Julian Gaiarre kantari handiak haizatu du inork baino gehiago mundu zabalean zehar izen bereko haranaren buru den herria. Euskal hiztuna zen Gaiarre, bere belaunaldiko erronkariarrak bezala, eta horren lekukotasun eder askoa utzi zigun: gaztelaniaz idatzi balu segur aski pattal ulertuko zion izeba bati igorririko euskarazko gutuna. Gaiarrez geroztiko herriko seme-alabentzat, alabaina, agortzen ari zen iturria izan zen euskara: tenorea gripeak eramanda hil zenerako (1890) euskararik jasoko ez zuten haurrak ari ziren bere herrian sortzen.

1587. Iruñeko Gotzaitegiko herri euskaldunak bascongados izenpean bildu zituen zerrenda luzean, Ronçal ageri da beste 450ekin batera; zerrendatik kanpo izendatutakoak (eta zeharka erdalduntzat jotakoak, horrenbestez), 58 dira.

1616: Etxartek Ros (edo Rox) erronkariarrari idatzi lehendabiziko gutunaren hasiera (egin klik hurbilagotik aztertzeko). Iturria: Trebiño, I: Administrazio zibileko testu historikoak (2001), 20. or.

1616-1617. Administrazio zibilean euskarak emandako lekukotasunik goiztiarrenetako bat utzi ziguten iparraldeko Gabriel Etxart zuberotarrak eta  Miguel Ros erronkariarrak. Lehendabizikoa  -ausaz amikuztarra, Jean Louis Davanten iritziz- prokuradore zebilen Maulen; bigarrena, Erronkari ibarreko alkate edo notarioa zen, antza. Euskaraz idatzi zioten elkarri hainbat gutun, Espainia eta Frantziako muga inguruetan gertatzen ari ziren istilu sarriak oztopo baitziren merkataritzarako eta Luis XIII.ak berak eskatu omen ziolako Etxart prokuradoreari mugaz bestaldekoekin harremanetan jarri eta bizilagunen arteko istilu haiek konponbidean jar zitzala.

Etxartek eta Rosek elkar ulertu behar horrek zein hizkuntza eskatzen zuen, ez zen horri zegokionez zalantza handirik izan. Hona hemen Mauleko legegizonak idatzitako lehendabiziko eskutitzaren hasiera: Jauna ceren çuc ezpaituçu fraincez lengoageric endelgatzen, eta nic ezpaitaquit escribatzen espagnolez, haren causaz heuscaraz escribaturen dut guthun haur, esperançaz plazer harturen duçula goure lengoage naturalaz. 1616ko maiatzeko hitzak dira hauek. 1617ko ekainera arte iraun omen zuen bien arteko harremanak, eta 16 bat gutunetan zehar bideratu zen; 60 orrialde inguru guztira, haietako asko euskaraz.

Zoritxarrez, gaur egunera arte ez dira nik dakidala eskutitzok argitara eman. 1995ean jakinarazi zuen Londresko Sotheby’s etxeak gutunak enkantean emateko asmoa, baina hainbat gorabehera eta gaizki ulertu tarteko, ustezko erosle eza argudiatuz bere jabearen eskuetara itzuli ziren (egun haietan gertatutakoaz gehiago jakin nahi duenak Imanol Trebiñoren Administrazio Zibileko testu historikoak liburura jo dezake). Beranduago, liburuzale batek eskuratu zituen eta Euskal Herrian dira eskutitzak azken urteotan, bilduma pribatu batean: ik. El País egunkaria, 2008-3-31 eta 2008-10-5. Egun haietako prentsan irakur daitekeenez, honako hauek izan ziren Erronkarikoaren erantzun-hitzak Etxarten lehen gutuna jaso ostean:  Jauna plaçer andia reçevitu nuen çure cartaz. Azterkizun dagoen gaia da hau, zalantzarik gabe.

1707. Erronkariko seme zen Juan Bautista Amigot Gaiarre bihurtu zen Agoizko bikario, Artazun ibili ondoren. 1722ra arte izan zen herrian. Euskalduna izatea zen mende hartan Agoitzen aritu ziren guztiei eskatutako baldintzetako bat; nekez eskuratuko zuen lanpostua Amigotek ere euskararik jakin ez balu.

Auzitegi zibileko komisarioek erdaraz aritzeko modukotzat jotako eremu euskalduna grisez ageri da. Erronkari (berdez) euskalduntzat ere ez zuten hartu.

1765-85. 1765etik aurrera Elizbarrutiko auzitegiko komisari erdaldunek eta bi urte beranduago auzitegi zibilekoek euskara aitzakia hartuta abian jarri zuten estrategiak batzuen eta besteen irizpideak agerian utzi eta euskararen egoerari buruzko hainbat albiste interesgarri utzi zituen, behin baino gehiagotan aipatu dudan bezala.

Funtsean, ordura arte euskaldun huts gisa hartu izan ziren hainbat eskualdetan haiek ere lan egiteko eskubidea aldarrikatu zuten. Zerabilten argudioaren oinarria, eskualde haietan gaztelania gero eta jende gehiagok ulertzen zuela zen; ez zirela bascongado hutsak, alegia. Haiek ere ez zuten zalantzan jartzen euskaldunak zirenik; erdara ere ulertzen hasiak ote ziren, huraxe zen auzia. Datu-biltzaile euskaldunek, aldiz, horrelako erdalduntzerik ez zela erakutsi nahi izan zuten.

Luze eta gorabeheratsu jo zuen aldarrikapenak eragindako ika-mikak. Bide hartan gogorrago jokatu zuten Erronkariri zegokionez erret-auzitegiko komisariek Elizbarrutikoek baino; azken hauek bi eremutan banatu zuten Nafarroa (ordura arte bezala utz zitekeen eremu guztiz euskalduna eta erdaldundutakoa) eta euskaldun huts jo zuten Erronkari osoa; ez zuten ustez komisari erdaldunak har zitzakeen lurraldean sartu. Datu-biltzaile zibilek, ordea, tarteko eremu bat ere irudikatu zuten -euskaldun izanagatik erdara ulertzen hasia zen eskualde mistoa, alegia- eta Erronkari ez zuten ez hartan, ez euskaldunean ere jaso. Guztiz erdalduntzat jo zuten, zeharka, ibarra.

Elizbarrutiko Vicente de Latorre y García komisario erdalduna eta Juan Francisco Vidaurre euskaldun jaiztarra auzitan zirela (1778) azken honek esandako hitzak dira ondoren datozenak: …que no se dude de haber estado y estar reputada la villa de Ochagavía, como también el Valle de Roncal, por pueblos bascongados, sin embargo de ser este confinante con Romanzados.

1785. Auzitegi zibilak eta Elizbarrutikoak Erronkari zela eta bat etorri ez izanaren froga urte hartako prozesu batean aurki daiteke. Urraulgoitiko Gindano eta Zerrenkano herrixka euskaldunetan abade izateko bi hautagai lehiatu ziren, erdalduna eta euskalduna, sarritan gertatu legez. Batak eta besteak herrixkotan euskara beharrezko izatearen ala ez izatearen aldeko froga bilketari ekin zioten. Elizbarrutiko auzitegiari zegozkion auzietan datu-biltzaileak izendatzeaz arduratzen zen Juan Francisco Agirrek deklaratu zuenez, inguru hartarako guztirako komisario euskaldunak bidaltzen zituen, baita Zaraitzu eta Erronkarirako ere, como bascongados. Auzitegi zibilean ardura berbera zuen funtzionarioa, ordea, oso bestela mintzatu zen: que los valles de Salazar y Roncal están reputados por romanzados o castellanos para el reparto de pruebas, que se mandan recibir entre comisarios que desconocen el bascongado.

1874. Euskararen muga-mugan ezarri zuen Paul Brocak herria bere mapan. Garde bera, sortaldetik bizilagun, eremutik at irudikatu zuen. Ez zen noski horrela izango.1866. Euskaldun zirauen artean Erronkarik Bonapartek urte hartako martxoan egindako bisita garaian; halaxe adierazi zuen bere mapa handian.  Baina gizonek gaztelaniaz egiten zioten elkarri. Emakumeekin, ordea, euskaraz mintzatzen ziren. Erronkari herrian bertan sortutako idatzizko materialik ere baliatu zuen printzeak ibarrari buruzko datuak osatzerakoan.

1878. El oasis. Viaje al país de los fueros liburuaren egileak, J. Mañé y Flaquer-ek, Erronkariko gizonen artean gertatzen hasia zen hizkuntza-aldaketaren lekukotasun idatzia utzi zuen: hablan generalmente el vascuence, pero muchos lo van dejando por el caste­llano.

1884. Julián Gayarre abeslariak (1844-1890) euskarazko eskutitza idatzi zion izeba bati, arestian esan bezala. Isidoro de Fagoagak aurkitu zuen eskutitza eta argitara eman 1951n; hasierako transkripzioak bazuen akatsen bat, ondorengo egile batzuek zuzendu ez zutena, Fagoagaren bertsioari jarraitzeagatik-edo. Hau da nire ustez gaur egun Erronkariko Gaiarre Museoan ikusgai dagoen gutunaren irakurketa zuzena, puntuazioa ere bere horretan emanik:

…

Eugenio sinda arro onqui quemen gaude anisco onqui guziac e ta ori ¿nola dago? ¿naidia sin cona ichasoaren ecustra? anisco andi da tia Juana, nai badu nic dud anisco deuri orren taco vidagearen pagataco eta quemenco ostatiaren pagataco eztu eguiten quemen ozic batrere chatendugu quemen anisco onqui eta guero artandugu iror nescasci postretaco eta gazte eta pollit …  Ene tia Juana maitia … ha! cer vizia! tia Juana maitia amar urte chiquiago bagunu! … Gorainzi guzientaco eta piyco bat nescachi pollit erroncarico guziat

Julian 

…

Eskutitz hau idazterako ahultzen hasia zen noski euskara herrian eta, segur aski, Gaiarre bera ez zen ez euskal idazle trebea, ez -aspaldiko urte haietan- euskal hiztun ohikoa (azken mende laurdenean sarriago ibilia zen Iruñean, Irunberrin, Madrilen, Italian edo Errusian, esaterako, Erronkarin bertan baino), baina kantariak umetan ikasitako mintzoari buruzko xehetasun interesgarriak eskaintzen ditu testuak hainbat arlotan:

– Fonetikan, adibidez, sarri ageri dira herskari ahoskabeak sudurkari ostean (onqui, quemenco); kontsonante belar ozena ere bai hitz hasieran (cona, quemen); bada sinkopa edo kontsonante arteko bokal galerarik  (ecustra)…

– Izenaren morfologian: -tako atzizkia zerabilen destinatiborako (Norentzat) zein prolatiborako (Nortzat): guzientaco(=guztientzat), postretaco (=postretzat)…

– Aditz morfologian, amaierako herskari ozena duen dud forma, bagunu adizkia… interesgarria da idazkia berorikaren lekuko gisa ere.

– Sintaxian: genitibo objektiboaz baliatzea (ichasoaren ecustra, ostatiaren pagataco), galde-perpausetako aditz osteko –a (¿naidia sin cona…?)

– Lexikoan:sin (etorri); chiqui (gutxi); deuri (diru; gogora Bidankozen oraino gogoan duten usande uri guti hura)…

1904-5. Elizbarrutiko Guía estadística delakoan herriko apaizek ezetz erantzun zioten ¿Se habla vasco? galderari. Bidankoze, Izaba eta Uztarroze izan ziren ibarrean baietz ihardetsi zuten herri bakarrak. Ordurako erabat etenda zegoen hizkuntzaren jarraipena Erronkarin; 1900 inguruan jaiotako Amparo Galé-ren aitak hitz solteak baino ez zituen ikasi, esaterako. Azkuek ere ildo bereko lekukotasuna utzi zuen, 1905ean argitaratutako bere hiztegirako bilaketa lanean ari zela erronkariera ‘lauzpabost herritan’ mintzo zela esan baitzuen: Erronkari eta Burgi utzi zituen zerrendatik kanpo.

1926. Eskutitza idatzi zion Larrekori Erronkariko Benita Hualdek. Berriemaile horren lekukotasunari esker herrian oraindik erabiltzen zen euskarari zegozkion hainbat esaldi eta aditz forma bildu zituen Pedro de Yrizarrek Morfología del verbo auxiliar roncalés lanerako: niri ance ceitan galtatia / eguitan du / zomat valio du…
1969. Herriko azken euskal hiztun zaharraren heriotza urte hartan gertatu bide zen, Sánchez Carrión-ek urtebete beranduago jaso zuenez: En la capital del valle, Roncal, la última ancianica euskalduna había muerto el pasado año.

1935. Irigaraik bere sailkapeneko VII. mailan bildu zuen Erronkari, Bidankoze bezalatsu. Ez zuen herri euskaldunen zerrendatik kanpo utzi, oraino ere euskal hiztunik bazen seinale, baina herriko euskalkiarenak ia-ia egin zuela erakusten duen datua da.

1935-40. Urte haietan Iriondoa auzoko bi herritar elkarrekin euskaraz aritzen zirela dute oraindik gogoan Txarpa etxean: emakume horiek besteek ez ulertzeko erabiltzen omen zuten erronkariera; guztiz galbidean egongo zen gainerakoan bertako uskara. Andreetako bat María Petra Garate zen. Ez dut bere arrasto ziurrik topatu ez baita izen hori duen andrazkorik Erronkariko heriotza liburuetan. Mendi etxekoa zela dute gogoan herrian, edonola ere. Mintzakidea, Melitona Monzón Sarriés, Monzon etxean sortu zen 1865ean, eta bederatzi urte lehenago jaiotako Ciriaco Dasparen emaztea zen. Francisco Monzón eta Silveria Sarriésen alabetan zaharrena zen Melitona. Beste lau ahizpa gazteago izan zituzten gurasoek ondorengo hamabi urteetan. Hura bezala euskaldun izatera helduak edota transmisio-etenaren zurrunbiloan galdutakoak? Ez dakit.

1953. Apirilaren 18an hil zen Melitona Monzón, San Esteban elizako parroki-liburuen arabera. Hauxe da izen eta abizenez ezagutzen dudan Erronkari herriko azken alaba euskalduna. Ez dut uste berantiarragorik dokumentatu denik. Eta gelditu ere, nekez geldituko zen aleren bat baino gehiago, asko jota. Izenik argitara ematerik nahi ez duen adineko erronkariar batek esana da, aurten bertan, bere gazte denboran ez zuela herriak euskararenganako atxikimendurik batere agertu: no ha tenido cariño al vasco, esan zidan duda izpirik egin gabe orduko Erronkari herriaz ari zela.1935-40. Urte haietan Iriondoa auzoko bi herritar elkarrekin euskaraz aritzen zirela dute oraindik gogoan Txarpa etxean: emakume horiek besteek ez ulertzeko erabiltzen omen zuten erronkariera; guztiz galbidean egongo zen gainerakoan bertako uskara. Andreetako bat María Petra Garate zen. Ez dut bere arrasto ziurrik topatu ez baita izen hori duen andrazkorik Erronkariko heriotza liburuetan. Mendi etxekoa zela dute gogoan herrian, edonola ere. Mintzakidea, Melitona Monzón Sarriés, Monzon etxean sortu zen 1865ean, eta bederatzi urte lehenago jaiotako Ciriaco Dasparen emaztea zen. Francisco Monzón eta Silveria Sarriésen alabetan zaharrena zen Melitona. Beste lau ahizpa gazteago izan zituzten gurasoek ondorengo hamabi urteetan. Hura bezala euskaldun izatera helduak edota transmisio-etenaren zurrunbiloan galdutakoak? Ez dakit.

A diferencia de la la vecina Vidángoz, donde parece que la lengua vasca mantuvo una mínima vitalidad siquiera entre algunos de sus mayores y circunscrita al hogar hasta época ligeramente posterior, en Roncal, cabeza del valle del mismo nombre, testimonios actuales sugieren que el aprecio hacia la lengua más antigua fue de alguna forma inferior. Como en el resto del valle el devenir del siglo XIX supuso el comienzo del fin para el ‘uskara’ de la localidad, por más que hasta aquella centuria el conocimiento del castellano por parte de sus habitantes fuera, más que probablemente, muy limitado. En esta entrada, que se mueve a caballo entre los datos referidos a la villa y otros de índole más general atribuibles al valle en su conjunto, aporto el nombre de quien fue posiblemente una de las últimas hablantes del euskera roncalés en la localidad natal de Gayarre: Melitona Monzón, nacida en la casa del mismo nombre en 1865 y fallecida en 1953.

Erronkari