diogu
diogu –
diogu ikusten dugu elasticoan, baina ez da jocalari bakarra euscal litteratur hizcuncen celhaian. deutsogu eta deraucogu forma litterarioec ere jocatzen dute partida.
EUSKARAREN HERRI HIZKEREN ATLASA (EHHA)
Goico esteca honetan ikusten ahal ditugu deutsogu, diogu eta deraucogu formen ondoan herri hizqueretaco ahozco formaric asco:
Bizkaia
Arrazola (Atxondo): otsau
Arrieta: tsagu, tsaku
Bakio: tsegu
Bermeo: tsagu
Berriz: tsau
Bolibar: deutsugu
Busturia:
Dima: otsu, dotsu
Elantxobe: tseu
Elorrio: dotsau
Errigoiti: tsaku, deutsagu
Etxebarri: dotsu
Etxebarria: dautseu
Gamiz-Fika: tseku
Getxo: dotsegu
Gizaburuaga: deutseu
Ibarruri (Muxika): dotseu
Kortezubi: tsegu
Larrabetzu: dotsegu
Laukiz: tsu
Leioa: dotsu
Lekeitio: dotsagu
Lemoa: dotsu
Lemoiz: tsu
Mañaria: otsau
Mendata: tseu
Mungia: dotsegu
Ondarroa: tsau
Orozko: dotsu
Otxandio: tsau
Sondika: dotsu
Zaratamo: dotsu
Zeanuri: dotsegu
Zeberio: dotsu
Zollo (Arrankudiaga): otsu, dotsu
Zornotza: otsu
Araba
Aramaio: txau
Gipuzkoa
Aia: di?ou
Amezketa: dio
Andoain: dijou
Araotz (Oñati): xau
Arrasate: utsou
Arroa (Zestoa): dijogu, di?ou
Asteasu: diddou
Ataun: diu, djogu, djou
Azkoitia: dixogu
Azpeitia: di?ou
Beasain: diou
Beizama: di?ou
Bergara: xau
Deba: diu, dju
Donostia: jou
Eibar: eutsau
Elduain: dieu, ieu
Elgoibar: diou
Errezil: diou
Ezkio-Itsaso: diu, diou
Getaria: dijou
Hernani: diddou
Hondarribia: diogu
Ikaztegieta: diogu
Lasarte-Oria: jou
Legazpi: diou
Leintz Gatzaga: tsegu, tsau
Mendaro: diou
Oiartzun: dijou, dugu
Oñati: xau
Orexa: diogu
Orio: jou
Pasaia: ddou
Tolosa: diou, jou
Urretxu: diu, diou
Zegama: dju
Nafarroa Garaia
Abaurregaina / Abaurrea Alta: dakogu
Alkotz: jogu
Aniz: djogu
Arbizu: jagu, jau
Beruete: dju
Donamaria: diogu
Dorrao / Torrano: dogu
Erratzu: djogu
Etxalar: diogu
Etxaleku: djou
Etxarri (Larraun): diu
Eugi: djogu
Ezkurra: dio, diio
Gaintza: diu
Goizueta: diu, digo
Igoa: diu
Jaurrieta: dakogu
Leitza: diogu, diu
Lekaroz: djogu
Luzaide / Valcarlos: dakou
Mezkiritz: gugu, dakogu
Oderitz: diu
Suarbe: diogu
Sunbilla: djugu
Urdiain: deagu
Zilbeti: djogu
Zugarramurdi: diou
Lapurdi
Ahetze: diogu
Arrangoitze: djou
Azkaine: diogu, dugu
Bardoze: dakou
Beskoitze: dakou
Donibane Lohizune: diou
Hazparne: duu
Hendaia: dugu, diogu
Itsasu: dakogu, daku
Makea: dakogu
Mugerre: dakou
Sara: diou
Senpere: diou
Urketa: dakou
Uztaritze: djou
Nafarroa Beherea
Aldude: dako
Arboti: dako:, dakou
Armendaritze: dakou
Arnegi: dakou
Arrueta: diu
Baigorri: dakoo
Bastida: dakou
Behorlegi:
Bidarrai: dakou
Ezterenzubi: dakou
Gamarte: dakou
Garrüze: dako
Irisarri: dakogu
Izturitze: dakogu
Jutsi: dakou, dakogu
Landibarre: dakogu
Larzabale: dakou
Uharte Garazi: dakou
Zuberoa
Altzai: dogü
Altzürükü: dogü
Barkoxe: dogü
Domintxaine: dakou
Eskiula:
Larraine: dogü
Montori: djogü
Pagola: dogü
Santa Grazi: doogü
Sohüta: dogü
Urdiñarbe: dogü, dogü
Ürrüstoi: dogü
diogu
deutsogu eta deraucogu adizquien ordez litteratur hizcunçan deutsagu eta deraucagu ikusten ditugu maiz ascotan.
Çuberotarrez dereiogü eta deiogü dirade idazteco guehien erabilcen diraten formac.
Ikus ditzagun diogu, deutsogu eta deraucogu adizquien iraganaldico (hau da, ez-orainaldico) formac:
diogu
> guindion = guendion
> guinion = guenion
Batuerazco graphian:
genion
deutsagu = deutsogu
> guindeutsan = guindeutson
> guendeutsan = guendeutson
> gueneutsan = gueneutson
> gueunsan = gueunson
Batuerazco graphian:
geuntsan = geuntson
deraucagu = deraucogu
> guinderaucan = guinderaucon
> guenderaucan = guenderaucon
> gueneraucan = gueneraucon
Batuerazco graphian:
generaukan = generaukon
Hizqueren atlaseco forma guztiac hemen behereco esteca honetan:
https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?&option=com_ehha&view=frontpage&Itemid=466&lang=eu&mapa=1390
On deguiçuela!
Aurreco iruzquinean aiphaturico adizqui çahar batzuc ez dirade historicoqui “guc hura hari” (diogu/genion), baicic eta “gu hari harc” (gaitio/gintion), baldin haietan objectuzco pluralac (it, z, zki) integratu ukan baguenitu:
guindition = guintion
Batuerazco graphian:
gintion
(gu hari harc)
guindeutsaçan = guindeutsoçan
Batuerazco graphian:
gindeutsazan = gindeutsozan
(gu hari harc)
guinderautzan = guinderauzquion
Batuerazco graphian
ginderautzan = ginderauzkion
(gu hari harc)
Mereci al du berphitz ditzagun forma hauec?
Dudaric gabe baietz erraiten nuque, baldin euscara’ ossotassunean har bagueneça!
Cergatic ez?
/dotsegu/ (deutsagu) eta /dakogu/ (deraucogu) forma laburrac ikusten ditugu Atlasean formaric erabilienac direla ahoscatze mailan. Contutan har ditzagun, bada!
Ederto baten ari zara Josu!
Neure aburuz, alderdi batzuetako eta besteetako euskaldunak alkartuten garenean, batzuk sarritan erderaz ari gara geure arteko hartuemona gauzatu ahal izateko. Hori holan dala erakusteko, hainbat lekukotasun daukoguz, eta antzinako denboretatik hasita ganera.
Dana dala, euskalkien arteko aldea ez da uste dan bezain haundia.
Euskerearen edozein euskalki prestigioko berbea izatea lortu beharko geunke, edozein egoeratan.
Geure herrian eta inguruetan erabiltzeko be bada, eta geure eguneroko kontutxuak esateko bere bai.
Adeitasunez!
Ceharo bat nathor, Maite, plaçaratu dituçun hausnarqueta hauequin.
Euscaldunoc ikassi behar guenduque, oraindic ez baitaquigu, euscara bat bakarra dela, nahiz eta janci desberdinen pean aurkezten çaicun.
Janci edo aurpegui desberdin horiec euscalquiac dira, ceinac berdintassun egoeran atchiqui behar baititugu bethi ere, gauçac ongui eguitecotan.
Argui dago, nire ikuspeguitic, azquen 50 urthe hauetan gauçac ez direla nehola ere ongui eguin. Garaiz gagotza oraino gauçac ondo artheztecotz? Bai, eta milla bider bai.
Diogu bat ez da hobea deutsogu bat edo deraucogu bat baino. Nondic?
Euscaldun guztioc hirur hauec eçagutu behar guenituzque. Nola? Behar beçala iracatsiric.
“Dotset” ondo ahoscatzen duen bizcaitarrac asqui luque deutsot/deutsat litteratur forma ikasten balu. Guero ikas leçaque berce batzuec diogu eta deraucogu/deraucagu forma litterarioac dituztela. Evidentqui! Prefosta! Claro!
Era berean, “dakot” modura deraucot forma classicoa ahoscatzen duenac asqui luque deraucot honequin Euscal Herri ossoan ulertua içaitecotz.
Eta azquenic “diogu” berceric ez daquitenec hobe luquete ezquer eta escuma erabilcen diren formac eçagutzea, hau da, deutsot/deutsat eta deraucot/deraucat.
Bide honetaric ez joaitecotan, galbiderat goazque bethe bethean.
Anhitz esquer nirequin bethi bizcaierazco euscalqui ederrean eguiteagatic, hau da, euscara osso eta bethean.
Musu infinitoac!
Azkoitian “dizogu”? Baita zera ere! Nik beti “dixou” entzun eta esan dut.
Eta, jakina, “ez” baten ondorren “tixou”. Adibiez “Eztixou jaten eman” (“Ez diogu jaten eman”.
Juan Luis,
Anhitz esquer.
Orain dixogu eçarri dut. Bucaeran -gu atchiqui dut, Atlasean beçala aguer dadin.
dixou egoquiagoa liçate.
Adeitsuqui
Objectu singularra: harc hura
darama
Objectu plurala: harc haiec:
daramatza
gu objectua: harc gu
guindaramatzan
Forma laburra: gin/gen + E -DA:
gueneramatzan
objectu plurala: guc haiec
gueneramatzan
objectu singularra: guc hura
gueneraman
…
Orainaldi eta iraganaldico adizqui guztiac orainaldico singularreco 3. personatic (darama, du, dathor, dakar…) dathoz.
Piarres Lafitte jaunaren grammatica iracurri dut, berriro ere, uda honetan. Aditzac aurkezteco systema laket içan çait:
hura dago
ni nago
hi hago
haiec daude / dagoz
gu gaude / gagoz
çu çaude / çagoz
çuec çaudete / çagozte
Ithurry jaunac ere dispositione berdinean eçarcen cituen aditzac. Are aditz transitivoac ere:
hura dakar
ni nakar
hi hakar
haiec dakarça
gu gakarça
çu çakarça
çuec çakarça
Çazpi hauetan subjectua HARC da, baina ez dagoquio atzizqui concreturic.
Lehenec dago dute oinharri eta bigarrenec dakar.
Atzizqui modura ohico NORI marca har deçaquete eta transitivoec ohico NORC marcac.
dagoquio
…
dakarquio
…
+
dakarquiogu, adibidez.
Honec possibilitatzen du nor-nori-norc berheciac sorcea modu naturalean. Adibidez:
nakarquioçu = ni hari çuc
çakarzquiet = çu haiei nic
…
Osso transparentac dira forma hauec, eta haiec sorceco mechanismo mentala erraz automatiza daiteque aditz quadroric memorizatu gaberic.
Adeitsuqui
Nor-HARI-norc
derauco
narauco
harauco
derauzquio
garauzquio
çarauzquio
çarauzquiote
derauco
deraucot
deraucoc
deraucon
deraucote
deraucogu
deraucoçu
deraucoçue
narauco
naraucoc
naraucon
naraucote
naraucoçu
naraucoçue
harauco
haraucot
haraucote
haraucogu
derauzquio
derauzquiot
derauzquioc
derauzquion
derauzquiote
derauzquiogu
derauzquioçu
derauzquioçue
garauzquio
garauzquioc
garauzquion
garauzquiote
garauzquioçu
garauzquioçue
çarauzquio
çarauzquiot
çarauzquiote
çarauzquiogu
çarauzquiote
çarauzquiotet
çarauzquiotete
çarauzquiotegu
Ea honetara hobequi ulercen den!
Oharra: çu formari dagozquion adizquiec bethi plural moduco formac daduzcate.
Oinharrizco forma: deçaque
OBJECTU SINGULARRA
(hura, ni, hi)
deçaquet Nic hura
haçaquet Nic hi
deçaquec Hic hura
naçaquec Hic ni
deçaquen Hic hura
naçaquen Hic ni
deçaque Harc hura
naçaque Harc ni
haçaque Harc hi
deçaquegu Guc hura
haçaquegu Guc hi
deçaqueçu Çuc hura
naçaqueçu Çuc ni
deçaqueçue Çuec hura
naçaqueçue Çuec ni
deçaquete Haiec hura
naçaquete Haiec ni
haçaquete Haiec hi
…
OBJECTU PLURALA
(haiec, gu, çu, çuec)
ditzaquet Nic haiec
çaitzaquet Nic çu
çaitzaquetet Nic çuec
ditzaquec Hic haiec
gaitzaquec Hic gu
ditzaquen Hic haiec
gaitzaquen Hic gu
ditzaque Harc haiec
gaitzaque Harc gu
çaitzaque Harc çu
çaitzaquete Harc çuec
ditzaquegu Guc haiec
çaitzaquegu Guc çu
çaitzaquetegu Guc çuec
ditzaqueçu Çuc haiec
gaitzaqueçu Çuc gu
ditzaqueçue Çuec haiec
gaitzaqueçue Çuec gu
ditzaquete Haiec haiec
gaitzaquete Haiec gu
çaitzaquete Haiec çu
çaitzaquetete Haiec çuec
Oharra: çu formari dagozquion adizquiec bethi plural moduco formac daduzcate.
Oinharrizco forma: du.
Iraganaldian: çuen
orainaldia / iraganaldia
OBJECTU SINGULARRA
(hura, ni, hi)
dut / nuen Nic hura
haut / hindudan Nic hi
duc / huen Hic hura
nauc / ninduan Hic ni
dun / huen Hic hura
naun / nindunan Hic ni
du / çuen Harc hura
nau / ninduen Harc ni
hau / hinduen Harc hi
dugu / guenuen Guc hura
haugu / hindugun Guc hi
duçu / cenuen Çuc hura
nauçu / ninduçun Çuc ni
duçue / cenuten Çuec hura
nauçue / ninduçuen Çuec ni
dute / çuten Haiec hura
naute / ninduten Haiec ni
haute / hinduten Haiec hi
…
OBJECTU PLURALA
(haiec, gu, çu, çuec)
ditut / nituen Nic haiec
çaitut / cintudan Nic çu
çaituztet / cintuztedan Nic çuec
dituc / hituen Hic haiec
gaituc / gintuan Hic gu
ditun / hituen Hic haiec
gaitun / guintunan Hic gu
ditu / cituen Harc haiec
gaitu / guintuen Harc gu
çaitu / cintuen Harc çu
çaituzte / cintuzten Harc çuec
ditugu / guenituen Guc haiec
çaitugu / cintugun Guc çu
çaituztegu / cintuztegun Guc çuec
dituçu / cenituen Çuc haiec
gaituçu / guintuçun Çuc gu
dituçue / cenituzten Çuec haiec
gaituçue / guintuçuen Çuec gu
dituzte / cituzten Haiec haiec
gaituzte / guintuzten Haiec gu
çaituzte/ cintuzten Haiec çu
çaituztete / cintuzteten Haiec çuec
dago/dau-tic dagoca/dauca-rat
dagoca = dauca
nagoca = nauca
hagoca = hauca
dagozca = dauzca = dagotza = dautza
gagozca = gauzca = gagotza = gautza
çagozca = çauzca = çagotza = çautza
çagozcate = çauzcate = çagotzate = çautzate
+ t c n – gu çu çue te
dadu/dau-tic / daduca/dauca-rat
daduca = dauca
naduca = nauca
haduca = hauca
daduzca = dauzca = dadutza = dautza
gaduzca = gauzca = gadutza = gautza
çaduzca = çauzca = çadutza = çautza
çaduzcate = çauzcate = çadutzate = çautzate
+ t c n – gu çu çue te
dakar eta darama ondoan, dakarca eta daramaca existitzen diren beçala, daduca ondoan ere, badaducagu *dadu (dau, du) forma ere.
dakar, darama eta berce batzuec CA harcen duten beçala, daduca-c gal leçaque CA hori. Adibidez nor-nori-norc forma hauetan:
diadut daduca + niri
diaduc daduca + hiri
diadun daduca + hiri
diaduco daduca + hari
diaducu daduca + guri
diaduçu daduca + çuri
diaduçue daduca + çuei
diadute daduca + haiei
Guehienac constataturic daude gure litteraturan.
Ez bakarric orainaldian, ceren berce hauen constancia ere baitaducagu:
ciaducon ceducan + hari
liadut leduca + niri