“Ustezko lagun ‘amigo’ zaharra erdaratik euskara itzulitako testu zahar batzuetan”

Juan Martin Elexpuruk jarraitu du bere blogean idazten Iruña-Veleiako 15921 piezan irakurtzen den VELE / IAN OSO / LAGUN, / MARCUS / N idazkunari buruz (E transkribatu dut II-ren ordez). Zehazkiago, azken egunotako mezu batean Elexpuru saiatu da euskal testu zaharretatik gaztelaniazko ‘amigo’ adiera duten lagun hitzaren agerraldiak biltzen, adiskide izenaren esanahikide direnak nolabait esateko.

Gogoratu, (FiloBlogia) blog honetan aspaldiko mezu batean, Lakarraren txostenak lagun hitzari buruz esandakoa ekarri nuen, baita Elexpuruk berean erantzun ziona ere. Orobat, erakutsi nuen Elexpuruk bere txostenean Orotariko Euskal Hiztegiko lekukotasuna ez zuela behar bezala aipatu, euskalki askotako erreferentzia “pankroniko” bezala ematen baitzituen XX. mendeko hiztegi eta lan dialektologiko jakin batzuetako erreferentziak zirenak.

Zerrenda luzexka bildu du oraingoan Elexpuruk, egile eta mende desberdinetako pasarteak erakutsiz. Baten bat has liteke adibideak irakurtzen eta banan-banan iruzkintzen: honetan lagun-ek ‘compañero’ esan nahi du, beste horretan ‘prójimo’, harako hartan ‘colega’. Erraza litzateke. Alabaina iruditzen zait halako bide batetik abiatuz gero, ez garela inoiz ados jarriko, pentsa baitaiteke iritzi hutsen erresuman mugitzen garela. Eta egia dateke (nahiz eta kasu batzuk nabarmenak izan).

Horregatik, nahiago izan dut Elexpuruk aipatzen dituenetatik seguruagoak diren pasarte itzuliak bakarrik aintzat hartu, eta ikusi zein diren euskal autore zaharrek lagun hitzaren bidez itzultzen dituzten erdarazko hitzak.

Hona emaitzak:

– Leizarraga: Gauza jakina da Leizarragak Testamentu Berria (1571) itzultzeko, gehienbat, Pierre Robert Olivétanek itzulitako Biblia (1535) eta San Jeronimoren Vulgata baliatu zituela, Erasmoren grekozko bertsioa (1516) ere aintzat harturik. Ikus dezagun, bada, nola agertzen diren jatorrizko testu horietan Elexpuruk aipatzen dituen lagun-en adibideak. Ez dut Olivetánen itzulpena sarean aurkitu; bai, ordea, hartan oinarritu zen Kalbinoren Genevako Biblia (1669ko edizioa bada ere), eta hortik atera ditut frantsesezko beheko pasarteak:

1. “Hartu zituzten arrain hatzamaitearen gainean, halaber Iakes eta Ioanes Zebedeoren seme Simonen lagun ziradenak ere”.

Genevako Biblia: Car une frayeur l’avoit du tout saisi, et tous ceux qui estoyent avec lui, à cause de la prise des poissons qu’ils avoyent faite: semblablement aussi Jaques et Jean fils de Zebedée, qui estoyent compagnons de Simon. (Lukas 5:9)

Vulgata: Stupor enim circumdederat eum, et omnes, qui cum illo erant, in captura piscium, quam ceperant: Similiter autem Iacobum, et Ioannem, filios Zebedæi, qui erunt socii Simonis. Et ait ad Simonem Iesus: Noli timere: ex hoc iam homines eris capiens. (Lukas 5:9-10)

2. “Bada Titez den bezenbatean ene lagun da eta zuek baithan aiutazale: eta gure anaiez den bezenbatean, Elizen enbaxadore dirade eta Kristen gloria”.

Genevako Biblia: Ainsi donc quant à Tite, il est est mon associé & compagnon d’œuvre envers vous : & quant à nos freres, ils sont& la gloire de Christ. (2 Korintoarrei 8:23)

Vulgata: sive pro Tito, qui est socius meus, et in vos adiutor, sive fratres nostri, Apostoli Ecclesiarum, gloria Christi. (2 Korintoarrei 8:23)

3. “Eta hiri ere othoitz egiten drauat, neure egiazko laguna, aiuta ditzan emazte enekin batean bataillatu diradenak Ebanjelioan””.

Genevako Biblia: Je te prie aussi, mon vrai compagnon, aide-leur, comme à celles qui ont combatu avec moi en l’Evangile, avec Clement aussi & mes autres compagnons d’œuvre, desquels les noms sont au livre de vie. (Filopoarrei 4:3)

Vulgata: Etiam rogo et te germane compar, adiuva illas, quæ mecum laboraverunt in Evangelio cum Clemente, et ceteris adiutoribus meis, quorum nomina sunt in libro vitae. (Filopoarrei 4:3)

4. “Nola ikasi ere baituzue Epafras gure lagun maite eta zerbitzari-kideaganik, zein baita Kristen ministre fidel zuendako”.

Genevako Biblia: Comme aussi vous l’avez appris d’Epaphras nostre cher compagnon de service, qui est fidele ministre de Christ pour vous : (Kolosarrei 1:7)

Vulgata: sicut didicistis ab Epaphra charissimo conservo nostro, qui est fidelis pro vobis minister Christi Iesu, (Kolosarrei 1:7)

Pouvreau: Ezaguna ere da Silvain Pouvreauren Giristinoen dotrina (1656) Richelieu kardinalak ondu zuen Instruction du chrestien (1642) lanaren itzulpena dela. Ikus dezagun zer dioskuten Elexpuruk aipatutako bi pasarteek:

1. “Eztuzu desiratuko zure lagunaren etxea,ez eta haren emaztea, ez mutilla, ez neskatoa, ez idia, ez astoa, ez eta haren den gauzarik“.

Testuan pixkatxo bat gorago irakurri eta latinezko hauxe agertzen da: “Non concupisces domum proximi tui, nec deliderabis vxorem eius, non seruum, non ancillam, non bouem, non asinum, nec omnia quae illius sunt.”

Ezin zen bestela espero, Pouvreauren pasarte hori bederatzigarren eta hamargarren mandamenduen iruzkina baita. Nolanahi ere den, aurrekoa gutxi balitz, hauxe da Richelieuren frantsesezko testuak dioena:

“Tu ne convoiteras la maison de ton prochain, ne desireras sa femme, son serviteur, sa servante, son boeuf, son asne, ni aucune chose qu’il ait.” (201. or.)

2. “Nor ezta eme, miserikordios, eta bere lagunari barkatzera prestik egonen, dakiela barkatzen derauela guziei, bai eta hura gurutzean iosten dutenei”.

“Qui ne sera clement, misericordieux, & prompt à pardonner à son prochain, sçachant qu’il pardonne à tout le monde, mesme à ceux qui l’attachent en Croix?” (48. or.)

Beharbada, datu hauek (ere) ez diete ezer esango Veleiako euskarazko idazkunen egiazkotasunean (eta antzinatasunean, badaezpadan) sinesten dutenei. Niri, ordea, esanguratsua irudituko litzaidake XVI-XVIII. mendeetako euskal testu zahar itzuli batean norbaitek euskarazko lagun jatorrizko “amigo”, “ami” edo “amicus” izenen itzulpena dela aurkituko balu. Jakina, itzulpenaren jatorriaz ari naiz, ez euskarazkoa gerora nola itzuli den, Villasante izanda ere.

Nahi duenak badu hor lan “oso polit” bat.

cc-by-sa Ricardo Gomez