Aberriak eta aberriak

Aberriak eta aberriak –

F. Aranbururen “Patria” liburuaren inguruan

Kontakizun (anti) aberkoiak (begiradaren arabera)

Aberriak eta aberriak

Literatura, bizitza bera bezala, beti egon izan da hainbat faktorek eraginda edo kutsatuta. Nobel sarien esleipenetik hasita, gure galaxia instituzional eta kultural txikietako ustez neutroenetatik igaroz, eta zer esanik ez, argitaletxe handiek ematen dituzten literatur sariak. Salbuespenak daude, gauza guztietan bezala, baina obra eta egile gehienak kalkulu politiko eta/edo komertzialen bidez sustatu eta saritzen dira. Beste ikuspuntu batetik, gogora dezagun garai batean “literatura eta iraultzari” buruzko saiakerak irakurtzen genituela, hainbat egilek idatziak (marxismoarekin identifikatuak), literaturatik harago zihoazen begi eta betaurrekoekin. Ezer ez da neutrala mundu honetan, literatura ere ez, eta bakearen aldeko sariak are gutxiago.

Diodanaren froga bat da Fernando Aramburu donostiarrak idatzitako Patria (“Aberri”) liburuaren inguruan dagoen polemika. Liburu horri buruz, Viento Sur aldizkarian Ramon Zallo[1] eta Iban Zaldua [2]egileen ekarpenak ezagutzeko aukera izan dugu. Gainera, Jabo H. Pizarroso eta Alberto Moyanok[3] interes handiko iritzi kritikoak argitaratu dituzte. Eta egia esan, artikulu horien ondoren, alderdi literarioenean zein alderdi soziopolitikoan, ezer gutxi dut gehitzeko.

 

Aramburu, euskal literaturarekiko begirada okerra

Aberriak eta aberriakHala ere, utz iezadazue polemikaren zenbait alderdi ez oso aztertuak gehitzen eta azpimarratzen. Hasteko, “obra eta egilea” bereiztea zentzuzkoa bada ere, ez dut ezkutatuko bigarrenarekiko nire kutsadura-maila (horretan ez naiz politikoki zuzena izango) nahiko altua dela; batez ere, Aramburuk idazle euskaldunei buruz egindako adierazpen polemikoengatik.[4] Alegia, berak ere obrak eta autoreak auzitan jarri dituela.

Bere garaian kritikatu nuen, adierazpen horiekin, Aranburu, bere obraren berezko balioaz harago, (bakoitzak nahi duen bezala juzgatu dezala) publizitatearen bila zebilela; eta, gainera, eta batez ere, establishment literario eta politiko espainiarraren babesa lortu nahi zuela.

Argi eta garbi hitz eginez, ezjakina izan behar da, kasurik onenean, edo gezurtia eta zital samarra, bere ofiziokideen gainera isurtzeko halako salaketa maltzurra. Ezjakina edo gezurtia, zaletasun hutsez eta boluntarismoz (hiruzpalau figura izan ezik), beren literatur jardueraz idazten duten pertsona batzuei buruz (batzuk talentu handiz eta beste batzuk ez hainbeste, edozein hizkuntzatan bezala) hain makur jokatzea. Izan ere, literaturatik bizitzea zaila bada, euskal literaturatik bizitzea heroikotasun hutsa da. Are gehiago, euskal gizarteari buruz benetan pentsatzen dutena askatasunez idazteko euskal idazleei jatortasun falta leporatzea oportunismorik faltsuena da ene irudiko.

Izan ere, garai batean, diktadurako botere faktikoen zentsura bikoitza (edukiez harago, euskaraz idazteak susmopean jartzen gintuen) izan zen toreatu beharreko zezena; eta, gaur egun, batez ere merkatua da bahetzen duena. Eta merkatuak zerbaitetan eragiten badu, baita euskaldunarengan ere, (2)ez da noski ETAren “aldekoen” mesederako, alderantziz baizik. Eta zentsuraz ari bagara, nahikoa da txiste eta keinuekin gertatzen dena ikustea, nondik datorren eta noren aurka egiten den jakiteko. Eta txiste batengatik makurtzen bazaituzte, ea nor ausartzen den ETAren apologia egitera, nahiz eta literarioa izan. Terry Eagletonek zioenez, “Ideologia halitosia bezalakoa da, hurkoarena baino ez da nabaritzen”. Kasu honetan, ideologia eta aurreiritzia batzen dira.

 

ETAren aldeko literatura?

Zallo, Zaldua eta enparauen artikuluetan aipatzen diren autore gehienek (ez ditut errepikatuko, beraz) “gatazka” beren obraren gai nagusi edo alboko gisa hartu dute (horien artean sartzen naiz[5]), baina ez dute hain modu karikatureskoan eta sinplifikatuan jorratu, Aranbururen azken lanaren antzera; gainera, zehatzago edo lausoago, maila handiagoan edo txikiagoan, oso kritikoak dira ETArekiko eta Estatuarekiko, eta, gure gizartean sufrimenduarekikiko dagoen konplexutasuna hartzen dute aldez edo moldez (ez denok modu berean, jakina). Aramburuk ETAko militanteen amen sufrimenduari ere begiratu beharko lioke; esate baterako, Gabriel Arestik Josefa Mendizabal Zaldibian bere olerkian deskribatu zuen bezala:: “ETAkoen amek sufritu egiten dute seme-alabak hiltzen dizkietenean eta, batez ere, seme-alabak hiltzen dutenean[6]. Aldiz, Arambururen obran  ETAkide baten amaren aldetik ez dago inolako enpatiarik edo begirunerik semearen biktimekiko. Ama gogor lerratzen da semearen alde, egiten duena egiten duela.

Begiratzen den tokitik begiratuta, salbuespenak salbuespen, ezta frankismoaren garaiari dagokionez ere, ez dago IRAren inguruko fikziozko literaturaren antzekorik (irlandarraren estilokoa, adibidez), kutsu epikoa eta bihozbera duena, eta are gutxiago apologeta. Beste gauza bat dira iritzi-artikuluak, edo historiografia osatzen duten liburu historiko eta ideologikoak. Gainera, ETAri buruz modu neutroagoan idatz zitekeen frankismoaren garaiari dagokionez, ez dira dozena erdira iristen ETA taldeko kideak protagonista dituzten eleberriak. Batzuk aipatzearren, Arragoa-k [7]askori ezagunak egiten zaizkigun pertsonaia eta xestra ideologikoez beteriko garai batzuk deskribatzen ditu; batez ere,  hainbat motibaziogatik sartzen direla ETAn: klasekoak, identitarioak, ideologikoak (ETA VI eta ETA V delakoen arteko liskarrak barne), eta horren ondorioak pairatzen dituzte: errepresioa, tortura, kartzela eta bizitza klandestinoa. ETAn militatzea arrazoi existentzial bihurtzen da, garaiari dagokion hautua. “100 metro”-ren [8](bertsio zinematografikoa barne) pertsonaia nagusia ETAko militantea da, eta bere azken 100 metroak Donostiako Konstituzio plazan korritzen ditu (erritual leku bihurtuta) polizia frankistak tiroz hil arte. Hori guztia diktadura garaian, ETAko militanteek faxismoaren aurkako borrokaren abangoardiatzat jotzen zen testuinguru batean, hain zuzen ere (nahikoa da gogoratzea Burgosko Prozesuak Espainiako Estatu osoan izan zuen oihartzuna).

Era berean, trantsizio garaian Txillardegik idatzitako Exkixu-n,[9] Burgosko Prozesuaren eta Carrero Blancoren heriotzaren arteko garaian kokaturiko etakide baten istorioa kontatzen du; narrazioa aldarri abertzale bat da, oso txillardegiar estilokoa (barkatu erredundantzia). Protagonista jaio eta hazi zen paisaiaren desagertzeak sortzen dion arrangura eta etsipenari aurre egiteko sartzen da ETAn. Baserri mundua (Estitxu baserriaren izena hartzen du borroka izentzat) eta familia giroan mamitu zen hizkuntza ere desagertzen ari dira, eraikuntzaren hondeamakinen eta etorkinen etorrera masiboaren ondoren. .

Geroago, Euskal Herriko egoera politiko eta kulturala aldatzen doan heinean, Saizarbitoria eta Txillardegiren literatur lana gero eta kritikoagoa eta beligeranteagoa izango da jarduera armatuarekin. Txillardegik berak idatzi zuen Egunkaria-n Cui prodest (Nori egiten dio mesede?) artikulua, ETA Lizarra-Garaziren porrotaren erantzule eginez.[10]

“Lagun Armatua”[11] dugu euskal errealitatea ezagutzen duen alemaniar egile baten eleberria. Bilbora, oporrak igarotzen zituen hirira, itzultzen den alemaniar baten gorabeherak kontatzen ditu.  Bertan, aspaldiko lagun batekin topo egiten du, (bere profila Mikel Antzari egokitzen zaio, Joseba Sarrionaindiari Martuteneko kartzelatik ihes egiten laguntzeagatik bere karrera literarioa hondatu eta etakide-buruzagi bihurtuko den idazlea) poliziarentzat ETAko nagusienetako bat dena; honek laguntza eskatuko dio Penintsulan barna ibilaldia egiteko. Eskaerak zalantza handiak sortzen dizkio, baina  onartu egingo du, nobela beltza kutsua duen bidaia iniziatiboa gauzatuz. Eleberriak gai asko jorratzen ditu: identitateei, kulturari eta adiskidetasunari (adostasunetik eta desadostasunetik harago) buruzko askotariko hausnarketak biltzen ditu. [12]

Ezin ahaztu Itxaro Bordaren obra, iparraldetik datorren abertzaletasun erradikalaren, eta batez ere, ETArekiko kritika zorrotza.

Mikel Antza benetako pertsonaiaren itzulera bai dela ezohikoa. Espetxeratu ondoren, aukera du eskriturara itzultzeko, bere gose-greben, espetxe-ospitaleetako egonaldien, espetxeekin zituen gatazken eta klandestinitatearen oroitzapenen ondoriozko memoriak kontatzeko.[13]  Egile hau eta Ateramiñe aldizkariaren ingurukoen obra bete-betean sartzen dira, eskubide eta zorroztasun osoz; ETAren munduarekin bat datorren kontakizuna, modu kolektiboan edo pertsonalean. Alabaina, obra horrek, bere garrantzia izanik, ez du gauzatzen ETAren inguruko literatura dei geniezaiokeen mugimendua.[14]

Pastelaren ginga bezala: “Orpoz Orpo”[15] gazte klandestino baten abenturak, bere sexu gose aseezina, militanteen intentsitatearekin nahasten direnak. Sexua, umorea, amesgaizto paranoiak,  haluzinazio eta guzti.

Zorroztasunez aztertzen badugu gaia, esan behar,  frankismoaren garaian eta ondoren, literatura hori askotarikoa eta plurala dela, eta inondik inora mugimendu literariotzat hartu ezin dena.

Beraz, Arambururen asmoa, “ETAren literatur porrotaren” alde egitea eta gaia bertan behera uztea bada, narratibari dagokionez behintzat, haize-erroten aurkako eraso kixoteskoa da. Existitzen ez den obra baten aurkako gurutzada, haragi ustel bazka, euskal gatazkari buruz hala moduzko desio eta ikuspegiaren araberako kontakizunaren zain zeudenentzat egina. Hortik dator (eta formatuaren asmatzea) arrakasta.

Borroka betean gaude kontakizunagatik, eta denak balio du. Txema Arinas [16]idazle eta literatur kritikariak galdetu zion bere buruari “nola den posible gaztelaniara itzulitako idazle euskaldunak hain ignoratuak edo gutxietsiak izatea “Patria” eleberria goraipatzen dutenen aldetik, euskal gatazkari buruz Espainiako gizarteak espero duen eleberria delakoan”. Hots, kontua ez baita gogoeta egitea,  eta euskal gatazka bere konplexutasunean ulertzen saiatzea, baizik eta gatazkaren kontakizun jakin baten proiektatzea eta gozatzea, desiratzen egon den publiko baten gustura (Espainian gehiengoa). Publiko horrentzat, Patria-k, bere itxaropenak betetzen ditu.

Eta, hala ere, ez dago bertsio bakar eta unibokorik, ezta eremu heterodoxoenean ere. [17]Eta, jakina, eta horretan ere arrazoi du Zalduak, batuketa bat egongo da; eta, ikusitakoa ikusita, autoreen eta publikoaren pisuaren arteko desoreka alde batetik emango da, bestetik baino gehiago, literaturak kutsatuta jarraituko duelako.

 

Armei agur?

Aberriak eta aberriakETAk armak uztearen albistea eta ondorengo antzezpena irudimenari ateak irekitzen ari zaizkio. Pistolak ere hizketan hasi dira. Horietako batek, Pako Aristi idazlearen lumaren bidez, bere testamentuaren fede eman digu. Bere izena: Firebird, Sig Sauer, Walter P38, gutxienekoa da fabrikazio marka. Mundu guztiko armada eta polizien eliteko gorputzentzako arma bezala sortua, (edo armada matxinoentzako ere bai, narkotrafikoaren merkataritzarako zer esanik ez, kapitalismoak edozeini saltzen dio bere produktua) narratzailea, bidezidor klandestinoetatik aldendu zen. Bere lehengusin-arrebek, gehienek, aberriaren loria bihurtzeko, ezarritako ordenaren zerbitzari izateko, edo desfileetan parte hartzeko, distiratsu eta koipeztatuak izateko pribilegioa izango dute. Gutxienek, ardi beltzek (gure narratzaileak bezala), ezkutatuta bizi beharko dute, estigmatuak  terrorrismoaren tresna bezala. “Politika katua noiz eta noren kontra sakatu jakitean datza”, zioen Vito Corleonek. Ez zen politikaria, baina politikariak maniatzen zituen. Ipuinaren armari urkamendiaren aurrean agertzeko ordua heldu zitzaion. Zuloetatik atera “orden zantzaileei” entregatua eta ondoren suntsitua izatea. Hori guztia oso ondo eszenifikatua egon zen. Eta besteak? Ai, besteak! Arma ofizialak! Jaiotzen zaren tokian eta zein familiatakoa zarenaren arabera, gutxi batzuk bakarrik aldatzen dute patua besterik gabe. Gehienek, bere papera betetzen dute. Agur gutxi batzuen armei, baina armak ez dira desagertuko. Are, gehitzen ari dira akzionista (bakezale) onberen sakelaren mesederako.

 

Izenburu maltzurra: Aberria

Amin Maaloufen “identitate hiltzaileak” lanak fundamentalismo erlijiosoa (batez ere) hilketarako  berezko omen joerarekin identifikatzen du. Alabaina,  ezer gutxi esaten da eraildako identitateei buruz, identitarioak ez direla diotenengatik ere; adibidez, globalizazio neoliberalaren bultzatzaileengatik, eta Estatu Nazionalen eta haien ideologoengatik.

Patria! Zein aberri salatu nahi du izenburu horrekin Aramburu jaunak? Euskal (aberria) Herria! Terroristek euskal aberriaren defentsan justifikatzen dituzte hilketak. Baina euskal abertzaletasun desberdinak daude, eta ez denak biolentoak. Leizaola lehendakariak Carrero Blancoren magnizidioa ekintza duintasun gabekoa eta euskaldun izaeraren aurkakotzat salatu zuen, euskaltasuna eta kristautasuna bat eginez. Eta hor dago Guardia Zibilaren ¡Todo por la patria! Torturak aberriaren alde? Aberriak eta aberriak daude.

Ezinezkoa da ukatzea euskal aberria defendatzeko (eta ulertzeko moduak eta moduak daude) odola isuri dela. Eusko gudariak! ereserki gerlaria da eta aberriaren defentsan norberaren (eta besteren) odola isurtzearen aldeko kantua. Hala egin zuten gudariek 36an, norberarena eta besterena isuriz, eta milizianoek eta herri-armadak errepublikaren defentsan. Gero, diktaduraren aurkako borrokan; eta 78ko erregimenaren aurka ETAk antzinako erreferentzia politiko, etiko eta moralak hankaz gora jarri zituen, kontrol zaileko espiral batean sartuz.[18] Alabaina, ez da aipatzen zenbat odol isuri den Espainako Estatuaren (aberriaren) alde!

Egia esan, ez dago kausa (ez sinbolo) emantzipatzailerik, izaera patriotikokoak edo beste genero batekoak izan (unibertsalak ere bai), beren azken nahiaren aurkako kutsadura-maila desberdinak jasan ez dituenik, eta garbitzeko zailak direnak.[19] Baina deigarria da Aramburuk bere nobelan torturaren gaitza gogoan izatea, baina ez Espainiako aberriaren defentsarekin lotzea. Rafael Verak ozen aldarrikatu zuen “Arrazoiarekin edo gabe, amarekin bezala, beti aberriarekin”. Duela gutxi hildako Ion Arretxek “Intxaurrondoaren itzala” liburuan Intxaurrondoko kuartelean (zeinean,  Dena Aberriagatik azaltzen den kuartelaren atarian) jasandako torturak kontatu zituen. Espainia, Ama Birjina bezela, tatxarik gabeko aberria?

ETAk euskal aberriaren aldarria kakaztu du. Dirudienez, Guardia Zibilaren kasuan, espainiar aberria ez.

Aberriak eta aberriak

Nire oroimenean fresko dago Mikel Azurmendiren epaia. Antropologo euskalduna, ETAko militante ohia eta gerora PPra hurbildu izan zena, euskara hiltzaileen hizkuntzatzat irudikatzearekin publikoki bere ama hizkuntza arbuiatu eta uko egitera iritsi zena. Euskarari uko egitea; ez, ordea, gaztelaniari ez ingelesari, ahazturik hizkuntza horien hiztunek egindako genozidioak. Hala ere, zentzugabea litzateke hizkuntza horiei izaera hiltzailea adieraztea. Hizkuntzek ez dute erailtzen, identitateek ere ez; pertsonek eta hiztunek erailtzen dute, egiten dutenaren izenean egiten dutela.

Edonola ere, literaturaz jantzitako gerra zikin eta desberdin horretan, baliagarria da hilketak aberri, hizkuntza eta erlijio jakin batzuekin identifikatzea, baina atzean diren erantzuleak ezkutatuz. Euskal abertzaletasunak baditu bere gaitzak (zer abertzaletasunek ez ditu?). Alabaina, besteren begiko lastoa seinalatzeari, bere begietan habe-tamainakoak daudenean, gutxienez, asaldagarria deritzot. Uste dut aberriak eta aberriak daudela, bakoitzak berea hauta dezala… ahal badu.[20] Niri ez didate uzten aukera hori egiten, kontrakoa ez bada.

Aspaldi idatzi nuen:[21] “Komeni da ez ahaztea garai modernoko Frantziako eta Amerikako lehen iraultzak aberriaz hornitu nahi zutenek egin zituztela”. Egia esan, abertzaletasun errepublikarra zen, ez erromantikoa, askatasun zibikoen munduari eta herriaren autogobernuari lotuagoa aldarrikapen etniko-kulturalei baino. Baina bereizketa hori ez da puztu behar.

Aberriak eta aberriak
James Connolly

Beti iruditu izan zait artifizial xamarra dela eredu nazional alemaniarraren (ustez erromantiko-etnikoa) eta frantsesaren (ustez errepublikano-herritarra) artean egiten den banaketa; era berean, eredu historizistaren eta eguneroko plebiszituaren artean egiten dena, ez baitago naziorik (diktadura-egoeretan izan ezik) bere konstituzioetan balio zibiko errepublikarrak bere gain hartzen ez dituenik; eta, aldi berean, Hizkuntza ofiziala nazionaltzat hartzen ez dena da (frantziar errepublikanoak euskararen ofizialtasuna aldarrikapen etnikotzat jotzen du, baina frantsesa hizkuntza ofizial bihurtu berri du), eta beste horrenbeste gertatzen da kosmopolitismoarekin eta abertzaletasunarekin. Charles Taylor federalista kanadarraren hitzetan, humanismo zibikoak ‘lotura sendoa behar du komunitatearekin’. Beste era batera esanda,  ‘Abertzaletasuna kosmopolitismoa bezain beharrezkoa da, Estatu demokratiko modernoak autogobernuarekin oso zorrotzak diren enpresa komunak direlako’. Ondorioz, ‘Kosmopolitismo zibilizatuaren aldeko gudua solidaritate unibertsalei irekitako abertzaletasunetik egin behar da’. James Conolly irlandarrak, Alderdi Errepublikano Sozialista Irlandarraren sortzaileak eta Pazko matxinadaren porrotaren ondoren fusilatutako iraultzaile abertzaleetako batek, zera uste zuen: “Benetako abertzaletasunak bakoitzaren ongizatea guztion zorionarekin lotzen du, eta ez dator bat aberastasun mundialaren desio berekoiarekin, hain mesedegarriak ez diren hilkorren esplotazioarekin bakarrik lor daitekeena. Langileriaren egitekoa da abertzaletasunari esanahi goren eta nobleago hori ematea “.


[1] http://vientosur.info/spip.php?article12288;

[2]1 http://vientosur.info/spip.php?article12381

[3] La literatura de la Patria o la patria de la literatura, de Jabo H. Pizarroso http://www.criticoestado.es/la-literatura-de-la-patria-o-la-patria-de-la-literatura/, y Apátridas de A3lberto Moyano http://blogs.diariovasco.com/eljukebox/2017/02/12/apatrida/.

[4] “Esos escritores (euskerazko idazleaz ari da)están subvencionados, así que si abren la boca se acabó y no son libres” … Así que los que escribimos en español, y encima nos publican en Barcelona, tenemos otro recorrido y podemos hablar”  Aramburu dixit Guadalajarako (México) liburu ferian.

[5] Ekaitz aroa, (2002) editorial Txalaparta, autor Joxe Iriarte, Bikila. Kamaradak (2016) Editorial Txapalart5a, autor Joxe Iriarte, Bikila.

[6] Etarren amek asko sufritzen dute, semeak hiltzen dizkietenean eta batez ere semeek hiltzen dutenean... Josefa Mendizabal da ama hori,  Poliziak Algortan hildako ETAV. buruzagia zen Txikaren ama zena.

[7] Arragoa (1997) Editorial Txalaparta, Autor Jon Urrejulegi.

[8]100 metro. (7edición 1985) Editorial EREIN, autor. R. Saizarbitoria

[9] Exkixu, (1988) editorial Elkar, Jose Luis Alvarez Enparantza “Txillardegi”

[10] Ezin ahaztu, Hasier Etxeberria, idazle eta kritikoa Zutaben (ETAren aldizkari ofizila) mehatxatua eta amonestatua izan zen.

[11] Lagun Armatua (2007) Der bewaffnete Freund.(título original) Editorial Txalapata, autor Raul Zelik

[12] Bi lagunen arteko agurra: “eta zer da irabaztea? Eskubidea irabaztrea? Ez nago ziur horrekin zer esan nahi duen, berak zehazki zer esan nahi ote duen…

[13] Autor Mikel Antza. : Lehen bilduma (82-84); Beteluko balnearioko mirariak (85); y Odolaren usaina (1987) los tres con la editorial SUSA. Biografia gisakoa da ere ,Joxe Iriarte, Bikilaren: Borrokaren gorrian (1999)  Txalaparta,.

[14] Autor, Mikel Antza. Ospitalekoak (2010) Editorial SUSA, Bakarkako Koroniak (2011) Editorial Ateramiñe y Atzerri (2012) Editorial SUSA.

[15] Orpoz Orpo, de Ernesto Prat Urzanki (2012) editorial Txalaparta, Ero-literatura bilduma,

[16] ETAk Zapuztutakoa. (kultura-Berria) 23-2-2017. “Nola da posible erdarara itzulitako euskal idazleok hain predikamendu eskasa izatea, “Patria” goresten duten kritikarien lelo nagusia “espainiar gizarteak euskal gatazkari buruz esperoan zuen nobela” izanda.”

[17] http://vientosur.info/spip.php?article424

[18] Askotan aipatzen  den arren, ez da alperrikakoa gogoraztea indarkeriaren sozializazioa bultzatu zutenen eta Eibarko El Correo erredakzioan langileak zeudela jakin zutenean bonba desaktibatzeko saiakeran leherketa jasan zutenen arteko irizpide etikoen aldea oso nabria dela.

[19] http://vientosur.info/spip.php?article424http://

[20] vientosur.info/spip.php?article11004

[21] https://www.vientosur.info/spip.php?rubrique157

Aberriak eta aberriak
Aberriak eta aberriak
Aberriak eta aberriak
Aberriak eta aberriak  Aberriak eta aberriak  Aberriak eta aberriak
Aberriak eta aberriak

Oreretarra. Idazlea eta politikaria. Alternatiba alderdiko kidea.

2 pentsamendu “Aberriak eta aberriak”-ri buruz