Zer da Iruña-Veleia?

Berez, arkeologia eremu bat baino ez da. Gasteiztik 10 kilometrora, Iruña Okako udalerrian, Trebiñura bidean.

Kristo baino mila urte lehenagotik hasi eta V. mendera arteko aztarnak daude bertan, brontze garaian hasita, alegia. Erromatarren aztarnak, lehenagokoak, eta geroagokoak, jakina.  Ertaroan, Iruñako Gure Amaren prioratoa egon zen bertan, San Juanen ordenekoa eta Burgos eta Buradon-en agindupekoa.

Kontua da, jada XVI. mendetik ezagutzen zela aztarnategia eta sarritan izan dela, historian zehar, adituen gustuko azterleku. Aipatzekoak 1900 urtean Jaime Verasteguik egindakoak, edo 1974.ean Juan Carlos Elorzak.

Indusketa horietan ikusi zenez, etxetzar ederrak ziren Veleian, eta haien artean nabarmen, Pompeia Valentinaren Domusa. Aurkitu ere aurkitu zen dama haren marmol zurizko irudi bat, Iruñako Anderea izenez ezagutu eta Arabako Arkeologia Museoan gordetzen dena.

(Wikipedia izugarria da. Ez al zaizu iruditzen?).

Oraintsuko ikerketa eta egitasmoak

1994ko urtetik ziharduen Eliseo Gil Zubillagak Veleiako gunea ikertzen, baina 2001 urtean sinatu zen lehengo egitasmoa: Iruña Veleia III. Milurtekoa. Hamar urterako plana zen, Eusko Tren eta Eusko Tren Sareak finantzatuko zutena. Asmo nagusia, harresien barruko aldea aztertzea eta ezagutzera ematea.

2005-07 urteetan, Iruña Okako udalak bultzatu eta Arabako Diputazioak ordaindutako beste proiektu bat abiatu zen. Veleiakoa denboran noizkoa zen aztertzea zuen helburu, lege aldetik zegokion babesa erabaki ahal izateko gero Diputazioak.

2007. urtean Plan Zuzentzailea ere egin zen, bertako harresiak zaharberritzeko. Hau ere udalak bultzatu eta Diputazioak eta Espainiako Kultura Ministerioak pagatzen zuten.

Ordea, dena etenda dago orain, gertatutakoak gertatu direlako.

Zer gertatu da, baina?

Agian ur nahasiegotan sartu aurretik, jakin behar genuke, euskaltzale askok —eta Henrike Knörr euskaltzainak bereziki—, egundoko poza izan zutela Veleiako indusketetan Eliseo Gilen Lurmen enpresak egindako lanetatik prentsara, euskarazko ostraken albistea zabaldu zenean. 2006ko Ekainean izan zen hori.

Antza, eskola bat zegoen Iruña Veleian, eta bertako ikasleek eta kanpotik etorri eta ekarritako pretzeptore irakasleek, buztinetan eginiko letrak ikusteko moduan geunden. Nolabait esateko, garai hartako kaiera eta koadernoak agertu ziren indusketetan. Urdin isar; zuri urdin gori; edan ian lo; ian ta edan; jaun; geure ata zutan; iesus; ioshe ata ta mirian ama… idazkunak agertu ziren etxe baten zimenduetan topatutako ostraketan, eta askoz gehiago ere baziren han. ( Izan ere, zimentaziorako erabiltzen ziren zeramika hondarrak garai hartan).

Hara Knörr zenaren hitzetako batzuk: “Gauzak ongi badoaz, menturaz udazkenean ezagutaraz genezake interes bizi-biziko testu multzo hau, xehetasun guztiekin. Honezkero dugun materialak bakarrik galdera asko egiten dizkigu, eta galdera sakonak. Erantzuten jakingo ahal dugu!”.

Esan beharrik ez dago, garai horretako idazkunak agertu izanak, kontatu zaigun historia aldatzen duela neurri batean, bai kristautasuna etortzeari buruzkoa,  eta bai euskararen testigantzari buruzkoa ere. Ez ahantzi lehen aztarna idatziak , hilobietako izen hutsetatik harantzagokoak, X-XI. mendekoak ditugula. Beraz, ustez lau eta zazpi mendetan azkartzen zuen aurkikuntzak euskara idatziaren agerpena. Ez da txantxetakoa.

Hizkuntzalari gehienak, aparretan urtzen ziren idazkun edo  epigrafe haiek ikusita. Geu ere bai. Ez zen aspaldi Lazarragaren izkribua agertu zela, eta dena zela posible ematen zuen. Ametsik handienak ere bai. Gure iraganak sekula ukan ez duen testigantza zientifikoaren agerpena etorri zitzaigun Veleiakoarekin.

Esaten ari garena ulertzeko, har ditzagun agertutako idazki batzuk eta dagozkien ostraken argazkiak ikus ditzagun gainean klik eginda. (Kontutan hartu bi marra bertikal agertzen direnean,  “E” letra gisa irakurri behar dela).

YAVHII / GIIVRII AT Yavhe geure ata, ote dio honek?

IAN /  TA / IIDAN / DIINOS Jan ta edan denok?

IIISVS, IOSHII ATA / TAMIRIAN AMA Iesus, Iose aita ta Miriam ama?

ATA-AMA / NIIBA-RIIBA / SIIBA-SABA / MONA Aita, ama, neba, reba, seba, saba, mona?

Lau adibide baizik ez, tuntunean hartuta,  hainbat eta hainbat ostrakaren artean, gehiago ere izango baitira oraindik Veleiako hondarretan, seguruenera.

III eta VI. mende bitartekoak direla esaten da. Garrantzia berebizikoa du honek, ezen III. mendea izatera, erromatarren garai betean geundeke eta VI.a izatera, bisigodoen garaian. Nolanahi den, egia ala iruzur,  Ponpeiaren pareko izan ginen une batez bederen.

Eta zer?

Ba, aurkikuntzen garrantzia ustezkoa ikusita, Lorena Lopez de Lacalle Arizti Kultura Diputatuak zera esan zuen, lehen begiratuan ikusi zuela bere sailak ez zeukala proiektuaren alderdi askoren agerpen eta dokumentaziorik. Eliseo Gil eta Lurmen enpresaz ari da, jakina. Eta dio: ” hedabideetan grafitoen inguruko aurkikuntza harrigarriei buruzko informazio kontrajarriak agertzen ziren bitartean, ohartu nintzen ez zegoela ikerketa-proiekturik eta ez zegoela diziplina anitzeko talderik edo batzorderik (…) Esku sartu beharra zegoen ezinbestean”.

Hortaz, prozesuaren buruan jarri eta 13 kidez ostatutako batzorde bat antolatu zuen (tartean Eliseo Gil).  26 adituk hartu zuen parte azterketan, jakintsuak denak, nor bere espezialitatean: Arkeologian, Ikonografia kristauan, Epigrafia kristauan, Antzinaroaren historia eta epigrafian, Hizkuntzalaritza eta euskaran, Egiptologian, Izen biblikoetan, Kimika analitikoan eta Ingenieritza Nuklearrean.

Eta?

Ba batzorde zientifikoko ordezkari batzuek, 2008ko azaroaren 19an esandakoaren arabera,  ostraketako askok ezin dute benetakoak izan. Honen ondorioz, Arabako Diputazioak hartu zuen lehen erabakia, Lurmen enpresari  eta E. Gili indusketa lizentzia kentzekoa izan zen, Fiskaltzari gauzak aztertzeko eskatuz batera. Abenduaren 5ean jarri zuen denuntzia, “ondare kulturalari erasotzea” salaketapean.

Aurtengo Urtarrilaren 16an, ezagutzera eman ziren adituen txostenak eta Martxoaren 25ean Gaisteizko Epaitegian jarri zuen Diputazioak salaketa berri bat hiru pertsonaren kontra: Eliseo Gil , Ruben Cerdan fisikari nuklearra eta  Oscar Escribano geologoa.

Hor bukatuko da?

Inola ere ez. Hain juxtu, hor hasten da gaur bertako egoera. Izan ere, Eliseo Gil eta bere taldeak dena kontra zutela uste zenean, Juan Martin Elexpuru agertu zen zalantzak zituela esanez,  eta  Lakarra eta Gorrotxategi katedratikoen txostenei aurre eginez. Gorrotxategi eta Lakarra, katedradun gorenak dira EHUn, Elexpuru, ostera, Filologian lizentziatua den arren, ez dirudi horretan ibili denik profesionalki. Nori sinetsi behar dio geu bezalako turista akzidentalak?

Berrikitan, gainera, plataforma bat eratua da Gasteizen, Eliseo Gil eta taldekideen defentsa egin eta azterketa berriak behar direla eskatzeko. Hots, zalaparta ez da amaitu, ez eta gutxiago ere.

Baina kazetari hau nekatuegi dago idazten segitzeko eta, gainera, kontua luzeegi doa, eta barkamena eskatu behar du, hala ere,  hari guztiak ezin dituelako hemen harrapatu, ez eta gutxiago ere. Alabaina, atsegin baduzu,  hurrengo batean gehiago. Bizi bagara.

(Ez ahantzi, gaia intereseko bazaizu eta astiz ondo bazabiltza,  dokumentu ofizial guztiak hemen daudela. Eta aztarnategiaren webaz gain, pare bat leku interesgarri ere badirela hainbat eta hainbaten artean hemen eta hemen.)

Veleiako misterioa, ezjakin batek ahal bezala kontatua (1)