Bayonne: une ville gasconne (Gilhem Pepin unibertsitario gaskoi frantziarraren ikuspuntutik)

Bayonne: une ville gasconne (Gilhem Pepin unibertsitario gaskoi frantziarraren ikuspuntutik) –

Bayonne: une ville gasconne (Gilhem Pepin unibertsitario gaskoi frantziarraren ikuspuntutik)
Argazkia: bayonne.fr

Gilhem Pepin da bere jatorri gaskoieko unibertsitario frantziar bat. Jorratu du batez ere inglaterraren menpe zegozen Akitaniaren eta Gaskoniaren garaia. “Routiers et mercenaires pendant la guerre de 100 ans” edo “Anglo Gascon Aquitaine” liburuak idatzi ditu besteak beste. Uste dut Angleterrako unibertsitate batean  eta Bordalen ere aritu dela erakasten.

Michel Duharten testuen ondotik, iduritu zait, batzuei, “euskaldun bat”-i eta Alotsi adibidez, interesgarria izango litzaiekeela behar bada entzutea zer dioen, testu honetan, unibertsitario gaskoi-frantses apriori serio batek Baionaren identitateari buruz Interneten, testu hau aurki daiteke:

Bayonne: hiri gaskoia (Gilhem Pepin)

http://www.gasconha.com/IMG/pdf/bayonne_une_ville_gasconne.pdf

Frantsesa menperatzen ez dutenentzat, inkasean, berriro itzulpen kaskar bat egin dut. Bukaerako nota oso ugariak eta  luzeak utzi ditut itzuli gabe; Testua oso ondo dokumentatua dagola erakusteko.

ITZULPENA

Baionaren kasua oso berezia da. Izan ere, egungo egunetan, Baiona Euskal Herri «frantsesaren» edo «Ipar» Euskal Herriaren hiriburutzat agertzen da, kontsideratzen baita Lapurdiko probintzia kapitala dela.

Baionari esleitutako «Estatus» hau nahiko berria da, eta, Baiona hainbat mendetan zehar hiri gaskoi bat izan zelako errealitatea gutiesten du, eta, gehiago dena, ezkutatzen du ere bai.

Izan ere, 1177 urteraino Baiona Lapurdiko Bikonterriaren kapitala zen, hau da, euskal probintzia hiri honetatik Bidasoaraino zabaltzen zena [1]. Codex Calixtinus-en ( 1134 [2] baino lehen idatzia seguraz ere) V liburuaren idazle Poitiertarrak erraiten zuen, beretzat, Bayonne «euskal lurra [3]»ren «hiria» zela.

Bainan Richard lehoi-bihotzek, Arnaut Bertran bizkondearen kontra, egindako Baionaren setioak eta jabetzeak dena aldatu zuten, Akitaniako dukeen proprietate zuzena bilakatu zelako eta beraz Lapurdiko bizkonderritik bereizia.

Lapurdiko bizkondeak, bada, Baiona galdu zuen eta Uztaritzeko gazteluan jarri zuen bere bizi lekua.

Lapurdi Akitaniako dukerriarekin bateratu ondoren (v. 1193), [4] Uztaritze bilakatu zen Lapurdiko bailearen egoitza eta, gerora, 1789 urteraino Lapurdiko biztanleen biltzarraren egoitza (bilçar deitua euskaraz) Uztaritze zen orduan denentzat Lapurdiko kapitala bakarra.

Gainera, Baionaren garapen urbanoa, 1120 urtetik goiti bereziki hasi zena, inguruko gaskoierritik [6] zetozen gaskoiekin egin zen gehien gehienez.

XIII mendean idatzitako «Sant Leon» en (erdi aroan [7] Baionan gehien otoitzen zen santua) bizitza batek faktu hau baieztatzen du, zeren orduko euskaldunak (Vasculi) deskribatzen baititu Baionatik [8] hara bizi zen populu etsai bat bezala.

1344 urteko letra batean, Akitaniako duke zen Édouard III Inglaterrako erregeak argi ta garbi bereizten zituen baionesak euskaldunetarik: erregeak aditu zuen izan zela «liskar bat alde batetik gure Baionako ziutateko biztanleen eta beste aldetik Lapurdiko eta ondoko eskualdeko [9] gure sujeten artean»

Apal erdiaroko eta garai modernoko dokumentu elemenia batek frogatzen du gaskoiera izan zela baionesen eguneroko hizkuntza. Hala nola Akitaniako duke zen Henri III Inglaterrako erregeak 1253 urtean Baionako alkate bat izendatu zuenean, honela idatzi zien zinegotzi baioneseri: «Baionako udaletxea [10] kudeatzeko, zuen hizkuntzakoa den Bertran de Podensac igortzen dizuegu» Bertran de Podensac, bada, bordalesa zen eta baionesekiko eduki zezakeen hizkuntza bakarra gaskoia eiki zen.

Adibidez, 1314 urteko udalagiri batek zioenez, bainosek urik edo zakarrik ez zuten leihotik botatzen ahal, «gara debat!» aurretik hiru aldiz oihu egin gabe, erran nahi baitu «kasu azpian!» [12].

Horrelako oihua ibilkari orok ulertua izan behar zen eta horrek frogatzen du gaskoi lokutoreak zirela[13].

Testu baionesetarik, argi ateratzen da Lapurdiko euskaldunak, nahiz auzo izan, kultur [14] eta hizkuntza[15] diferenteko populu batekoak zirela.

Hala nola, 1609 aintzinean, Joseph-juste Scaliger filologo famatuak zehazten zuen «euskara hasten da Baionaren ateetarik segituan, Lapurdi Herrian, eta zabaltzen da sei edo zazpi martxa egunetan espaniako mendietan barna» [16]

1755 urtean, Dom Vaissettek baieztatzen du: «Baionan frantsesa edo gaskoiera hitz egiten dira, aldiz, euskara, Lapurdiko hizkuntza normala, Baiona hegoaldeko mugan hasten da» [17]

XVIII. mendeko Baionaz, Anne Zink historialariak, hautemaiten zuenez: «Baionan […], nun probintzia guzietarik, itsaso eta mugez harainditik etorritako jendeak pilatzen ziren, nabaritzen da norbait euskaldun edo euskal naziokoa denean, zeren eta kasu hortan interpreta baten zerbitzua eskaini behar baitzaio» [18]

Udal izkribu guziak gazkoieraz idatziak izan ziren 1530 urteraino, eta, garai modernoan (XVI -XVIII mendeetan) [19] gaskoi literatura bat loratzen da, eukararekin gertatu ez dena.

Horretaz egoera ez zen aldatu erdi arotik frantses iraultza justu aurreraino. Izan ere, estatu orokorrak preparatzeko bilera batean (1788an), Baionako seneskalak Lapurdiko ordezkariei Baionesekin bateratzea proposatu zienean, lapurdiko biltzarrak sinpleki erantzun zion: «lapurdik ez du sekulan Baiona errekonozitu  kapitaltzat» eta «baionesek ez dute euskara hitz egiten» [20]

1989ko urtarrilaren 1eko letra batean, Dominique joseph lapurtarrak, gai horri buruz, horrela argudiaten zuen: «Baiona hiriaren eta Lapurdiren interesak gauza hainitzetan kontrakoak dira, edo behintzat, horrela iduritzen zaizkie baionesei eta lapurtarrei; jeloskeriagatik eta konpetentziagatik adeitasungabeko sentimentu asko sortu dira. Baionako hizkuntza eta lapurdikoa erabat diferenteak dira eta diferentzia horrelakoa da nun ez duen izpirituen arteko inolako komunikaziorik ahalbidetzen, inolako elkarrizketarik, inolako akordiorik. [uztatzen baditugu baiona eta lapurdi errepresentazio beraren barnean] hautetsiak bainesak lirateke eta euskaldunak ordezkaririk gabe sentituko lirateke ez liratekeelako euskaldunen bitartez ordezkatuak izanen» [21]

1784 urtean, bere anaia zaharragoak, Dominique Garatek kontsideratzen zuen Baionesak ez zirela euskaldunak: «baiones bat edo euskadun bat» [22]

Christian August Fischer ibiltari alemanari dagokionez, 1797eko maiatzan azpimarratuz baionesak zirela, bere ustez, «gaskoien estereotipo famatuei» [23] gehien iduritzen zitzaizkienak, hunako hau idazten zuen Baionatik:

«Normalean baionesak ezagutuak dira «gaskoien gaskoiak» [24] izaiteko, zeinen beren hiri ttipiaren abantailei buruzko «gaskoikeriak» diren ezinjasangarri bezain erridikuluak»

Bestetik, 1790eko uztailean Uztaritzen, uztailaren 14eko Federazio pestarako bidaltzeko eskualdeko (Baiona eta Lapurdi)   ordezkariak bozkatu behar ziren. Bi bozka toki egitea erabakia izan zen: bata lapurdiko euskaldunentzat eta bestea baionako gaskoientzat. Alderdi bakoitzak hautatutakoen abizenak berez esaguratsuak dira zeren eta lapurdikoak euskal abizenak baitira eta Baionesak gaskoiak:

  • Lapurdiko ordezkariak: Dithurbide, Harriet, Detchegoyen, Diharce, Sorhaitz.
  • Baionako ordezkariak: Lacroix de Ravignan, Mauco, Tauziet, Duffourg, Fourcade [25].

Estonagarria da, bada, ikustea nola hauteskunde horren antolakuntza, identitate probintzialeen ezabatzearen eta identitate frantses nazional bakarraren  kontra zoan erabat, nahiz izan Federazio pestan deliberatutako printzipio esentziala. 1863 urtean, beraz gehiengoak oraindik gaskoia edo euskara mintzatzen zuen garaian, Louis Lucien Bonapartek egindako lehen karta linguistikoak, faktua konfirmatzen zuen eta erakusten zuen euskara ez zela mintzatua Baionan, Angelun eta Biarritzen [26]. Baionaren azken historietarik batean, irakur daiteke:

“mugimendu kultural eta intelektual baionesean, XIX mendean, faktu erregionalak hartzen du toki bat gero ta haundiagoa. Mendearen bukaeraino, tradizio gaskoia nausitzen da. […] lokarri etnikoa errebeindikatzen duenean, tradizioen eta jokoen bitartez kultura herrikoiak bere burua gaskoitzat aurkezten du”

Gaskoia argiki gailentzen da ere XIX mendearen bukaerako teatroan eta delako «Revue» bayonnaise, aldizkari herrikoi bezain tipikoan. [27]

Gaskoia mintzatua izan da Baionan, XX mendearen bigarren zatiraino, eta euskara hasi da hirian herabetuki agertzen XIX–XX mendeetan euskal talde batzuen kokapenaren ondoren, frantsesaren erabilpen bakarrak bata eta bestea  gehien gehienez ordezkatzen zituela.

Ideia zeinaren araberan Baiona Euskal herri «frantsesa»ren eta Lapurdiren kapitala litzatekeela (1177 urtetik gehiago ez zena) garatu da gehien, udal baionesak euskal museoa sortu zuenetik (1922); bai eta ere Espaniatik zetorren euskal nazionalismoaren eragin sendoari esker. [29]

Ez da ahantzi behar, XIV, XV et XVI  mendeetan zehar, Baionak Landesetako seneskalerriaren kapitala zela (capitale de lanSenechaussée des landes), 1571urtean publikatutako Lapurdi herriko ohiturek erakusten digutenez; «Lannetako seneskala, Baionako egoitzan» [30].

Hala nola, 1322ko uztailaren 20an, Edouard II Inglaterrako erregeak zehazten zuen Nive deitutako erreka «Lapurditik Baionako larretara jausten zela» [31].

Gaskoierri inglesa politikoarena izaiteak  (XII. mendearen bukaeratik 1451 raino) eta hizkuntzaz gaskoi izaiteak Baiona Gaskoierrian koka arazten zuen erdi aro apaleko testu hainitzetan (adibidez: Baiona haundia, Gaskoierrian dagona [32] eta «[Pere/Pedro III Aragoiko erregearen letrak] atzerrian, Gaskoierrian, Baionan eginak, ekainaren lehen egunean egina, jaunaren 1283 urtean» [33]. Bestetik, iberiar penintsulako biztanleak eta beraz portulanak (erdi aroko carta maritimak) italianoek, katalanek edo portugaldarrek eginak XIV mendetik XIV mendera «Bayonne de Gascogne» deitzen zuten [34] XV mendeko Bizkaiko euskal kronikariek berdin deitzen zuten. [35].

Hemen bukatzen da itzulpena

NOTAK

[1] Frontière actuelle entre la France et l’Espagne.

[2] D’après son témoignage, la Navarre était alors politiquement unie avec l’Aragon; une situation qui n’exista qu’entre 1076 et 1134. Les éditeurs du texte supposent en général qu’il fut élaboré entre 1130 et 1172. Cela permettrait de circonscrire la période de rédaction du Guide du pèlerin  entre 1130 et 1134.

[3] Le Guide du pèlerin…,  éd. Vielliard, p 20-21 et éd. Record, pp 42-43: «Puis aux alentours des ports de Cize, se trouve [la terre des Basques], dont la [grande] ville, Bayonne, est située au bord de la mer vers le nord». Le premier éditeur a traduit urbs par «grande ville», mais nous préférons traduire simplement par «ville». Cela prouve le caractère très rural de la terra de Bascos (Labourd, future Basse- Navarre et Soule) de cette époque puisque la seule ville d’importance était alors Bayonne. L’auteur de cet œuvre appelait le Pays Basque «tellus Basclorum» (la terre des Basques) et la Gascogne «terra gasconica» ou «tellus gasconica» (la terre gasconne). Cette dernière expression devait alors correspondre au nom populaire désignant la Gascogne linguistique et «humaine» tandis que le nom Gascogne devait d’abord définir en priorité le duché, soit la situation institutionnelle. Cette dénomination de «terre gasconne» survécut au Bas Moyen Âge à travers le nom de la petite région bordelaise correspondant à l’archiprêtré de Cernès (la terra gasca) dans le département actuel de la Gironde.

[4] Jaurgain (J. de), «Les baillis du Labourd», Bulletin de la Société des Sciences, Lettres et Arts de Bayonne, 1919, p .103.

[5] Ibid., p 104.

[6] Eugène Goyheneche l’affirme clairement dans sa thèse sur Bayonne: «Nous ne savons quelle était l’origine de la population bayonnaise avant le XIIème siècle, il est possible qu’elle ait été basque, mais nous n’avons aucune preuve. En tout cas à partir du XIIème siècle, à côté de quelques rares noms basques, les tables du Livre d’Or [cartulaire du chapitre cathédral de Bayonne] et du Livre des Etablissements [cartulaire municipal de Bayonne] donnent une grande majorité de noms gascons», in Goyhenetche (E), Bayonne et la région bayonnaise du XIIe au XVe siècle, Bilbao, 1990, p. 91. Par ailleurs, il attribue sans ambiguïté à Bayonne la dénomination de «port gascon» p. 393.

[7] Léon aurait été un archevêque de Rouen qui serait venu à Bayonne vers 888-892 en mission évangélisatrice.

[8] In Acta Sanctorum, martii, t. I, 1668, p 94b, Pars II (téléchargeable sur www.gallica.fr). Commentaires sur ce point dans Mussot-Goulard (R), «Saint Léon, Bayonne et la Gascogne à la fin du IXe siècle», in Saint Léon de Bayonne, éd. R. Mussot-Goulard et P. Hourmat, Publication de la Société des Sciences, Lettres et Arts de Bayonne, Bayonne, 1994, p. 34-35. Les habitants du ‘tellus Basclorum’ (pays nommé ‘Vascula’ dans la Vie de Saint Léon citée en début de note (p 95a) et correspondant au Labourd, à la future Basse-Navarre et à la Soule,) étaient appelés en latin au XIIIe siècle ‘Basculi’ (ou ‘Vasculi’).

[9] Rymer (Th.), Foedera, conventiones, literae…, t.II, partie IV, 3e édition, La Hague, 1739, p 168 (18 septembre 1344) : «dissensio inter homines et habitatores civitatis nostrae Baionae ex una parte, et subditos nostros Basculos de Labourde et partium adjacentium ex alia».

[10] «Mittimus vobis Bertranum de Pudenzaco, qui est de lingua vestra, ad tenendam majoritatem ville Baione» (4 juin 1253), in Rôles Gascons, t. I, éd. Francisque-Michel, Paris, 1885, p 466, n°3755 et Lettres de rois, reines et autres personnages des cours de France et d’Angleterre…, éd. Champollion-Figeac (M), t. I, Paris, 1839, pp 83-84, n° LXX. Sur ce personnage, voir Marquette (J.-B.), «Un Bordelais, maire de Bayonne: Bertrand de Podensac», De l’Adour au Pays Basque. Actes du XXIe congrès d’études régionales tenu à Bayonne le 4 et 5 mai 1968, Bayonne, 1971, pp 21-29.

[11] Podensac se trouve sur la rive gauche de la Garonne au sud-est de Bordeaux.

[12] Livre des Etablissements, Bayonne, 1892, p 122 et Balasque (J) et Dulaurens (E), Etudes historiques sur la ville de Bayonne, t. III, Bayonne, 1875, p 101. D’autres exemples de l’usage du gascon à Bayonne dans le même t. III, p 115 et dans le t. II, pp 510-511.

[13] Bien sûr beaucoup de Basques du Labourd, de la Soule et de la future Basse-Navarre connaissaient le gascon pour pouvoir communiquer avec les Bayonnais et les autres Gascons. Voir Cierbide, R., «Notas gráfico-fonéticas sobre la documentación medieval navarra», Príncipe de Viana, n° 214, 1998, p. 523-534 (traduit de l’espagnol): «La raison de [l’] adoption [du gascon] dans les territoires basques au nord de la chaine pyrénéenne – Labourd, Basse-Navarre et Soule – et à Saint-Sébastien, Pasajes et Fontarrabie, repose sur son prestige comme variété romane employée dans la rédaction de documents publics et privés, ainsi que dans les relations orales entre Basques et locuteurs de langues romanes du milieu du XIIe s. au début du XVIe, pour ce qui concerne le Pays basque continental […]. Le gascon fut la langue d’usage quotidien et exclusif des gens établis dans les villes de Bayonne et Biarritz, comme le prouvent les textes conservés, et devint la langue de prestige et le moyen de communication entre les commerçants et probablement les artisans des centres urbains, y compris à l’intérieur du pays, comme à Saint-Palais, Saint-Jean-de-Pied-de-Port, Tardets et Mauléon, où se ravitaillaient les commerçants et pèlerins sur le chemin de Saint-Jacques de Compostelle.»

[14] Mais bien évidemment les Gascons méridionaux et les Basques partageaient bien sûr une même culture matérielle et certaines pratiques et traditions.

[15] Voir le défi porté en 1415 aux tonneliers de Bayonne par les «Basques» de St-Pée-sur-Nivelle, in Livre des Etablissements, op. cit., p 405, n°423 : «Senguensse los nomis e cognomis dous Vascos qui an desfidat los qui eren dou mestir dous doalers; losquoaus bascos son compainhons de Mossenhor Johan de Sent Per… ». Cela n’aurait eût aucun sens pour les Bayonnais de désigner ces habitants de Saint-Pée comme « basques » s’ils l’avaient été eux-mêmes !

[16] In Josephi Justi Scaligeri, Opuscula varia antehac non edita (Paris, 1609), pp. 123?126 (Diatriba de hodiernis francorum linguis). Texte publié dans Chabaneau (C.), «Paraphrases des psaumes de la pénitence (suite)», Revue des langues romanes, 3ème série, t. XIII, 1885, p. 116-118 et avec une traduction française dans  Anatole (C.) et Dinguirard (J.-C.), «Joseph-Juste Scaliger: Diatriba de hodiernis francorum linguis», Via Domitia, t. XX-XXI,  Annales publiées par l’Université de Toulouse-Le Mirail, t. XIV, fascicule 6, 1978, p. 140-143 (extrait sur Bayonne et le basque p. 141 et 143) .

[17] Vaissete (Dom J.), Géographie historique, ecclésiastique et civile…, t. 7, Paris, 1755, p. 135-136.

[18] Zink,A., ‘L’indifférence à la différence : les forains dans la France du Sud-Ouest’, Annales. Économies, Sociétés,Civilisations,vol. 43,1988, p. 150-153.

[19] Cuzacq (R), Panorama de la littérature gasconne de Bayonne, Bayonne, 1941.

[20] Recueil de documents relatifs à la convocation des Etats Généraux de 1789, t. IV, Paris, 1915, p 382. Document original : Archives Nationales, Paris, cote C 25. Presque les mêmes propos dans un autre mémoire des Etats du Labourd, in Dassarp (M.), «Le Labourd à la fin du XVIIIe siècle, d’après les archives du contrôle général», Bulletin de la société des Sciences, Lettres et Arts de Bayonne, 1919, p 143: «Jamais le pays de Labourt n’a reconnu Bayonne pour sa capitale […] les Bayonnais qui, presque jamais, ne savent le basque».

[21] Ibid., Dassarp (M.), « Le Labourd à la fin… », pp. 137-138.

[22] In Garat (D.), «Lettre sur Bayonne et sur  les Basques», Mercure de France, samedi 8 février 1783.

[23] In D’Allemagne outre-Pyrénées en bateau et sur les routes d’Aquitaine, choses vues, rêvées et lues par Christian August Fischer vers 1800, éd. et trad. A. Ruiz, Pau, 2004, lettre XIII, pp 80-81.

[24] En français dans le texte original rédigé en allemand.

[25] Duhart (M.), Ustaritz au temps de la Révolution, Publication de la Société des Sciences, Lettres et Arts de Bayonne, Bayonne, 1989, p. 21.

[26] Carte des sept provinces basques montrant la délimitation actuelle de l’euscara et sa division en dialectes, sous-dialectes et variétés, par Louis-Lucien Bonaparte, Londres, 1863, réédition éd. Pamiela, Pampelune, 1996. Voir aussi Milhères (J.), «La frontière linguistique du basque et du gascon», Bayonne et sa région, Fédération historique du Sud-Ouest, Actes du XXXIIIe congrès d’études régionales tenu à Bayonne les 4 et 5 avril 1981, Bayonne, 1983, pp 1-18.

[27] Jourdan (J.-P.), «Société, vie religieuse et culturelle au XIXe siècl », dans Histoire de Bayonne, sous la direction de Josette Pontet, Toulouse, 1991, p. 235.

[28] Voir Rectoran (P), Le gascon maritime de Bayonne et du val d’Adour, Hélette, 1996, préf. François Bayrou.

[29] Appelé «Musée basque et des traditions bayonnaises» pour ménager les opposants bayonnais de ce projet. Le nom officiel de ce musée fut changé en 2001 pour celui de «Musée basque et de l’histoire de Bayonne». Pour le contexte de sa création et la revendication basque contemporaine au sujet de Bayonne, voir Loyer, B., «Identités et pouvoir local : le cas de la revendication d’un département basque», dans ‘Les Pouvoirs locaux, l’eau, les territoires’, Hérodote, n°110, 2003, p. 109.
Consultable et téléchargeable sur : http://www.cairn.info/revue-herodote-2003-3-page-103.htm

[30] Les coustumes generalles, gardees & observees au païs & bailliage de la Bourt, & ressort d’icelui, Bordeaux, 1571, p. 3.

[31] The National Archives (T.N.A.), Londres, Rôles gascons, C 61/35, m. 7, dernier article: «in dicto flumine seu riparia vocata la Niver, descendente de terra nostra Laburdi  in Landorum apud Baionam».

[32] «Bayona la Mayor, que es en Gascueña», dans l’œuvre castillane écrite entre 1378 et 1402 appelée El Libro del conoscimiento de todos los reinos (The Book of Knowledge of All Kingdoms), éd. Marino (N. F.), Tempe, Arizona, 1999, p 6. Bayonne est ici surnommée «la Grande» car il existe aussi un autre Bayonne (Baiona) en Galice, situé au sud de Vigo (Espagne).

[33] Lettre du roi d’Aragon et de Sicile Pere / Pero III le Grand adressée aux hommes et chevaliers d’Aragon et de Catalogne datée de Bayonne, 1er juin 1283. Reproduite dans Soldevila (F.), Vida de Pere el Gran i d’Alfons el Liberal, Barcelone, p 217: « Feites foren en Gascunya, Baiona, lo primer dia del mes de juny anno domini M.° CC.° LXXX.° III.° ». Document original : Archives de la Couronne d’Aragon, Barcelone, Reg. 61, f 15fi v.

[34] Sur le nom «Bayonne de Gascogne» voir Campbell (T.), «Portolan Charts from the Late Thirteenth Century to 1500», The History of Cartography, vol. 1: Cartography in Prehistoric, Ancient and Medieval Europe and the Mediterranean, éd. J. B. Harley et D. Woodward, Chicago-Londres, 1987, p. 379, la carte des principales villes présentes sur les portulans médiévaux. Sur ce nom employé par les habitants de la péninsule ibérique voir: López de Ayala (P.), «Crónica del rey Don Enrique segundo de Castilla» in «Crónica de los reyes de Castilla», éd. D. C. Rossell, t. III,  Biblioteca de Autores Españoles, t. LXVIII, Madrid, 1877, p. 210: « Bayona de Gascueña ».

[35] Bayona (ou Vayona) de Gascoña (ou Gascueña). Voir Las dos primeras cronicas de Vizcaya, éd. S.Aguirre Gandarias, Bilbao,1986, p. 44 (19), 134 (81), 143 (141), 172 (278), 174 (287),180 (312) et Lope García de Salazar, Istoria de las bienandanzas e fortunas, à télécharger sur: http://www.biblioteca-antologica.org/wp-content/uploads/2009/09/GARC%C3%8DA-SALAZAR-Bienandanzas-e-Fortunas1.pdf

 

Uztariztarra, Uztaritze-Olaberriako kooperatibista jubilatua

13 pentsamendu “Bayonne: une ville gasconne (Gilhem Pepin unibertsitario gaskoi frantziarraren ikuspuntutik)”-ri buruz

  • Ezjakintasunetik. Baiona dagoen lekuan Erromatarren garaian Lapurdum zen dena. Ta euskalduna ere. Beraz berdin du nortzuk konkistatu zuten zer ta sortu. Bilbo nork sortu zuen? Idazkiak ta agintarien esanak konkista frogatzen dute, kolonizazioa. Gainera ezaguna da hizkuntz erromantzeak erabiltzen zirela nahiz ta gehiengoak beste bat erabili. Ta noski konkista denboran zehar irauten badu… http://nabarralde.eus/el-gascon-no-es-occitano/ eta http://nabarralde.eus/la-persecucion-sistematica-del-euskera-por-francia-y-el-vaticano/

  • Hau da: Waskonia zer zen? Zer dira gaskonak? Zer frantximantak?

  • Aitzol Azurtza 2018-09-10 03:09

    Azken urte gutxi hauetan Baiona hiriaren “gaskointasuna” azpimarratzearen asmoa Iparraldeko euskaldunak beren euskal nortasuna mantentzeko egiten ari diren ahalegin handi eta nolabait arrakastatsua zapuztekoa da.

    Baiona hiri frantsestua da eta bertakoek edo frantsesez edo euskaraz mintzatzen dira (edo bietan). Aspaldi luzea da Gaskoniako okzitaniera pikutara joan zela, Okzitania osoan okzitaniera bezala.

    Erdi Aroan Baionan gaskonieraz mintzatzen zirela? Baita Donostian eta Pasaian ere!

    Donostia Nafarroako Antso Jakitunak fundatu zuen 1180. urtean eta hiri forua eman zion jendea bertara erakartzeko (Nafarroako Erresuma kostaldean portu-sarea antolatu nahian zebilen). Biztanle berri gehienak gaskoniarrak ziren eta gaskoniera beren eguneroko hizkuntzatzat erabili omen zuten Alde Zaharreko kaleetan XIX. mende hasera arte. Pasaiko biztanlegoaren hizkuntz-bilakaera zein izan zen ez dakit, baina antzekotsua izan zitekeen.

    Historiaren antzinakotasunari tiraka, gaskoniar hauek erdaldundutako euskaldunak zirela esan genezake, jakin badakigulako erromatarrek Garona ibaiaren hegomendebaldean aurkitu zituzten gizataldeak ez zirela keltiarrak. “Novempopulonia” deitu zioten erromatarrek lurralde honi, hau da, “bederatzi herrien lurraldea” eta euskaldunak (edo “proto-euskaldunak” nahiago baduzue) bizi ziren bertan.

    Novempopulonia honen lurraldean sortuko zen 602 urtean Baskoniako dukerria, oraindik Gaskoniarik ez zegoenean. Hain zuzen ere Gaskonia hitzaren jatorria Baskonia hitzean dago.

    Euskaldunok ez dugu inolako lotsarik ezta konplexurik izan behar Baiona hiriaren euskaltasuna aldarrikatzeko eta bertan ere euskaraz bizi ahal izatea eskatzeko, Tuteran, Bianan edo Eltziegon aldarrikatzen dugun bezala.

  • Benat Castorene 2018-09-10 22:12

    Aitzol, othoi, gauden serio, ez gaitezen joan, erromanoen denboraraino, zeren orduan Akizen eta Logroñon berdin eukaldunak izango baitziren, ala biak ere errebeindikatu nahi ditutzu ?
    Historialari guziek dioten bezala, 1789urteko gure arbaso lapurtarrek ez zuten nehundik ere Baionesekin batu nahi, frantsesek inposatu nahi zieten bezala.
    Orduan Baionezak ziren 12000 inguru orai 40000 hor nunbait
    Zer uste duzu ? tontoak zirela ez zutelako deus konprenitu euskalduntzen ahal zituztela ? Gu haiek baino inteligentagoak garela ?
    Biziki guti dira euskara dakitenak Baionan. Nahiz daturik ez dudan, jo nezake ez direla %5 baino gehiago. Tronpatzen baldin banaiz, esan !
    Salbuespen bakar batzu izan ezik, %5 horiek dira edo herritik berrikitan etorritako jendeak dira edo horien seme alabak. Aintzinagotik etorri zirenak asimilatuak aspaldian.
    Bai erne egon behar direla Baionako euskaldunak beren nortasuna atxikitzeko!
    Edo geto bat antolatzen dute bertan edo odolusten den herrira bueltatzen dira.
    Beste soluzionerik baduzu, erran eta esplika zazu.

  • Aitzol Azurtza 2018-09-10 22:46

    Beñat-ek dio: “Biziki guti dira euskara dakitenak Baionan. Nahiz daturik ez dudan, jo nezake ez direla %5 baino gehiago.”

    Argumentu horixe bera erabiltzen dute Nafarroa osoan euskara ofiziala izan dadinaren aurka daudenek, Nafarroako erdialdean eta hegoaldean euskal hiztunen kopurua oso-oso apala delako.

    Hona hemen euskaldunen portzentaia Nafarroako erdialdeko eta Erriberako zenbait herritan (2010. urtean):

    Mendigorria: %0,76
    Tutera: %1,17
    Zarrakaztelu: %1,25
    Kaparrotsu: %1,26
    Erriberri: %2,62
    Zangoza: %4,86
    Biana: %5,01
    Tafalla: %5,66
    Lizarra: %10,79

    Zure argudioaren arabera arrazoi leukakete Nafarroa Garaia hiru hizkuntz-eremutan banatu zutenek eta euskararen ofizialtasuna Nafarroako iparraldera mugatzen dutenek (Nafarroan euskara ez da ofiziala lurralde osoan arrazonamendu honengatik).

    Euskara Euskal Hiri Elkargoan ofiziala izango bada, bere lurralde eremu osoan izan behar du ofizial, inolako banaketarik eta salbuespenik gabe, bai Maulen, bai Donapaleun baita Baionan ere.

  • Aitzol Azurtza 2018-09-10 23:21

    Beñat-ek dio: “Aitzol, othoi, gauden serio, ez gaitezen joan, erromanoen denboraraino, zeren orduan Akizen eta Logroñon berdin eukaldunak izango baitziren, ala biak ere errebeindikatu nahi ditutzu ?”

    Beraz, frantziarrek beren Frantzia osatzeko erabili zuten erromatarren garaiko Galia aldarrikatzea onesten dugu baina euskaldunok gure errotamar garaiko historiaren errekurtsoa ezin dezakegu erabili. Batzurentzat baliogarria den neurriak guretzat ez omen du balio…

    Mendeetan zehar Parisko agintariek (errege frankoetatik hasita Napoleon arteraino) erromatarrek sortu zuten Galia probintziaren ondorengoak zirela aitortzen zuten eta Galiaren lurraldeak bereganatzeko eskubidea aldarritzaten zuten. Hala, Frantziako erresumaren mugak mendeetan zehar hegoaldera eta ekialdera bultzatu zituzten, ustez Frantziaren “muga naturalak” Mediterranoa eta Pirineoak (hegoaldean), eta Alpeak eta Errin ibaia (ekialdean eta iparraldean) zirelako.

    Napoleonek XIX. mende haseran Herbeherak bereganatu zituenean Galia erromatarraren ideia zuen buruan, ia 1.400 urte lehenago desagertu zen Galia erromatarrean!

    Nik ez ditut Logroño eta Akize egungo Euskal Herriko parte bilaka daitezen eskatzen baina gaur egun Euskal Herrian dauden lurralde egituren integritatea errespeta dadin eskatzen dut. Euskal Autononia Erkidegoa, Nafarroako Foru Erkidegoa eta Euskal Hiri Elkargoa beren osotasunean har daitezela kontuan, beren barnean inolako zatiketarik eragin gabe.

    Baionaren “gaskointasuna” aldarrikatzea eta Iparraldeko euskaldunei Baiona ere euskal hiria dela ukatzea, Euskal Hiri Elkargoaren osotasuna puskatzea da.

  • Benat Castorene 2018-09-12 22:22

    Aipatzen ditutzun hiri horiek Nafaroa probintziaren barruan daude. Faktu hau nehork ez du kontestatzen, ez eta kontestatzen ahal, ez bertakoek, ez espainolek ez eta beste nehork ere.
    Nabarralden irakurri dutanez, pruebak baditugu bertan euskaraz egiten zela duela zenbait mende, Gaztelak garaituak eta okupatuak izan baino lehen.
    Orduan hango euskal hiztunen portzentaia eskasa da etnozidio baten ondorioa ( sarraski, inbasio, exilio masibo bortxatu eta abar…)
    Baionari dagokionez ez da horrelako etnozidio ezgunik izan, kasua erabat desberdina da:
    Izan ere ez da kokatua euskal probintzia historikoen eremuan. Partikulazki, ez dago Lapurdin, Baionaren ordezkariak ez dira sekulan izan lapurtarren biltzarrean, honen arerioak ziren eta askotan etsaiak ere.
    Historia ezagutuan sartzen denetik, hau da XII mendetik, Baiona ez dago euskararen erabileraren eremuan. Eugene Goyenetche historialariak zioenez, itzultzen dut Zuzeuko notetan erdaraz dagoena :
    « Ezdakigu zer zen Baionaren biztanlegoaren jatorria XII mendearen aurrean, posible zen euskaldun izaitea, bainan frogarik ez dugu. Zer nahi gisaz, XII.mendetik, euskal abizen bakan batzuez aparte, urrezko liburuaren (tables du livre d’or) eta establizamenduen liburuaren (livre des etablissements) zerrendek emaiten dute abizen gaskoi gehiengo handi bat »
    Horrengatik da Baionako Euskal hiztunen oraiko portzentaia tipia. Ez da etnozidio baten ondorioa. Erabat normala da eta seguraz ere horrela egongo da.
    Alainan ez dakit zergatik eskualde horretako gehiengo frantsesak edo gaskoi frantsesak hizkuntza eta kultura kanbiatu nahiko lukeenik !
    Beti danik, bertan zan da diaspora bat herritik jindako banakoez eta familiez osatua. Haunditu egin da Frantziak Baiona zentro politiko inposatu digunetik eta batik bat exodo ruralaren ondotik, tamalez ez baigara herria industrializatzeko kapaz izan jendea herrian egon ahal izaiteko.
    Beraz, erronka ez da Baionesak euskalduntzea, ezinezkoa baita, bainan, bai horko diaspora errekuperatu edo euskaldun egoiten laguntzea, asimila ez dadien. Nahiko lan!

  • Coqueber Baroia XIX Mendeko inkesta Parisen zerbitzura: Baionan jauntxoak ta jende eskolatuak erdaraz mintzo da ta herrri xehea EUSKARAZ. Zergatik? Baiona euskalduna delako bere hastapenetik. Gaskoiak ta frantsesak kolonoak dira, ta ez dut irain bezala erraten. Hala delako baizik

  • “Cerca del Puerto de Cisa (Ibañeta), se encuentra el País de los baskones que tiene hacia el septentrión y a la orilla del mar la ciudad de Baiona” Aymeric Picaud, “Codex Calixtinus” capítulo V Liber Peregrinationis, finales del siglo XII.

    Badakigu Euskaldunak zirela Baiona sortu baino lehen ta gero, badakigu garai horietan Euskara askoz eremu zabalagoa hartzen zuela bai iparralderuntz ta bai hegoalderuntz, ta froga mordo daude horretaz. Nola ez dakigula zer hizkuntz egiten zen? Badakigu ta aspalditik. Ez dakit ezinezkoa ote den Baiona bereuskalduntzea, bainan saiatu behar garela bai edo bai argi dago.

    pues como dejó escrito Alfonso I “el Batallador” a su muerte en 1134 reinaba: “desde Belorado hasta Pallars y desde Baiona hasta Monreal (Teruel)”.
    ” Grazia ” egiten dit diozunean Baionarrak euskaldunekin ez zirela joaten biltzarretara. Kolonizatutako hiria zelako agian? Zaila bai? Errango bazenu bezala Erribera Espainiaren alde lerratu dela ta gaur egun gehiengoa Espainiola denez, ba euskara ez dela egin. Niretzako bakartiari tranapak egitea da hori. Donostia ta Baiona Lapurdiko tenentzian zeuden, Nafar Erregeak banadu zituen arte, beraz… Hau da, ezin da Baionako historiaren zatitxoa hartu ta bestea ahaztu. Gorago Euskaraz ere egiten zen, bainan Baiona ez da euskalduna? Ez, zen, da ta ea etorkizunean. https://nabarralde.eus/es/tres-ciudades-junto-al-mar-bilbo-donostia-eta-baiona/ https://nabarralde.eus/es/la-conquista-de-lapurdi-el-origen-de-baja-navarra/

  • Txilardegi , Euskal Herria helnburiu: Gascogne eta gascon hitzak Gohienetxek azpimarratu duenez, erdi aro osoan barrena , are beranduagoere, ez ziren INON erabiltzen. Garonarainoko lurralde zabala aipatzerakoan, idazleek VASCONIA esaten zuten; Eta bertako jendez, Vascon hitza zerabilten .

    Ta hau ez da bakarrik Baionarekin gertatzen, lurralde gehiago daude non diote , AZKENEKO ikerketak diote euskaldunak hangoak ez direla, gero etorritakoak. Ikertzen hasten zara, ta askok nahi dutena egiten dute atzera ea zer aurkitzen duten arrazoia izateko ta han geratzen bada. Gero atzerago joaten zara ta, ui, euskaraz egiten zen. Eskilua, Bearn… Denak euskaldunak ziren hastapenetik, nahiz ta orain diote ikertu dutela ta Eskiluan euskaldunak gero etorri ziren. Ba ez.
    https://nabarralde.eus/es/el-euskera-y-el-reino-de-nabarra/ https://nabarralde.eus/es/el-euskera-y-el-reino-de-nabarra/

    Euskara Katalunian egin da, huescan Aragoin, Poun Bearn…. Dena hartuko bagenu, gaur egun 20 milioi bizitzen diren lur eremua edo zatekeen. Ez du esan nahi gaur egun denak euskaldunak direnik edo izan beharko zirenik. Bainan han ere egiten zen. https://nabarralde.eus/es/la-persecucion-sistematica-del-euskera-por-francia-y-el-vaticano/

  • 1385 Errolda (Censieur du Bearn izenekoa) abiapuntutzat hartuz, Ühatzandi Behereko lau herri hauetan GUTXIENEZ euskarak atzera ewgin duela erakusten digu. Azpilda (Fr. Espiute), Lexoze (Fr. Lichos), Üzkaine-Tabailla (FR. Usquain-Tabaille) eta Xarre (FR. Charre).

    Beñat Oiartzabalek , Charles Coquebert baroiaren inkesta oinarritzat hartuz (1806), eta Brunot-en Hizkuntza muga (1927) alderatuz , atzerakada hori zehazki neurtzeko oinarriak eskaini ditu.

    Burgue eta Erreiti (Baxenabarren) eta Ozagaiñe eta Jestaze , Jestatsü (Zuberoan), urte hauetantxe ari dira erdarara oasatzeb gure begien aurrean.

    Martin Kass (Communes bilingues): Herri horietan erakusten duenez, euskara ez da oraindik osotara iraungi: Jestatze (%16a euskaldun) , Ozagaine(%12a). Ibar horien KASKOINTZEA, Nafarroa garain bezala, behetik gorantz obratu da. Adibidez:
    – Ühatzandi: Ündüreinetik gora euskaldunak: Lizoxe,Xarre,Jestatzen,Azpilda,Ozagaine,berriki KASKOINDUAK.

    – Biduze: Iharre,Bizkai (oraindik ere , teorian euskaldun),Erreiti,Burgeu Euskaldun, Erango,Akhamarre,Bidauxe,Gixune. Erd. azken mende parean.

  • OIragan euskalduna salatzen du Toponimiak beste Ipar barruti askotan.
    Oloroeko Iruriaren harroan leku izen hauek topatzen ditugu (idazkera ofizialaz): Escos, Abitain,Aspis,Bideren,Munein, Barraute, Orion,Orriule, Narp (eta Navarrenx), Audaux,Araux (Araoos pila dago bi Vasconietan),Bastanes, Estos (beste bat dago Oska probintzian, eta Esko haserako toponimoak Kataluñaraino hedatzen dira),Garris,Escou,Auronce ibaia.

    PAuekoan ,berriz, begirada arin batez: Ramous (gogoan har Erramuspe deitura), Berenx,Castetarbe (Arbeko gaztelua),Balansun,Argagnon, Arance,Audejos,Urdes,Lagor.

    Eta askoz Iparralderago, Landetan barrena: Mixe (gure Amikuze,Mixe da frantsesez), Lit-et-Mixe,Uza,Guetch ,LArden, Onesse,Garrose (gogoan har gure Garruze,Fr.Garris ,(baita Garrues Nafarroan, eta Garro),Lisaq,Escource, Leyre ibaia (L, Eyre ere idatzia), Gastes,Navarrose, NArp, Ispes (Haizpe baino zaharragoa, Irigoienen ustez), Biscarrose,Once..

    Txiripa izateko gehiegi ez?
    Kaskoierak euskal ezaugarri mordo ditu. Azalpenak ez du zalantzarik uzten: Kaskoierak euskal sustratoa dauka funtsean.
    Arandik Bordeleraino garamatza honek. Vasconia zaharraren maparik zaharrenetara.

    Dena Euskal Herria helburu liburutik aterata.

    Beraz nolatan izango da Baiona kaskoia euskalduna baino lehen? Logika ta froga guztien atik dago. Berdin du politikoki uste bazuten bakarrik joan behar zirela hobeto errepresentatuak egoteko. Frogak oso argiak dira. Euskalduna zen sortu baino lehen, sortu zenean ta gaur egun. Duela 150 urte Errioxa ta guzti Hego EHrekin bat egiteko eskubidea zuela pentsatzen zuten, han ere duela gutxi arte euskaraz egiten zelako. Ta gaur egun zorionez ere. Nahiz ta han, Espainiarrak sentitzen diren. Baionan? Euskaldunak ere.

  • Benat Castorene 2019-12-01 10:19

    Berrian berrikitan agertu da artikulu bat :
    https://www.berria.eus/albisteak/174354/euskal-herriak-ciaren-arabera.htm
    Zuzeun izan ginuen debate zahar hau oroit arazi dit.
    Berriako artikuluak sortu du Jakes Lafitten iruzkin instinktibo hau:
    « Mapa horretan Baiona gaskoitzat jotzen da; 1926 garren urtean Pierra Lhandek egindako hiztegian agertzen den bezalaxe. Nire ustez, sortzez okzitaniarra izan arren, Euskal Herrikotzat jotzen dut Baiona, eta atsegin dut BAB (Baiona Angelu Biarritz) hiri multzoak duen aniztasuna. »
    Jakes Lafittek eta beste askok Baiona Euskal Herrikotzat jotzea eta BAB hiri multzoaren aniztasuna maitatzea ez dra nahikoak auzi politikoa zentzuz trenkatzeko.
    Bakarrik oroit arazi nahi dut 1789eko iraultzako gure arbaso lapurtarrek, frantziarrek inposatutako Baionarekiko batuketa administratiboari gogor egiten ziotenek, ez zutela Baiona lapurditzat jotzen ez eta Euskal Herrikotzat ere. Batuketa natura kontrakoa zela zioten.
    Segur naiz nahiago zuketela Lapurdiren euskaltasuna ezen ez eta suprefekturaren « aniztasun » inposatua.