhauer, Nietzsche eta Spengler Miranderen pentsamendua, 13. or. ).

Krutwigek, ikuspegi horretatik berez asko urrundu gabe, jauzitxo bat-edo eman zuen, eta zera pentsatu zuen, egundoko jakinduria eta munduaren gaineko ikuspegi bat-bakarra eta ezin errepikatuzkoa zuela euskal mitologiak bere sakonean. Halere, Miranderen aldean, badu alderik euskal mitologiaren gainean duen ikuspegi eta balorazioan. Izanez ere, euskal mitologia mitologia guztietan guztiz gorentzat zuen mitologia grekoaren mundu-zabalean herriz herri tokitutako eta errotutako mitologia partikulartzat jo zuen Krutwigek, beitere balio handikoa baina berez eta sakonean Greziako mitologian sorburu duen aldetik.

“Mythologia asteio bat existetzen da: graikar mythologia. Gero, mythologia horrek Romarengan eragiten du, eta, horrela, cultu paganu primitivuak, aski rustikoak, findu eta cultivatu egiten dira. Era berean, zuzenki edo ez-zuzenki, mythologia popular guztietan Athêna·tikako zenbait dirdir sartzen dira. Horrela, berorietan ere, indar naturalen gurtze differentiatugabe bat izan zenaren aitzinean, hêrôen eta jainkoen istorioak onartzen dira (AZURMENDI, J., AZURMENDI, J., Schopenhauer, Nietzsche eta Spengler Miranderen pentsamendua, 391. or.)

Euskal mitologia kristautasuna bera baino askoz ere aurretikoagotzat jo zuten autore biek, eta era autentikoagoan pentsatzeko eta bizitzeko aukera emango diguna kristautasunetik iritsiko dugun hori baino. Mirande oso gogor gaitzetsiko du kristautasuna eta bere ondorioak. Kristautasunak euskal kultura pozoitu eta galbideratu duela iritzi zion Mirandek eta paganismorako bueltan jarri zuen euskal kultura berpizte alderako itxaropen guztia:

“Esan beharrik ez dago, hemen ez zaigula batere axola Miranderen pertsona, psikologia; haren obra baino. Eta Mirande-ren obra bere baitan konsistente da. Ez-kristau baten obra da: ez, ordea, «kristau izandako baten» obra. (Beti ere, pertsona ez zaigula interesatzen, mugapen askorekin ulertu behar; pertsona baten obra guziz pertsonal batez eta alderdi are pertsonalagoz enplegatzen bait gara: erli-jio gorabeheraz) (AZURMENDI, J., AZURMENDI, J., Schopenhauer, Nietzsche eta Spengler Miranderen pentsamendua, 14. or.)

Krutwig, bestalde, agian ez horren sutsu anti-kristaua izan gabe, eta betiere paganismorako bueltan euskal kulturaren salbabidea inondik ere ikusi gabe, bai argi azpimarratu zuen behin eta berriz paganismoa kristautasunari gailentzen zitzaiola:

“… paganismoak, bere mythologiarekin, aldi bakoitzean goitiago igotzen saiatzekotz oinarri bat ematen du, eta, horrela, sortzailea da. Aldiz, monotheismoan, Jainko Bakarraz harago ez dago deus” (KRUTWIG, F. Computer shock Vasconia 2001, 365. or.) … “Paganismoak Monotheismoarekiko supponetzen duen goiagotasun intellectual haundia; bereziki, Judaismotikan sortutako religioneekin alderatuta” (KRUTWIG, F. Computer shock Vasconia 2001, 372. or.)

Eta euren pentsamenduan dauden diferentziei buruz zer esan?…

Mirandek, euskal mitologiari dagokionean, bere dimentsio espiritual eta filosofikoari erreparatu zion batik bat. Mirandek zera zuen bereziki intereseko, ea euskal mitologiak noraino eta zer nola argiztatu litzakeen kontu existentzialak eta izaera ontologikokoak, hala nola, euskal errealitatea eta arima:

“Mirande izpiritualista da, nahi bada zentzu onean eta nahi bada txarrean. Beraz, dualista. Miranderen izpiritualismoa, teoriarik baino lehenago eta barrenago, bere kondizioa da, postura bat, jarrera eta plegu. Esteta, intelektualista. Mirandek «esteta» deritza bere protagonistari Haur besoetakoa-n, mila eratako Autorearen espilu bait dugu. Progresoa eta materialismoa erdeinuz begiratzen ditu Mirandek. Protagonistak, haren nobelan, ez daki negoziotan; liburutan hainbat jakinagoa duzu, ordea. Besteak, «jende zintzo eta ohoragarriak», hain zuzen «salerosketari kultura gabekoak» dira”. (AZURMENDI, J., Mirande eta kristautasuna, 105. or.)

“Nere ustez, parapsikologiazko ikerketen bidez, gisa batez edo bestez, hori probatu izan da. Esate baterako, erran genezake arima errealitate bakarra eta bakoitza dela. Bai; nire Arima neure errealitate bakoitza eta bakarra dela sinets nezake… Bigarren, arima hori bakoiztarra dela, uste du. Indibiduala, pertsonala. Arima —psukhe— artean antzik egon daitekeela, ukatu gabe. Hirugarren, Miranderi ez zaio iruditzen, arima hori gure gorputzarentzat propio sortua daitekeenik; beraz, gu izan artean deus ez zena, eta gu izatera orduko deusezetik sortua, kristauek uste ohi dutenez”. (AZURMENDI, J., Mirande eta kristautasuna, 122. or.)

Krutwigek, ostera, euskal mitologia begiztatu eta baliesteko orduan, betiere bere motibazio eta begirada kultural eta politikoari eutsi zion une oro. Euskal nortasun sendo eta gotor bat iristea eta guztiz beregaina izango den euskal gizartea lortzea zituen xede Krutwigek eta so horrek baldintzatuko dio arrunt mitologiaz, kulturaz eta historiaz egingo zuen balioespena:

“Izan ere, gasconiarrek eta euskariarrek odol-quadru kharaktêristiko bera baitute, gainerako eurôpêar herriengandikan ongi bereizten dituena. GESCHICHTSBILD.- Litteralki itzulita “historia-quadru” erran nahi duen alemaniar hitza. Alemanaraz, Bild = “quadru, pintura” hitza bilden = “sortu, forma, forma eman” aditzetikan eratortzen da. Beraz, herri baten Geschichtsbild·a hau da: auctore genial batek herri baten datu historikoekin gauzatzen dakien arte-lana. Nagusiki, herri hori auctorearen beraren herria izan ohi da. Alta, herri batzuek ez dute Geschichtsbild propriua eratzekotz gai izan den gizon genial bat ukatearen zorterikan ukan. … Historian deusek ez duela garrantzirikan, eta gertakari guztiak horrela gertatu direla mekhanikoki horrela gertatu behar zutelakotz. Horrela, beren arauerat, humanuen jarrera honakoa baino ez zatekeen izanen: actore passivu izatearena. Semi-intellectualeak izanikan, eta, bereziki, euskaldunena bezalako casu batetan (mendeen iraupenean ez zen egiazko Universitate bat existetu eta ez zen sorkuntza culturalerakotz beharrezkoa eta ezinbertzekoa den giro culturala eratu), jendailazalekeriaren expressione horiek bertze leku batzuetan susmaezinak diren egoeretarat iristen dira. Ondorioz, euskal herriak ez du Geschichtsbild·ikan, eta bere gidari abertzaleek (nagusiki gizon mediocreak) ez dakite euskal Geschichtsbild propriu baten agerpena sortzen edo sustatzen. “Euskariar Historia” bat ez dira Espainia·ren Historiatikan hartutako zertzeladak, espainiar geschichtsbild·aren arauerako espainiar interpretationearekin. Hain zuzen ere, sorkuntza genialezko lan artistikoa honakoa da: euskal herriak protagonizatu edo pairatu dituen gertakari historikoei ematen zaien interpretationea, gertakari horiekin quadru bat eratuz, lan artistiko bat” (KRUTWIG, F. Computer shock Vasconia 2001 354. or.)

Mirarenderen ustez, norbanakoaren inspirazioari bide ematen diezaioke euskal mitologiak:

“Guretzat, beraz, ez grekoak eta ez kristauak izateko, zeintzuk lirateke, euskal arima euskaldunki edukatzeko euskal Homero eta profetak? Testu bat, Homeroren eta Bibliaren zentzuan, ez daukagu. Baina mitologia bat bai, eta inspira gintezke mitologia hartan…Mitologian «endaren sinestea» espresatzen da’. Baina horretarako egiazko mitologia izan behar du, herriak berak sortua eta bere intuizioetatik sortua. Orduan mitologiak eta tradizio zaharrek agertzen dutena «gure psikearen Arkhetypen dira (AZURMENDI, J., AZURMENDI, J., Schopenhauer, Nietzsche eta Spengler Miranderen pentsamendua, 14).

Hortaz, hein batean, eta Krutwigek ez bezala, norbanako mailan hartzen du aintzat euskal mitologia. Bere esanetan, euskal mitologiak euskaldun bakoitzari bere barne “niarekin” bat egiten lagundu diezaioke, bizitza autentikoagoa izan dezan. Mirandek euskal mitologian euskal psikearen arketipoak ikusiko ditu. Mitoak ez dira inondik literalki ulertu behar, esango digu Mirandek, oso bestetara, intuizioaren bidez hatematen diren azken errealitatearen isla baizik.

“Mirandek ez du «basajaun, lamina edo gizotso» eta beste irudi mitikoetan beretan sinesten, «kristauek aingeruetan sinesten duten bezain naiboki»3. Baina esperientzia horiek izan dituzten jendeek, itxura naibo baten azpian, intuizio berezi batzuk izan dituztela, uste du, agerkizunen barnean egiazko azken errealitatea nolabait somatzen dutelarik, herri bakoitzak bereak dituen Arkhetypen berezien arabera hain zuzen. Eta Arkhetypen horien eta intuizio haien espresioa dira mitologiak. Beraz, mitologian laminak, gizotsoak eta basajaunak aipatzen badira, garrantzizkoa ez da irudia bera, Erscheinung modura egindako nola-halako espresaera besterik ez bait da hori…” (AZURMENDI, J., AZURMENDI, J., Schopenhauer, Nietzsche eta Spengler Miranderen pentsamendua, 14).

Krutwigek, gorago esanda moduan, xede politikoz balioesten du zeinahi mitologia, berez eskuartean, eduki, jada eduki dezakeguna, zein, beharrak behar, sorkizun litekeen etorkizuneko hori. Mitologiak euskaldunak batze alderako eta partekaturiko xede amankomun bat eskaintzeko balio behar du, Krutwigen ikusian, beti nazio eraikuntzarako tresnatzat jota:

“Apoikia garaiko-euskaldun horien casuan, Euskal Herri·a den ama-aberriarekiko lotura batez ere honela egin behar izanen litzateke: nolabaiteko Philosophia eta mythologia baten bidez” (KRUTWIG, F. Computer shock Vasconia 2001, 193. or).

Euskal mitologian Mirande eta Krutwigen aurrez aurreko azkar-arin honi buru ematera, zera azpimarratu nuke berriz ere; biek ala biek garrantzia handia eman bazioten ere, aldeak daude eta berorren gainean nork bere ulerkera eta balioespena ditu, eta, euskal mitologia baliatuta, nor bakoitzak helburu bana du. Mirandek euskal mitologiaren alde espiritual eta filosofikoa zuen bereziki intereseko; Krutwigek, aldiz, nazio sendo eta beregain bat eraiki bidean hartu zuen oso aintzat euskal mitologia.

Euskal mitologia dela-eta, Mirande eta Krutwig elkarren aurrez aurre