.

Iratxe Fresneda: “Mirentxu Loiarte aitzindari bat da euskal zinemagintzaren historian”

Iratxe Fresneda Ikus-entzunezko Komunikazio eta Publizitate Saileko irakaslea da EHUn, eta Lars von Trier zuzendariaren filmetako emakumezkoen estereotipoak aztertu zituen bere doktore-tesian. Idazle, gidoigile eta zinema-kritikari aritu da, baita zuzendari eta gidoigile lanetan ere, Euskadi Irratiko (EiTB) hainbat kultura-programatan. Gaur egun, hainbat kultura-erakunderekin programatzaile dihardu. Ez-fikziozko gidoigintza irakasten du, EHUren Ikasketa Feministak eta Generokoak unibertsitate-masterreko irakaslea ere bada.

Noiz eta nola eduki zenuen Mirentxu Loiarteren berri?

Duela zortzi-bederatzi bat urte. Renoko Basque Estudies Center-etik etorri berria nintzen eta Euskadiko Filmategiaren artxiboetan nenbilen, zerbaiten bila. Jakina denez, zerbait bilatzen hasten zarenean, errazena galtzea da eta ibilbide berriak aurkitzea aldi berean. Hor aurkitu nuen bere izena eta emakume hori nor zen galdetu nion neure buruari. Une horretan ezer gutxi aurkitu nuen, beraz, Santiago de Pablo zine historialariari galdetu nion. Berak ere ez zekien Loiarteri buruzko gauza handirik. Orduan hasi ginen ikertzen.

.

Ezagutu eta bere bizitzako zerk harritu zintuen?

Bere bizitzaz ez nekien gauza asko. Ez naiz mitozalea eta bere obrak piztu zuen nire jakinmina. Baina aitortu behar dut bere aurpegia, ahotsa… ezagutu nahi nituela. Eta ezagutu nuenean gehien gustatu zitzaidana bere xumetasuna izan zen, eta bere indarra. Ez zion bere artista izaerari garrantzirik ematen. Egun, irudi eta komunikazio publikoaren garaian, bera animalia bitxia iruditu zitzaidan, mundu honetatik apartekoa, esparru publikotik ihesi dabilena. Beharbada, magia hori apurtu egin dut dokumental honekin.

.

Noiz erabaki zenuen berari buruz zerbait egitea eta zergatik?

Aspaldiko proiektu bat neukan eskuartean, erbesteratze prozesuarekin lotua, barne erbesteratzearekin, hain zuzen. Eta bere istorioa ezagutu nuenean, kontatzekoa zela pentsatu nuen, kontatzearen beharra sentitu nuen. Nire ogibidea, irakasle moduan, besteen gidoiak aurrera eramatean oinarritzen da hein batean, eta hor pentsatu nuen bazela garaia ausarta izateko eta neure entsegu-errore propioa gauzatzeko. Eta Saioa Etxebarria artista eta argazkilariarekin elkartu nintzen. Haurtzarotik ezagutzen gara; berarekin ikus-entzunezko artefaktu batzuk landu ditut eta istorio hau aurrera eramateko asmoa neukala kontatu nionean, berehala hasi ginen lanean. Emakumearen ikusgarritasunarekin lotu nuen behar hau, baina, gerora, istorio txikien bilduman sartu nuen, erretratuen bilduma baten hasiera bezala planteatu nuen Irrintziaren oihartzunak filma. Eta hau da gure lehen erretratua, emakume zinemagile batena, ezezaguna belaunaldi berrientzako, emakume ausarta, laudorioak behar ez dituen artista bat, hondartutako balea.

.

Beraz, nor da Mirentxu Loiarte eta zertan nabarmendu da?

Mirentxu Loiarte sortzailea da. Gure gertuko historiaren oroitzapenaren zati bat islatu egin zuena bere begiradarekin. Emakume ausarta, sortzaile ausarta, beldurrik gabe erabili zituen ikus-entzunezkoen elementuak bere piezak sortzeko, eta euskaraz egin zituen, gainera. Bere obrak ikusten ditudan bakoitzean beti aurkitzen dut zerbait desberdina. Aitzindari bat da euskal zinemagintzaren historian.

.

Zergatik egon da gerizpean emakumezko zinemagile hau?

Ez daukat erantzun bakarra, hamaika erantzun egon litezte. Garrantzitsua izan daiteke bere identitatearen parte izan eta den erbesteratze egoera hori. Erbesteratua izatea baliteke abandonatzen ez den egoera emozionala izatea; eta horrek, nolabait, esparru publikotik aldetzen zaitu. Egoera politikoak ere markatu du bere erbesteratzea eta baita ere bere karrera alderatu behar izana. Bestetik, emakumea eta zinemagilea izatea Euskal Herrian (eta mundu osoan) ez da gauza erraza izan, are gutxiago bere garaian.

.

Berarekin kontaktatu eta zein izan zen bere jarrera proiektua planteatu zenionean?

Apurka-apurka egin genuen elkarrekiko gerturapena. Beti errespetatu izan dut bere nahia, bere esparru pribatua. Naturalki joan zen istorio hau bere bidea sortzen, jakinik noraino heldu nahi zuen Mirentxuk eta presionatu gabe. Batzuetan pertsonaiarengana hurbiltzeko eredu orokorzaleek presioa dute ardatzat, horrela nahi dituzten erantzunak eskuratzeko. Gu beste era batera egiten ahalegindu gara, polemikatik aldentzeko asmoz, Mirentxu gehiegi presionatu gabe. Ez dakit bide hau zuzenena den, baina hori izan da gure aukera.

.

Zeintzuk izan dira proiektuaren zailtasunak, bidean aurkitu dituzuen traba edo erronkak?

Artisautza lana izan da hau, gure eguneroko lana amaitu eta gero egiten genuena. Konplikatuena, nahiz eta era berean magikoena izan, lantaldearen nolakotasuna izan da, hots, ekipo minimoa izan garela. Kamera batek edo bik eta soinu teknikari batek osatu dute ekipo guztia. Kamera arinekin grabatu genuen eta aurrekonturik gabe; gure poltsikoetan egon diren sosa apurrekin joan gara gastuak ordaintzen. Artisautza lana izan da, baina era berean oso aberasgarria. Intimitatea eskatzen zuen errodajeak, protagonistak ez zuen presiorik sentitu behar, ikustezinak izan behar genuen esparru publikotik at egon den pertsonaia horrengana gerturatzeko, eta gero, planteamendu horrek eredua beste uneetan aplikatzera eraman gaitu. Hori bai, nork ez du lan egin nahi baliabide tekniko oparoekin?

.

Zu EHUko irakaslea zara eta ondo ezagutzen dituzu zeluloidearen gora-beherak, baina, ezer berririk ikasi duzu proiektu honekin?

Beti ikasten dira gauza berriak, eta oraingoan askozaz gehiago. Ekipo bat kudeatzen ikasi dut, pazientzia landu dut, besteen ideiak kontutan hartzen ere ikasi dut. Eta, batez ere, ikasi dut badaudela proiektu eroetan sinesten duten pertsonak, bidelagunak, Laurent Dufreche bezalako profesional apartak. Sormenari dagokionez, berari esker gauzatu dut filma; oso eskuzabala izan da. Muntaia maitatzen ikasi dut Dufrecherekin, eta prozesu hau zein zaila eta garrantzitsua den ere bai. Gerora, Demetrio Elorzekin ere gustura ibili naiz. Malabarismoak egiten ikasi dut, baina naturalki bizi izan dut dena, tartean zenbait amesgaizto izan badira ere, batez ere muntaiaren prozesuan: oheratu eta berehala dena muntatzen hasten nintzen nire buruan, eta milaka bertsioekin egin dut amets.

.

Irrintzi 1978an filmatu zuen Loiartek. Zer da Irrintzi? Zein da pelikula honen berezitasuna?

Irrintzi garai batean bizi izandakoaren erretratu poetikoa da, euskaraz eginikoa. Iruditzen zait ikusentzunekoen elementuekin jolastu edo esperimentatu ostean, Loiartek sekulako artefaktua eratzea lortu zuela, euskal kulturaren ondare aberatsetik abiatuta. Irrintzi Xabier Amurizaren ahotsa da, Javier Aguirresaroberen begirada, Euskal Herriaren paisaia, Otero, Aresti edo Celaya diren bezala. Ez dut oraindik ezagutzen ikusentzunezko piezarik horren ederto islatu duenik orduko gure sentipen kolektiboa eta kulturala.

.

Aurrerago, 1981ean, Euskal emakumeak filmatu zuen. Zeintzuk dira dokumental honen ezaugarriak?

Euskal Emakumeak Ezeizak koordinatutako Ikuska sailaren parte da. Euskal Herriaren garai bateko giza-paisaia aztertzen jarraitzen du Loiartek, kasu honetan emakumeen begirada desberdinen bitartez, eta berriro ere ikusentzunezkoak ematen dizkiguten baliabideekin ?esperimentazioan. Egi eder asko aurkitu ditzakegu pieza honetan. Ikusteak merezi du, eta bitxiak dira bai gaiaren tratamendua (zein den euskal emakumearen lekua garai modernoan), bai formaren aldetik eta narratiboki egiten dituen aukerak.

.

Dokumentala egiteko laguntzarik jaso duzue?

Gure indar guztiak pelikula aurrera ateratzen xahutu ditugu. Gerora, postprodukzioan eta publikoa egiteko unea heldu zenean, erakunde batzuen laguntza eduki dugu, besteak beste UPV/EHUrena eta Emakunderena. Baina, autokudeaketa da nagusi lan honetan. Hori bai, tartean hiru bidelagun ezinbestekoak izan ditugu: Euskadiko Filmategia, Mirentxu Loiarte bera eta Laurent Dufreche.

.