Lete eta antzerkia –

Hamar urte igaro dira Xabier Lete hil zenetik, eta hamaika dira bere omenez han eta hemen antolatu diren ekimenak. Bogan dagoen Letemania-ri aletxo bat jarri asmoz dakargu hona oiartzuarraren alde ez hain ezagun bat: antzerkigintza.

Xabier Letek idatzi eta zuzendu zuen “Gabon, Txirrita” antzerki obra 1982an taularatu zen. Donostia 2016 programaren barruan berriz egin zen obraren emankizuna Urnietan, Miren Gojenolaren gidaritzapean. 1936an zendu zen Jose Manuel Lujanbio eta, aurreikusi zuen bezala, bere aipamenak bolo-bolo ibili ziren ziren bere 80. urtemugan.

Antzezlana primeran ezagutzen duten hiru lagun ditugu honakoak:

• Joxan Goikoetxea musikari hernaniarra. Antzerkian bertan zuzeneko musika jo zuen (pianoa), beste lau lagunekin batera; musika hori berak moldatu edota konposatutakoa da.
• Koldo Tapia Urnietan bizi den zizurkildarra da. Hogei bat urte pasatu zituen Bertsozale Elkartean lanean. Erretiratua. Obran apaiza da.
• Jokin Izagirre urnietarra, erretiratutako farmazialaria. Antzerki taldean ere parte hartu zuen, baina, azkenekoz 1982an. Obraren izena: Gabon, Txirrita; defentsaz arduratzen den epailea da.

 

Xabier Leteren alde ezezagunena: antzerkia

Jakina da Joxan Goikoetxeak harreman estua izan zuela Xabier Leterekin, musikari bezala, baita lagun gisa ere; bereziki bere bizitzako azken urteetan. Lete hil zelarik, haren ingurukoek bere ondarea bildu eta ezagutzera emateko beharra ikusi zuten: “Antzerki obra honi dagokionez, libreto eta eskuizkribu dezente nire eskuetan geratu ziren, eta argi genuen lan hori lau haizetara zabaldu behar zela”.

Hasiera batean, omenaldi batzuk antolatu zitzaizkion Leteri. Musika emanaldiak ere egin ziren: Xabier Lete gogoan lehenik, urtebetez; Sortuko dira besteak iritsi zen ondoren. Ziklo horrek eman zuen berea, eta, ondoren, beste gai batzuk lantzeari ekin zioten ikuspuntu ezberdinetatik, hala nola musika, literatura, eta horretaz gaindi, Goikoetxearentzat aspektu garrantzitsua dena zinez: Lete eta antzerkia. “Bere alde hori ez zen hain ezaguna. Hurbiletik ezagutu zutenek zuten haren berri zehatza. Xabier musikari edo idazle izan aurretik antzerkiko aktore izan zen! 19 urte zituen orduan, eta Oiartzunen igo zen oholtzara. Ikasketak amaitu eta aktibitate intelektuala martxan jartzen ari zela hasi zen herriko Lartaun antzerki taldearekin; ondoren Donostiako Jarrai antzerki taldean ere aritu zen”. Jarrai erreferente argi eta garbia izan zen euskarazko antzerkigintzan. Euskal obra asko estreinatu eta egokitzapen ugari egin zituzten Saizarbitoria, Forkada edota Behobide tartean zeudela. 1958-1969 artean Xabier ere bertan ibili zen. Goikoetxeak ondo ezagutzen du oiartzuarraren etapa hura: “”Aktore ona zen! Bai zera, txarra!”. Denetik entzun dut, baina ukaezina da antzerkirako zeukan grina. Idatziak ere egiten zituen garai hartan; adibidez, Zeruko Argian, “Gazte naiz” sailean. Hor hasi zen jendea ohartzen idazteko zuen gaitasunaz, eta Lete bera ere orduan hasi zen poesia lantzen; hori izan zuen ibilbide literarioaren abiapuntua. Ez dok Amairu taldean, berez, testuak lantzeko sartu zen; Lurdes Iriondo ezagutzeak eraman zuen kantura. Dena den, inoiz ez zuen utziko antzerkia albo batera, urte haietan ere aritu baitzen bizpahiru aldiz aktore lanetan.”

J.G: “Ez dago Euskal Herrian antzerkia Lete bezainbeste ikuspuntutatuk praktikatu duenik: lehenik, aktore gisa; jarraian, itzulpenak edo egokitzapenak egiten; ondoren idazle moduan; zuzendari bezala, bere musikari eta ekoizle fazetak ahaztu gabe; eta azkenik instituzioetatik, eragile antzera”

Urnietara joan arren Oiartzungo Intxixu antzerki taldearekin lanean jarraitu zuen; zehazki, Eugenio Arozena herrikide eta antzerkigilearekin harremanetan. Lartaun zein Intxixu taldeetako zuzendaria eta Antzertiren birsortzailea da Arozena, eta gaiaren inguruko hainbat liburu eta lan argitaratu ditu. Tarte horretan Letek bizpahiru antzezlan idatzi zituen, eta Goikoetxearentzat bat nabarmendu behar da, hizpide dugun gaia kontuan hartuta: Antzerkia, deuseztik izatera (1976). “Lan honek herri antzerki zaharraren izpiritua barnebiltzen du, Ipar Euskal Herriko karrosek, asto lasterrek edota maskaradek daukatena. Antzerki genero zehatza da: pertsonaia zehatz batzuekin, epaiketa bat…  Obra horren amaieran, lan osoaren heren bat hartuz, Txirritaren “asto lasterra” sartzen dute. Gerora, Xabierrek zati hori hartu, aldatu, handitu eta Gabon, Txirrita sortu zuen. Antzezlana fartsa generoaren barruan dago, eta bertan Txirritari epaiketa bat egiten zaio”.

Txirrita

Hiru elkarrizketatuak zonaldekoak izanda, txikitatik izan dute Txirritaren berri. Jokin Izagirreren arabera “pertsonaia arrunta eta berezia izan zen aldi berean. Bere bertsoez gain, pasadizoek eta umoreak ezagun bihurtu zuten inguruan. Batzuek, beharbada, irudi apur bat txukunagoa edo zuzenagoa zeukaten; Txirritak ez. Sagardotegira joan eta baserria zeukala ere ahazten zuen. Hiruzpalau egun pasa zitzakeen. Gure gurasoek haren esaldi eta bertso mordoa zekizkiten, erreferente kultural bat izan da. Pertsona azkarra zen oso. Hil baino pixka bat lehenago esan zuen: ‘Nire aipamenak izango dira beste 80 urtean’. Hori ez dizu edozein alprojak esango”.

K.T: “Bertsotan egiteko zeukan eragatik irudiak irudika ditzakezu. Nik uste dut lehenik irudi bat sortzen zuela buruan, eta ondoren bertsoak jartzen zizkiola irudi horri”

Koldo Tapiaren bizitzan ere Txirrita presente egon da beti, umetatik. “Gure amona bertsozalea zen oso, eta 7 urte neuzkanerako Txirritaren 30 bertso inguru jakingo nituen buruz. Gure ama, 19 urterekin, herriko taberna batean aritu zen lanean, zerbitzari, eta egunen batean ganbarara bidali zuten zerbaiten bila. Atea ireki eta bat-batean 150 kiloko gizaseme bat aurkitu zuen galtzontzilotan, ‘Ieuuuup!‘, bera agurtuz. ‘A zer nolako sustoa! Hura zen hura apote zaharra!’, zioen gure amak. Horretaz gain Txirritak bazeukan euskal mundu tradizionalean indar handia duen gaitasuna: hitz gutxitan asko esateko gai diren esamoldeak sortzea. Gure kultur giroan sakon txertatzen den pertsona zen, finean. Eñaut Agirre bertsolari hernaniarrak doktorego-tesia egin du Txirritari buruz, eta honakoa dio: “Txirrita ardi beltza zen, eta ez zuen sekula hori ukatu; baina, aldi berean, sekulako abilidadea zeukan artaldeko artzaina izateko”.

Tapiaren ustez, Txirritaren bertsoak, kasu askotan, garaiko gertakizunen kronika bakarra dira: Canovas del Castillo hil zutenean haren alargunari jarri zizkion bertsoak; Kubako gerra; Maria Cristina itsasontzia hondoratu zenekoa; Norteko Trenaren bertsoak… Zizurkildarrak bertso horiei komiki zantzuak ikusten dizkie: “Gauzak kontatzeko zeukan eragatik irudiak irudika ditzakezu. Nik uste dut lehenik irudi bat sortzen zuela buruan, eta ondoren bertsoak jartzen zizkiola irudi horri”. Tapiaren aburuz, Txirritak izaera poliedrikoa zeukan: “Alproja, umore sortzailea, politikaria. Irakurtzen ez zekien pertsona izan arren, sekulako sena zeukan bildutako informazioaren gaineko irakurketak egiteko. Canovasen bertsoetan, adibidez, garaian modan zegoen figura literario bat erabiltzen du: zenbaki bat errepikatzea; kasu honetan, hirua (hiru kate, hiru koroa, hiru bala…). Bazekien errekurtso hori erabiltzen zutela idazle ezagunek, edo berak sortu zuen?”.

Goikoetxeak, irribarrea ezpainetan, bere burua “txirritianotzat” aldarrikatzen du; gertuko erreferentea izan da berarentzat, bere familiaren baserria, Elorrabi, inguruan baitago. Esaterako, Txirritaren grabaketa bakarra landu eta garbitu ere egin zuen, Pablo Zubiarrain Pablo Ttikia bertsolariarekin. Hernanikoa zen Pablo, gaztetan Txirrita ezagututakoa. Dioenez, Lete bera ere ez zen “dotrina txirritianotik” oso urrun ibili: “Bizitza osoan landu zuen, eta presente zeukan. Bazion halako maitasun bat, erakartzen zuen figura bat zen. Alde batetik Lete intelektuala zegoen, sakona, sentsibilitate handikoa… Baina beste batzuetan hego haizeak jo eta alproja, arlote eta adar-jotzaile galanta ere bazen, errebeldia puntu batekin, eta nik uste hala moduzko enpatia bat sentitzen zuela Txirritarekiko”.

Horretaz gain, Joxanek bertsozaleon iruditegi kolektiboaren inguruan ere badu zer esana. Izan ere, beti irudikatu dugu Txirrita doinu jakin batzuekin bertsotan, baina, berez, hori ez da horrela, eta atzean dagoen lana aldarrikatzen du. “Grabaketa bat kenduta, Txirritaren bertso guztiak idatziz jaso ditugu; Antonio Zabalaren bitartez, adibidez. Gu gara Txirritari melodiak jartzen dizkiogunak, eta hori Xabier Lete eta Antton Valverderen lanaren eragina da; disko bat kaleratu zuten Txirritaren bertsoekin. Melodia batzuk moldaketak ziren, baina berriak ere sortu zituzten”. Goikoetxeak garbi dauka konposatzailearen figura itzalean geratzen dela gehiegitan: “Zer erraztasun daukagun edozein musikari ‘herrikoia’ izendapena jartzeko. Nola herrikoia? Norbaitek konposatuko zuen bada? Melodia batek ehun edo berrehun urte dituenean, zabaldu, mantendu, denboraren galbahea pasatu eta herriak bere egin duenean litzateke herrikoia, eta hori, betiere, egilea nor den jakingo ez bagenu. Hori gertatzen da gure folklorearekin. San Joan martxa duela 200 urte jaso zuen Iztuetak, eta ideiarik ere ez nork egin ote zuen; hori bada ‘herrikoia’. Baina Isil-isilik dago ez da herrikoia, demonio! Fernando Goenaga eibartarrak egin zuen, eta ez duela 80 urte baino gehiago!”.

Doinuei dagokienez, Tapiarentzat ekarpen oso esanguratsua izan zen Letek ETBrentzat egin zuen programa berezia, Mintzoaren Arnasa (13 atal). Horretaz gain, Oiartzungo Lekuonatarren eraginetik ere edan zuela deritzo; familia horrek bertso doinu asko sortu zituen.

“Gabon, Txirrita” 1982an

Xabier Lete Urnietara joan zen bizitzera eta antzerkirako grina zeukan herri batekin egin zuen topo, besteak beste Lurdes Iriondoren lanari esker. Letek antzezlana aurrera ateratzeko deliberoa hartu eta lanari ekin zion. Jendea biltzeko deialdia entzun bezain pronto azaldu zen Jokin Izagirre: “Urnietan sekulako mugimendua zegoen, gazteak gauza askotan inplikatzen ziren, hura zen garai hartako giroa. Ez ginen geldirik egoten. Seguran orain egingo zituen 40 urte dantza txapelketak, hura ere guk hasi genuen. 18 lagun ginen, eta 18 saio inguru egingo genituen obra horrekin. Xabierrek bi paper egiten zituen, adibidez. Ni babesle lanetan, eta Joxe Mari Berasategi Txapas ere atera zen obra hartan, nahiz eta ez zuen hitz egiten. Bera da, egun, taldeko aktore profesional bakarra. Antzerki taldearen egoera ikustekoa zen: Letek 40 urte inguru, nik 32 (ordurako banuen esperientzia antzerkian), eta beste guztiak 22 urte inguruko mutil kuadrilla. Han parrandarako gosea besterik ez zegoen! Porroa, zurruta eta antzerkian batere esperientziarik ez. Heroina kontsumitzen zuen jendea ere bazen herrian, hondamendi hutsa zen hura. Lanean hasteko ordua iritsi eta lau falta, bost falta… Baina Xabier gogorra zen oso, hura haserretuz gero goizeko ordubiak arte egon gintezkeen antzezten”.

Koldo Tapia ikusle hutsa izan zen orduan, eta antzezlana Barakaldon ikusi zuela oroitzen du: “Euskaldun berri kuadrilla bat eraman nuen nirekin. Erakutsi nahi nien euskaraz ere egiten ahal zela antzerkia, demontre! Hango giroa itogarria zen euskaldun batentzat. Ni astean behin herrira itzultzen nintzen arnasa hartzeko. Etxean sentitu nintzen obra ikusten nuen bitartean, ume txikia bezala pasatu nuen, eta oxigeno poltsa bat jaso”.

Izagirre makina bat pasadizo eta anekdotaz oroitzen da: “Ereñozun elizan prestatu genuen eszenatokia. Orduan dena guk egin behar genuen, elektrizitate lanak barne. Zeozer gaizki egingo genuen, fokuak entxufatzean bonbillak lehertu eta argia joan baitzen elizan. Orduan Bartolo, Txirritaren papera egiten zuen aktorea, buila batean hasi zen, ‘mekauen dios’ oihuka, eta apaiza, aldamenean. Halakoren batean ohartu zen horretaz, eta barkamena eskatu zion apaizari; eta honek bueltan erantzun: ‘Ez, ez, hori ez da arazoa. Bihar San Antonio eguna da, eta argirik ez badago kanpaiak nork jo behar ditu?’. Hura zen apaizaren ardura, ez biraoak”.

Antzerki talde bezala maila alturik ez zeukatela dio Izagirrek, eta hori izugarri aldatu dela: “Nahastu egiten ginen, gidoia ahazten zitzaigun. Teknikoki hutsaren hurrengoa ginen… eta hala ere, txaloak! Frankismotik atera berri, euskaraz zerbait egiten bazenuen, arrakasta bermatuta zegoela esan daiteke. Jendeak akatsak barkatzen zizkizun, euskaraz ari zinelako. Egin hori orain!”.

J.I: “Antzerki taldearen egoera ikustekoa zen: Letek 40 urte inguru, nik 32 (ordurako banuen esperientzia antzerkian), eta beste guztiak 22 urte inguruko mutil kuadrilla. Han parrandarako gosea besterik ez zegoen! Porroa, zurruta eta antzerkian batere esperientziarik ez. Heroina kontsumitzen zuen jendea ere bazen herrian, hondamendi hutsa zen hura”.

Tapiaren arabera, Letek ondo ezagutzen zuen gizarte tradizionala, eta gizarte modernoko konbikzio eta balioak zeuzkan. Komunikatzaile osoa zenez, antzezlanean ez ditu soilik bere ikusmoldeak ematen, balio tradizionalei ere tokia egiten die, eta horrekin osatzen du fartsa eta epaiketa. Tradizioa botere faktikoetan dago (epailea, fiskala, apaiza…), eta Leteren pentsamendu modernoak defentsako abokatuan hartzen du gorputza.

“Gabon, Txirrita” 2016an

Joxan Goikoetxeak oroitzen du antzerkiak eragin handia izan zuela duela 34 urte, eta baita gaur egun ere: “Letek idatzitako obra, Lete zuzendari, Lete aktore eta Txirritaren inguruan! Baina ez da serio hartu behar, fartsa bat baita. Bat baino gehiago etorri zaigu kexu: –’Aizak, Txirrita ez zuan halakoa’. –’Baina ez duzu ezer ulertu?! Fartsa bat da, fartsa bat!’. Azpimarratzekoa da Lete, beste gauza askorekin bezala, 40 urte inguru aurreratu zela obra honek inplizitu daraman ideiarekin. ‘Egunen batean Txirrita ere zalantzan jarriko duzue’, zioen eta, funtsean, egia da. Denok baloratzen dugu haren ekarpena, baina gaur egun bhura bezalako pertsonaia bat lekuz kanpo legoke, matxismoa edota xenofobia kontuan hartuz gero. Bere garaiko semea zen, onerako eta txarrerako. Arduratuta nengoen, ez bainekien jendeak nola hartuko zuen ikusmolde hori, umore hori, garai hartako izate hori… Baina jendeak badaki antzerkia eta pertsonaiak bere testuinguruan kokatzen, eta gainera, kontu batzuetan ez du gaurkotasunik galdu”.

J.G: Zer erraztasun daukagun edozein musikari “herrikoia” izendapena jartzeko. Nola herrikoia? Norbaitek konposatuko zuen bada?

Jokinek eta Koldok, besteak beste, Miren Gojenolak egindako zuzendaritza lanaren garrantzia nabarmentzen dute: “Orain antzerkia askoz ere txukunagoa da alderdi teknikotik. Mirenek sekulako eskola dauka, profesionala da eta Xabierrek arlo teknikotik ez zeukan hori. Lan ederra egin du, bereganatu egin du obraren funtsa, esentzia aldatu gabe. Horretaz gain, sekulako pazientzia izan du gurekin, badu meritua. Taldea asko aldatu da. Orain dauden 30 lagunetatik bakar ere ez dut ikusi gidoia ahaztu zaionik”. Horretaz gain, ekoizleek sekulako lana egin dute, Jaione Jauregik eta Maribel Tardiok: muntaia, eszenografia, atrezzoa, koordinazioa…

Koldo Tapiak garbi dauka antzerki obra hau bertsozaleon interesekoa dela: “Bertsozale bati suposatzen zaio euskara maila altu bat menderatzen duela, eta hizkuntzarekin jolastean edo jolasten ikustean gozatzen duela. Garai bateko eta egungo gizarteen arteko talkarekin sortzen diren egoerez gozatu nahi izanez gero, bertan erabiltzen den hizkuntza eta esamoldeez gozatu nahi badu, etor dadila bertsozalea, zalantzarik gabe”.

 

ZENTSURA

Amaitzeko, Joxan Goikoetxeak informazio zinez interesgarria kontatu digu frankismoak obra honetan izan zuen eraginaz: “Antzerkia, deuseztik izatera 1976an argitaratu zen, eta zentsura indarrean zegoen oraindik. Liburuak pasa zuen kontrola, baina ez osorik; Estatuak bertso batzuk zentsuratzea erabaki zuen. Baina ez Leteren ezer… Txirrita zentsuratu zuten! Baita Tellei-Txiki eta Pello Errota ere! 1982an antzezlana egitean Letek aukera eduki zuen behin zentsuratutako bertso horiek amaieran jartzeko, baina ez zuen horrela egin, amaiera aldatzea erabaki zuen; batek daki zergatik, izango zituen bere arrazoiak. Zentsuratutakoak, debekatutakoak beti dauka interes gehiago; kasu honetan, are gehiago bertsozalearentzat”.

PELLO ERROTA
Persegituak izandu gera
juan dan zenbat urtian,
asko zebiltzan agindu nahirik
Kantabriako partian,
mantxa gabeko lore ederrak
estalirikan lurpian;
Errespetua guardatzen zuten
Lartaun hemen zan artian,
oraindik ere denbora dago
berriro saia gaitian.

TELLEI-TXIKI
Beren ideia beste gauzarik
ez daukatenak buruan,
gaurko egunian halako asko
baditugu inguruan,
esaten zaio Kantabri honek,
bere jabia nor duan
kontra egiten hasten zaizkigu
setosuaren moduan
geren anaiak ez ditugula
esan genezake orduan.

BERTSOLARI NARRADOREA
Zazpi senide aita batenak
egotia hemen triste
fortunatu da desgrazi batez
bañan ez genuen uste;
maitatzen dute etorri dena
besteren gauzaren eske;
egunen batez haserre xamar
ikusi behar gaituzte,
jakin dezaten bagerala gu
izena dugun hainbeste.

DENEK BATERA
Kolka txarraren azpiyan dauden
txito urrikalgarriyak,
hamarretatik bost hiltzen dira,
beste bostak elbarriyak;
Pizti gaiztuen beldurrez beti
gora begira jarriyak,
indar gutxiko gorputzak eta
suspiriyuak berriyak;
Kastigu honen menpian bizi
gera gaur Euskal Herriyak.

 

Bertsolari aldizkarian argitaratua

Lete eta antzerkia

Lete eta antzerkia

Lete eta antzerkia

Lete eta antzerkia

Lete eta antzerkia

Lete eta antzerkia

Lete eta antzerkia

Lete eta antzerkia

Lete eta antzerkia

Lete eta antzerkia

Lete eta antzerkia