Hatuey buruzagiaren matxinada –

1492an, Kolonen lehen bidaiarekin batera, espainiarrak Ameriketara iritsi ziren. Hori izan zen tragedia handi baten hasiera. Amerikako herriak sarraskituak eta ustiatuak izan ziren, emazteak bortxatuak eta populazio osoa esklabotzat hartua. Apaiz espainiarren iritziz, indioak arimarik gabeko gizakiak ziren, eta horrekin konkistatzaileen krudelkeria eta urre-gosea zituzten justifikatu. Indioak borrokatu baziren ere, ezin izan zuten inolaz ere lehiatu espainiarren arma eta burdinazko jantziekin. Kontinente oso baten galera izan zen, ziur aski gizateriaren historian egin den genozidiorik handiena. Karibe aldean, Haiti eta Kuba uharteetan tainoek aitzin egin zieten ozeanoaz bestaldetik iritsitako deabru odolzaleei, baina alferrik, konkistatzaileek ankerkeria handiaz erantzun baitzieten, pertsonak, kulturak eta herriak lur azaletik ezabatuz. Taino matxinatuen buru Hatuey izeneko buruzagia izan zen, espainiarrek bizirik erre zutena.

1.- Xaraguako sarraskia

1492ko abenduaren 5ean iritsi ziren espainiarrak Haiti uhartera, beraiek La Hispaniola bataiatu zutena. Uharte horretan tainoak (edo arawakoak) bizi ziren eta hastapenetan espainiarrei harrera baketsua egin bazieten ere, kolonizatzaileen lapurreriak, hilketak eta krudelkeriak ikusirik, aurre egin behar izan zieten. Tainoak tribu edo leinu ttipitan banaturik bizi ziren eta horien buru buruzagiak zeuden, anitzetan interes kontrajarriak zituztenak. Beraz, ez ziren gauza izan, denak batera borrokatzeko eta inbaditzaileak irlatik ohiltzeko.

Garai hartan Xaraguako buruzagia Bohetxio izenekoa zen, espainiarrekin ondo moldatzen jakin zuena. Hau hiltzean, Anakaona arrebak hartu zuen eskualdeko buruzagitza, eta neba zenduaren politikari jarraipena eman zion. Garai hartan, espainiarrek aliantza egina zuten Marien eskualdeko Guakanagarix izeneko buruzagiarekin. Azken hau Anakaonarekin etsaiturik zegoen eta espainiarrei erran zien Xaraguako tainoak matxinada bat prestatzen ari zirela. Santo Domingo hiriko gobernatzaile zen Nicolas de Ovandorentzat hori izan zen aitzakiarik onena Anakaonaren aurka egiteko.

Bartolome del Las Casas-ek bere idazkietan kontatu zuenez, Ovandok Anakaona eta beste buruzagi taino asko gonbidatu zuen Guava herrian egin behar zuten ospakizun batera. Besta giroan zirela eta, espainiarrek, traizioz eta ohiko koldarkeriaz, indioei oldartu zitzaizkien. Taino anitz erail zituzten, 80 buruzagi bizirik erre eta Anakaona ederra urkatu egin zuten. Orduz geroztik, konkistatzaileen ekintza anker honi Xaraguako Sarraskia deitu izan zaio.

2.- Hatuey buruzagiaren nondik norakoak

Xaraguako Sarraskitik ihes eginez, laurehun bat tainok (gizon, emakume eta haur) kanoetan ihes egin zuten Kubako ekialdera. Haien artean zeuden Hatuey buruzagia eta Guarina emaztea. Hauek Kubako tainoekin bildu ziren eta espainiarrek Haitin egindakoaz mintzatu zitzaizkien. Haitin egindakoa Kuban ere egiteko asmoa zutela erran zieten, baina bertako biztanleek ez zieten gehiegi sinetsi. Hauteyk antolatzeko eta erresistentzia prestatzeko beharraz hitz egin zien, baina ez ziren asko horretarako prest zirenak.

Hauxe dugu Bartolome de Las Casasen testigantza. Hatueyk urregorriz eta harribitxiz lepo zen otarre bat erakutsi zien Kubako tainoei, honela erranez:  “Hauxe da espainiarrek gurtzen duten jainkoa. Honengatik borrokatzen dira eta erailtzen dute. Honengatik eraso egiten digute. Horregatik gizon horiek itsasora jaurti behar ditugu.” Beste paragrafo batean arestian aipatu apaiz eta idazle espainiarrak honako zehazkizunak eman zituen: “Espainiarrek bakearen eta berdintasunaren jainkoa gurtzen dutela diote, baina gure lurrak ebasten dizkigute eta gure jendeak  esklabotzat hartzen dituzte. Arima hilezkor batez eta sari eta zigor eternalez hitz egiten digute baina ondasunak lapurtu, emazteak kendu eta alabak bortxatzen dizkigute. Eta gure adorea ez dutenez, koldar horiek gure iskiluek zulatu ezin dezaketen burdinazko arropez janzten dira.”

1511n, Haiti uhartean ziren espainiarrek Diego Velazquezen agindupeko armada bat bidali zuten Kubara, irla konkistatzera eta kolonizatzera. Konkistatzaileen artean Hernan Cortes zihoan soldadu, gerora Mexikoko azteken aurka egindako sarraskiengatik famatua izan zena. Kubara iristean Barakoa izeneko herrian gotortu ziren eta hori izan zen konkistaren lehen abagunea. Hatuey eta bere gerlariak zain zeuden eta gerrilla taktikak erabiliz, hiru hilabetez, espainiarrak Barakoan gotorturik egotera behartu zituzten. Espainiarrek Hatueyren inguruko gizon baten traizioa erosiz, tainoen buruzagia atxilotu zuten, herexe eta matxino moduan epaitu, eta 1512ko otsailaren 2an bizirik erre zuten.

 

3.- Joseba Sarrionandiaren kontakizuna

Espainiarrek ohiko modu demokratikoak eta zibilizatuak erabiliz, Hatuey buruzagi kementsua erail zuten. Iduriz bada kontakizun bat, buruzagi tainoa erre aurretik, indioaren eta fraide espainiar baten artean izan zen elkarrizketaren berri ematen diguna. Joseba Sarrionandiak Bizitzea ez al da oso arriskutsua? liburuan honela kontatzen digu:

 

Espainolek indioak bildu eta, jendetzaren aurrean, egur pilaren gainean estekatu zuten Hatuey habea bizkarrean. Fraide bat inguratu zitzaion gurutzea altxatuz galdetzeko:

– Nahi duzu kristau bihurtu zerura joateko?

– Eta espainolak ere zerura joaten dira? —galdegin zuen Hatueyk.

Fraideak baiezkoa egin zuenez gero, onak zerura joaten zirela, Haltuey errime esan omen zuen:

– Nik ez dut joan nahi hara, nahiago dut Infernua, horiek dabiltzan lekuan ez egoteko eta ikusi beharrik ere ez izateko jende hain krudelak.

 

Euskaldunok ongi ezagutzen ditugu espainiarren metodoak, ezpata esku batean eta gurutzea bestean, XVI. mendeko hastapenetan, Kuban horrelako triskantzak egiten zituzten urteetan, espainiar armada Nafarroako Erresuma librean sartu zen gure historian izan diren kapitulurik beltzenetakoak idatziz. 1512an sartu ziren errege faltsarioen tropak Albako Duke malapartatuaren agindupean, gure herriak errez, emakumeak bortxatuz, ondasunak ebatsiz eta herritarrak sarraskituz. Pedro Nafarrokoa mariskala ere, preso hartu, Espainiara gatibu zuten eraman eta bertan pozoitu zuten Espainiaren errege-erreginak eta gainerako agintariak onartzeari, behin eta berriz, uko egin ziolako. Hatuey Kuban eta Pedro Nafarroakoa Euskal Herrian izan ziren espainiarren aurkako heroi handiak, historiak inoiz ahantziko ez dituenak.

 

4.- Hatuey Kubako literaturan

Juan Cristobal Napoles Fajardo, El Cucalambé (1829-1862?) izeneko kubatar olerkariak olerki ederra eskaini zien Hatuey buruzagiari eta Guarina emazteari. Horra hor segidan, nik euskarara moldaturik. Izenburua: Hatuey eta Guarina.

Ipurtargi bat eskuan eta tabako hostoa ahoan,

harkaitz batetik indio batek Kubako zerua begiratzen du.

Gauak, bere soingaineko beltzaz,

mendiak eta lautadak ditu janzten.

Haizea ufaka ari da mendietako lainoak dardaraziz

eta kilkerrak kantari ari dira, Hatuey, berriz, triste da.

 

Buruan luma ubelak daramatza,

eta lepo gainean dauka bere uztai miresgarria.

Gizon sendoa bada ere, beldur batek astintzen du.

Harkaitz garai hartatik zerua begiztatzen du,

bihotza goibel dauka, barrua arras ilun,

jainko-jainkosei otoitz egiten die laguntza eskatuz.

 

Haizeen ereta du belarrietan eta haize bortitzak

zedro sendo handiak astintzean sortzen duen zarata

barne-barneraino sartzen zaio indioari.

Txori kanta ozen ederrak ditu entzuten

eta bihotz-bihotzez ditu miresten.

Erreka kantariaren murmurioak

ditu oinen azpian sumatzen.

 

Ezpainetatik ziztu bat atera zaio

eta neska indio eder bat zaio hurbildu.

Neska liraina harkaitzera igo da

eta Hautey bere aitzinean da begirunez makurtu.

Maitasun handiz elkarri diote musu bat eman,

Agur Guarina! —erraiten dio indioak tristuraz.

 

Ez, maitea, ez! Ez zaitez joan, otoi!

–erraiten dio neskak negarrez—,

zuhaitz handien hostoen antzera

dar-dar egiten dut, maitea!

Hondartza hauetatik baldin bazoaz, nigandik urrun,

une oro oroituko zaitut, ene laztana!

 

Zer izanen da zure Guarinaz,

zu gabe, zure amodiorik gabe?

Lore ihartua, kurrilo zauritua,

          kanturik gabeko txoria…

          Negarrari ekinen diot, etengabean,

          eta Viramako lintzura izanen da nire hobia.

 

         Hauteyk isil eta triste entzuten dio,

         bihotzean du zimiko mingarria.

         Hunkiturik dago, arras goibeldurik.

         Kolkoan garrasi isil bat ito zaio.

         Neskaren malkoak xukatzen ditu eskuaz

         eta eztiki belarrira dio erraiten:

       

       Guarina maitea! Gure herriak bizi behar du

        duin eta libre, gure oihanen antzera.

       Arrotzek ez dute gure herria suntsitu behar,

        ezin diegu utzi, aurre egin behar zaie.

       Guarina maitea, ez ezazu negar egin,

        nire bihotza sufritzen ari da.

 

       Ni Hatuey nauzu, indio librea,

       bere lurra maite duen gizona,

       gure herriaren alde borrokatzen dena.

       Entzun dezatela nire irrintzia,

      askatasunerako dei ozena,

       jakin bezate Hatuey bizi dela.

 

      O Guarina! arraza anker horri guda egin behar zaio.

      Gaur gure lurrak, gure herriak kiskaltzen ari dira,

      gure mendiak, gure oihanak, gure ibaiak  

      nahi dizkigute lotsagabeki ebatsi.

      Jakin dezatela zein den gure gezien indarra!

      ezagutu dezatela gure azkonen ziztada!

 

      Badakit zure sufrikarioaz, zure penaz,

      badakit zure norabide galduaz, zure gero antzuaz.

      Nik ere sufritzen dut zu urrun ikusteaz,

      Viramako mendiak, errekak eta liliak uzteaz.

      Bihotzez maite zaitut Guarina,

      baina aberria arrotz krudelez askatu behar dugu.

 

     Horrela dio Hatuey adoretsuak,

     negarrez, hasperenez ari da,

     Guarina ederraren aitzinean makurtzen da.

     Neska ere malkoz blaiturik dago,

     galduko duen amodioaren xerka.

     Indioak kopetan musukatzen du neska.

      

    Maitasunezko musua, musu bero-beroa,

    bihotzetik sorturiko musu sentikorra.

    Neskak beste musu batez dio erantzuten,

    amodioaren besoetan dira biak.

    Guarinak, musuak xukatuz eta burua altxatuz,

    Hatueyri erraiten dio malko artean:

 

    Zoaz, zoaz buruzagi bulartsu hori!

    Zoaz jaun noble eta adoretsua!

    Nire amodioa ez da inoiz

    aberriaren askatasunerako traba izanen.

    Zoaz, arrotzak garaitu eta itzul zaitez niregana!

    Guarina zain izanen duzu, Guarinak maite zaitu.

 

    Bai, zin dagizut, itzuliko natzaizu!

    —ihardetsi zion indioak— burua zutituz.

   Musu berri bat eman zion neskari,

   azken agurra, azken musua izanen dena.

   Indioa gerrara doa bere gerlariekin.

   Musu ezti hori izan da azken agurra.

Hatuey buruzagiaren matxinada

Hatuey buruzagiaren matxinada

Hatuey buruzagiaren matxinada

Hatuey buruzagiaren matxinada

Hatuey buruzagiaren matxinada

Hatuey buruzagiaren matxinada